Mehmet Kraja: “Tartufi” i Vranjës

Mehmet Kraja

Mbi mesazhet politike të shfaqjes “Tartufi” të Teatrit Kombëtar, mesazhe këto jashtëzakonisht kontroverse, madje fyese për auditorin, për komunitetin artistik, për ambientin kulturor të Kosovës, për të gjithë. Kjo shfaqje nuk do të duhej të kalonte pa një analizë të politikave tona kulturore në nivele shtetërore dhe të nxirrte si rrjedhojë përgjegjësitë për këtë skandal kulturor me konotacion politik.

Nga Mehmet Kraja

Lexuesit e komenteve që botohen në faqet e para të kësaj gazete, zakonisht presin t’u thuhet diçka për politikën, jo për teatrin. Por, le të kenë pak durim dhe kurajë, që të shohin se si bëhet politika te ne pikërisht përmes teatrit, kësaj radhe me shfaqjen “Tartufi” i Molierit, në regji të regjisorit rom nga Maqedonia, Rahim Burhan.

U tha në medie se shfaqja ka kushtuar rreth 42 mijë euro, që i bie me qenë njëra ndër shfaqjet më të shtrenjta të Teatrit Kombëtar të viteve të fundit. Financues të këtij projekti kanë qenë Ministria e Kulturës, Raifeisen Bank, Ambasada e Francës në Kosovë etj. Rezultati: njëra nga shfaqjet më idiote, të cilat ka mundur t’i shoh ndonjëherë publiku i Prishtinës, me mesazhe jashtëzakonisht kontroverse, madje fyese për auditorin, për Teatrin Kombëtar, për komunitetin artistik, për ambientin kulturor të Kosovës, për të gjithë. Bile, mund të thuhet pa ndonjë hamendje të madhe se mesazhi kryesor i shfaqjes është politik. Ja pse: në Tetarin Kombëtar të Prishtinës vjen “Tartufi” i Molierit i dizajnuar diçka si “Koshtana” e Boro Stankoviqit, me ambientin dhe atmosferën e Vranjës, ose të paralagjeve ciganeo-turko-sllavo të Shkupit, në një kohë që në skenë aktorët e flasin tekstin shqip, madje në një toskërishte ekstreme. Kjo është “çorba gjenetike” e Ballkanit, një bashkëjetesë me identitete të përziera (ose pa to fare), e cila ofrohet si model kulturor dhe, vetëkuptohet, edhe si model politik. Në situatën e Kosovës, kjo rrethanë politikisht sugjeron shtetin multietnik, ku, mbi të gjitha, duhet të dominojë “multikulturaliteti” i “gjakut të prishur”.

Mesazhi tjetër, që duket kulturor, por që përsëri është politik, është edhe sugjerimi i pa thënë shprehimisht, por i vetëkuptueshëm, se ju, këtu në Kosovë, në shtetin tuaj me gjak të përzier, gjak të papastër ose gjak të prishur, thojeni si të doni, nuk mund të bëni kulturë kombëtare, nuk mund të keni teatër kombëtar, dramë kombëtare dhe gjëra të këtilla, sepse ju vërtet keni një Ministri të Kulturës, por e keni të tillë që do të tregohet më dorëlirë për “Tartufin” e Vranjës, me regjisor rom, me skenograf turk dhe me kostumograf maqedonas, se sa për secilën dramë kombëtare që është vënë ndonjëherë në Tetarin Kombëtar të Prishtinës; sepse ju vërtet keni bërë një institucion që quhet Teatër Kombëtar, por ai tashmë ngjan me një OJQ “për mjeljen e dhive”; sepse ju keni aktorë të shkëlqyer, si Çun Lajçi e Bajrush Mjaku, por tallja me ata është lapidare, e pashembullt, njërit duke i veshur shallvare e duke i vënë në kokë herë një fes të zi e herë shubaren e Hamid Karzait të Afganistanit, kurse tjetrin duke e personifikuar me Tartufin që falet dhe numëron tespihet.

