Veton Surroi: Si e zbuluan merluci dhe harenga boten e re

Veton Surroi

Nga Veton Surroi

1.
Peshku të cilën e sillte i ati në shtëpi, atje në Shkodër, i kishte mbetur në kujtesë të thellë Skënder Gjinalit, një njeriu që kishte natyrë gëzimi. E shikoja me sytë e fëmijës, më vonë të adoleshentit, ndërsa tregonte rrëfimet që për mua ishin shndërruar pothuajse në një shirit filmik. Në të, në shirit, do të shihja fytyrën e tij të buzëqeshur, buzëqeshjen e një njeriu atletik, të veshur me modën italiane të fundit. Në rrëfimet e tij dhe të tjerëve për të, herë do të ishte futbollist në Shkodër e Tiranë, herë do të gjendej në Itali ("gjatë okupacionit", do të përsëriste gjykimin e tij për atë periudhë kur mund të lëvizte lirshëm edhe për në Kosovë), herë do të kalonte netët në shtypshkronjën e "Rilindjes" në Prishtinë, duke pritur gazetën e nesërme, apo librin ende të padalë, herë do të jetë njeriu simpatik dhe nervoz, që do t‘u bërtiste pothuajse të gjithë lojtarëve (posaçërisht atyre shqiptarë) të klubit futbollistik "Prishtina" për paaftësinë e tyre që të mbërrijnë aty ku duhet, në Ligën e Parë.
Peshku, megjithatë, ishte diçka tjetër. Në shiritin filmik të kokës sime, rrëfimi për peshkun ishte rrëfimi i një oficeri patriot shqiptar, babait të Skënder Gjinalit, i cili në tollovinë e viteve të para të shtet-ndërtimit të Shqipërisë, mezi mbërrinte të ushqente familjen. Në atë skamje do të mbërrinte me një mbështjellë letre, me peshq nga liqeni i Shkodrës; në mungesë të mishit, bulmetrave e yndyrave, peshku i ardhur nga liqeni do të fitonte dy simbole. Një, atë të gëzimit familjar me një ushqim që do të mbahet mend (aq sa edhe unë të dëgjoj për atë gëzim, pothuajse në shekullin tjetër). Dy, atë të modestisë (përuljes, ndoshta) që fitohej nga rrëfimi për aktin e sjelljes së peshkut.

2.
Vite më vonë përulja do të merrte dimension religjioz, lexuar në kontekstin e vet biblik. Peshku ishte, do të kuptoja më vonë, simbol i vetë Jezu Krishtit dhe ithtarët e tij do të shprehnin rezistencën ndaj pushtuesve romakë, duke vizatuar shenjën e peshkut. Pas vdekjes së tij, Jezu Krishti, në rrëfimin biblik, do të rishfaqej para apostujve, të cilët ishin që të gjithë peshkatarë dhe do t‘ua mbushte rrjetat e tyre me peshq, duke i "ushqyer nga trupi im". Dhe, për mbi dy mijë vjet, fillimisht të gjithë të krishterët e pastaj katolikët e ortodoksët e disiplinuar do t‘i përmbaheshin ditës së premte si ditë ku hahej peshku (assesi jo mishi). E njëjta gjë do të ndodhte gjatë 40-ditëshit të së Kreshmëve, para Ditës së Pashkëve. Një të premte, para mbi dy mijë vjetësh, do të vdesë i kryqëzuar Jezu Krishti, e do t‘u thotë ithtarëve të tij se do t‘i ushqejë me trupin e vet. 40-ditëshi i Kreshmëve, ndërkaq, do të jetë një kujtim për rrugën e agjërimit të Jezu Krishtit nëpër shkretëtirë.
Vendimi i kishës katolike (më vonë këtë parim do ta ruajë edhe kisha ortodokse dhe ajo protestante pas reformimit të Martin Luterit) që e premtja të jetë ditë peshku, së bashku me 40-ditëshin e Kreshmëve, i shërbeu antropologut amerikan Brian Fagan që të shkruajë një libër krejtësisht të parëndomtë (përmban edhe receta gatimi peshku) me titull "Peshk të premteve" (Basic Books, New York, 2006) dhe në të të elaborojë tezën e tij bazike: duke ndjekur peshkun, Evropa Perëndimore mbërriti të zbulojë Botën e Re, Amerikën.