Mesazhi i tretë është më i ngatërruar dhe ka të bëjë me vetë “Tartufin”. Komedia klasike e Molierit stigmatizon hipokrizinë, por leximi i saj në skenën e Teatrit të Prishtinës merr konotacion largvajtës: hipokrizia këtu është historike dhe fetare njëkohësisht. (Në ndonjë festival të Katarit, ta zëmë, ku mund të synojë shfaqja, ky lexim skenik i “Tartufit” mbase mund të akceptohet ndryshe. Por a duhet që ne, me varfërinë tonë, shfaqjet e Teatrit Kombëtar t’ua përshtatim interesave dhe hireve të këtyre “mafive” teatrore?)

Natyrisht, duke dashur të përçojnë këtë mesazh politik, pra mesazhin e zhbërjes së entitetit si domosdoshmëri e trashëgimisë historike, kulturore, madje edhe gjenetike; pastaj mesazhin e aktualitetit politik si dhe të perspektivës së ardhshme të Kosovës, ideatorët e shfaqjes kanë bërë që projekti, në pikëpamje artistike, të dështojë nga fillimi e deri në fund. “Tartufi” i Molierit është vetëm sfond, është perde tymi. Aty nuk kuptohet asgjë se çfarë ndodhë. Në skenë flitet shqip, por një toskërishte e papërpunuar, që komunikon vështirë me audiencën kosovare. Copat e shkëputura nuk kanë një lidhshmëri dhe as rrëfimi dramaturgjik funksionon si duhet. Organizimi mizanskenik është qesharak. Aktrimi, i dhunuar nga regjia, është për të ardhur keq. Po kujt i bëhet vonë për këto? Me rëndësi janë shenjat që përçojnë mesazhet. Dhe mesazhet janë poshtërsisht politike. Ta zëmë, disa rekuizita të skenës, veçmas jorganët që përdorën me shumicë, nëse shpjegohen në kontekst të shfaqjes, përveç se plotësojnë orientalizmin e përgjithshëm të atmosferës, sugjerojnë “shtratin e mëkatit”, nga i cili do të lindin bastardët e kohëve të ardhshme. Natyrisht, unë nuk jam aq i marrë, sa të mos e di se çdo interpretim politik i artit sjell rreziqe të mëdha, përfshirë edhe mundësinë e spekulimit dhe keqkuptimit. Por unë nuk kam faj që regjisori me shumë insistim e ka tërhequr dramën e vërtetë të Molierit në prapavijë të shfaqjes, duke nxjerrë në plan të parë mesazhet politike, të tërthorta ose të drejtpërdrejta. Ai e ka sakrifikuar shfaqjen për këto mesazhe. Atij nuk i intereson “Tartufi” i Molierit; atij nuk i interesojnë karakteret që i masakron dhe as aktorët që i zhvlerëson, kështu që interpretimi politik i shfaqjes mbetet e vetmja alternativë. Shfaqja nuk të lë shteg për të menduar diçka tjetër. Pse ndodh kjo te ne dhe kush i prin gjithë kësaj? Kjo është pyetja më politike që mund të bëhet në këtë rast. Asaj që thash në fillim, duhet t’iu shtoj edhe gjë, për të dhënë një përgjigje të tërthortë në pyetjen që shtrova këtu: kjo shfaqje, e barasvlershme me një aksident tragjik (ta zëmë, të një avioni që rrëzohet afër pistës, për shkak se dikush nga aeroporti nuk i ndez dritat sinjalizuese), nuk do të duhej të kalonte pa një analizë të politikave tona kulturore në nivele shtetërore dhe të nxirrte si rrjedhojë logjike dhe të pritshme përgjegjësitë për këtë skandal kulturor me konotacion të qartë politik.

“Tartufi” i Tetarit tonë Kombëtar e kërkon pikërisht këtë epilog.

Por, unë e di se kjo nuk do të ndodhë...