3.
Pushteti i Zotit dhe ai i Shpatës u bashkuan për ta kodifikuar të premten si ditë peshku, përshkruan antropologu Fagan. Rendi i Benediktinëve, më 530, shndërroi në ligj të vetin dietën pa mish dhe kjo u përhap edhe në rende të tjera, gjithandej murgjve evropianë. Sharlëmanji, ndërkaq, me shpatën e tij, kur i mundi saksonët, ende të pakonvertuar, kishte një recetë të thjeshtë me fjalimin e tij të shkurtër "Çdo njeri duhet t‘i shërbejë Zotit"; saksonët do t‘i përmbaheshin rregullës së peshkut të premteve dhe për Kreshmë, ose do të vriteshin.
Dhe, rregulli u zbatua, duke krijuar disa lëvizje ciklike të historisë. Në njërin prej tyre, deri më shekullin X, do të zbulohej se për vendbanimet që ishin larg detit do të ishte vështirë të sigurohej peshku i obligueshëm i të premtes dhe filluan fermat e para në ujë të ëmbël, duke përfshirë edhe fermat e ngjalave, që së shpejti fituan në popullaritet. Në tjetrin, pas shekullit X, ndryshimet klimatike në Evropë, shpërthimi i rritjes së popullatës dhe obligimet e vendosura nga kisha katolike e shndërruan peshkimin në një industri ndërkombëtare.
Dhe, këtu fillon një garë mes dy llojeve të peshqve që do ta ndryshojnë historinë e botës. Roli i parë i takon merlucit të Atlantikut. Në ishujt Lofoten të Norvegjisë do të zbulohet se rrymat e Atlantikut marrin një kahje të ngrohtë, aq sa për të rikthyer merlucin pas shtatë a tetë vjet rritjeje në Detin e Barentsit. Peshkatarët në këtë ishull, në shekullin IX bënë zbulimin epokal; ua hoqën kokën merlucëve të zënë dhe i lanë të thahen në diellin dhe erën e prillit, të ngrohtë aq sa peshqit të mos ngrihen, të ftohtë aq sa mos t‘i lejojnë mizat t‘u afrohen. Ky zbulim bëri revolucion në konservim të peshkut; kriposja e deriatëhershme ose kishte dëmtuar peshkun, ose e bënte të përdorshëm vetëm për një kohë të shkurtër. E tharë në erë, merluci ruante vlerën e tij ushqyese (një kilogram e tharë sa pesë të freskëta) dhe mund të transportohej lehtë.
Dhe, ashtu sikurse tha Napoleoni, se "ushtria udhëton me stomakun e vet", edhe ushtritë e popujve të Veriut filluan të lundrojnë drejt Perëndimit, duke shfrytëzuar shkathtësitë e tyre naviguese dhe kuvertat e mbushura me merluc të tharë, të mjaftueshëm për ekspedita shumëmuajshme. Sulmet ndaj ishujve britanikë qenë të përhershme, pak në kërkim të peshkut, pak në kërkim të plaçkitjes e në vitin ‘990, Leif Eirikson, me tridhjetë ushtarë të tij mbërrin në atë që pastaj do të quhej kontinenti amerikan.
Roli i dytë i takon harengës. E quajtur si "milingona e detit", harenga ishte e bollshme në det, por problematike për t‘u konservuar, gjersa në një gadishull danez, përballë Gjermanisë nuk u gjet një formë e butë e kriposjes, që do ta ruante pastaj peshkun në sallamurë për një vit. Ky ishte momenti tjetër kthesë, ku peshku i detit u industrializua dhe mbërriti deri te konsumatori, thellë në pjesën kontinentale. Madje, ky industrializim krijoi edhe shoqëritë monopoliste, siç ishte ajo e Lidhjes Hanseatike, që dominuan sa tregtinë aq edhe politikën e asaj kohe.

4.
Dhe ciklet do të vazhdojnë. Më shumë nevojë për peshk do të thoshte më shumë anije peshkimi, më shumë industri që do të kujdesej për ndërtimin e tyre, pastaj më shumë nevoja tregjesh për të plasuar më shumë peshk të zënë, pastaj më shumë detyra për të zënë peshkun.
Të tëra këto do të prodhojnë efekte të tjera, anësore. Të premtes do t‘i shtohet edhe e mërkura (Dita kur Juda mori paratë për tradhtinë ndaj Jezu Krishtit) dhe e shtuna (Dita e Shën Mërisë). Në Abacinë e Westminsterit, në periudhën 1495-1525 do të shënohej se brenda një viti 215 ditë do të ishin ditë peshku. Rrethi nuk do të mbyllej: më 1621, Mbreti James I do të urdhëronte që ditët e peshkut të mbeteshin, por do të ishte më pragmatik në shpjegim, duke thënë se arsyet janë "për shkak të mirëmbajtjes së marinës sonë dhe industrisë anijendërtuese".
Por, historia do të marrë kthesën e vet të radhës. Peshku, posaçërisht harenga, kishte nevojë për erëza gatimi. Ekspeditat portugeze tashmë kishin siguruar një lloj monopoli në Indi. Rrugës së erëzave u nis edhe Kolombo, e shtatë vjet më vonë, nga Bristoli i Anglisë edhe John Cabott. Në vend të erëzave, Kolombo dhe pasardhësit e tij do të zbulonin arin dhe argjendin e Amerikës Latine. Në vend të erëzave, John Cabott do të zbulonte atë që kishte zbuluar Eiriksoni një 500 vjet më herët: merlucë Atlantiku, aq sa nuk ke nevojë të shtrish rrjetën thellë, por mund t‘i mbledhësh në sipërfaqe.
Të tjerat, janë tashmë histori e njohur.

5.
Peshku i Skënder Gjinalit më kishte mbetur në kujtesë, si një lloj udhëzuesi i rrëfimit. Ashtu si në librin e Faganit, peshku është një udhërrëfyes i historisë së Perëndimit, edhe ky i Skënder Gjinalit rrëfente për një kohë kur në Kosovë, për shkak të bllokimit të komunikimit gjysmëshekullor mes Kosovës dhe Shqipërisë, çdo gjë që dëgjohej për Shqipërinë në Kosovë merrte kontekstin e vet, gati mitik.
Pas lufte, kur tashmë kishte filluar të vinte peshku i freskët (apo ashtu thuhet) nga Shqipëria në Kosovë, e dëgjova edhe një herë të përmendte kujtimin nga Shkodra. Dukej i largët, ndoshta dy shekuj larg. Aq sa tash mendoj se, kur vitin e ardhshëm, të mbërrijë në Prishtinë peshku i autostradës ende pa kaluar në rigor mortis, pra ende i gjallë, shpejtësia e mbërritjes së peshkut do të shndërrohet në njësi të re matëse historie.