Mehmet Kraja: Mercenarizmi fetar në Kosovë

MBI MERCENARIZMIN FETAR NË KOSOVË

Një Kosovë e pastabilizuar, me qeverisje të keqe dhe me institucione të paqëndrueshme, me kriminalitet dhe korrupsion të frikshëm, me parti politike që flirtojnë me fundamentalizmin fetar, një shtet me shtetasit e zhgënjyer dhe me kriza të mëdha sociale dhe politike bëhet fare lehtë terren i përshtatshëm për depërtimin e rrymave radikale fetare.

*

Si lindi mercenarizmi fetar në Kosovë? Çfarë thuhej në tribunat fetare, pa praninë e medies dhe pa oponencë mendimi? A është koha e ballafaqimit përfundimtar, në terrenin e ideve, të Kosovës laike me Kosovën religjioze? Si kaloi feja islame në Kosovë nga tradita në ideologji? A kishte lufta në Kosovë e viteve 1998-1999 ndonjë element fetar? Si lidhet ekspansioni i fesë në Kosovë me rënien e sistemit të vlerave dhe me krizën e identitetit, me krizën e “vetëdijes për përkatesi”?

*

(Nga libri “Identiteti kosovar”, vazhdim)

NGA MEHMET KRAJA

Faktori fetar shqiptar i Kosovës deri vonë nuk ka pranuar t’i diskutojë disa tema, deri atëherë kur ka filluar të ndihet i sigurt se ka arritur një supremaci në raport me botën intelektuale, e cila, e gjendur përpara trysnisë fetare të gjithanshme, ka filluar të zmbrapset dhe të tërhiqet në një mospërfillje pak të shtirë. Dero në këtë fazë, diskutimet fetare janë bërë larg syve të opinionit, por gjithsesi pa përfshirjen e medies. Diskutimet janë mbajtur nëpër tribuna të mbyllura, shpesh brenda xhamive, pa pjesëmarrjen e atyre që mund të mendojnë ndryshe. Por edhe nëse këto diskutime janë mbajtur në vende publike, janë frekuentuar nga numër i kufizuar intelektualësh, kryesisht të tillë, të cilët në ambientin kulturor të Kosovës janë të njohur si mbështetës të fesë dhe të Kosovës si shtet islamik. Në këto diskutime me oponencën polemizohet në mungesë, polemizohet në atmosferën e euforisë fetare, pa u kushtuar vëmendje argumenteve. Disa nga ligjëruesit në këto tribuna paguhen jashtëzakonisht mirë, veçmas në Maqedoni dhe veçmas nëse vijnë nga provenienca intelektuale. Në dukje të parë ata hapin tema të ndjeshme, siç janë raportet e islamit me botën bashkëkohore, pastaj çështje të fesë dhe të globalizmit, apo raportet e fesë me kombin, me shtetin, me historinë, me kulturën kombëtare etj. Mirëpo, shumica e ligjëruesve që marrin pjesë në këto tribuna, para se t’ia nisin fjalës, bëjnë një “dovë” të tipit “bismilahu-rrahmani-rrahim”, që vetvetiu diskutimin e fut në kodet dhe fetishet tepër të kufizuara të religjionit. Më pastaj në ato tribuna mund të fliten gjëra vërtet të rëndësishme, që duhet të jenë në vëmendje të opinionit, siç është arsimimi fetar, marrëdhëniet e shtetit me fenë etj., por të gjitha këto janë të intonuara në atë formë, që të jenë të pranueshme vetëm për njërën palë dhe vetëm për ata që përbëjnë praninë më të madhe. Problemi më i madh këtu është mercenarizmi. Nuk janë të paktë ata që këto tribuna i keqpërdorin për përfitime materiale, madje duke i modifikuar idetë e tyre sipas nivelit të auditorit dhe sipas interesave të “donatorëve”, të cilët shpesh dinë të jenë me burime të dyshimta financiare.

Por nuk është ky problemi i vërtetë fetar i Kosovës. Problemi qëndron në “ndërtimin e dy botëve të ndara”, të cilat nuk komunikojnë mjaftueshëm me njëra-tjetrën, ose disi fshihen nga njëra-tjetra, sepse duket sikur asnjëra palë nuk është e interesuar të ballafaqohet me tjetrën, duke krijuar kështu një “paqe të rrejshme”, ose duke pritur që kalimi i kohës vetvetiu t’i nxjerrë në udhë të mbarë disa gjëra. Apo është edhe diçka tjetër: Kosova laike e konsideron të panevojshëm dhe të simplifikuar një ballafaqim të mundshëm me Kosovën religjioze, pikërisht tani, madje as dje, as pardje, as nesër, sepse ky vend ka pasur, vazhdon të ketë dhe do të ketë probleme më urgjente se ç’janë problemet e fesë. Më anë tjetër, Kosova religjioze, pjesa fanatike e saj, sheh zhvillime dhe tendenca që shkojnë në favor të saj, qoftë në planin lokal, qoftë në atë global dhe tani për tani duket sikur është e interesuar të qëndrojë në pritje, për t’u ballafaquar një ditë me tërë forcën me pjesën laike të Kosovës. Këto dy botë të ndara hë për hë bashkëjetojnë në Kosovë, pa një komunikim të ndërvetshëm, pa një ballafaqim jokonfliktual, të civilizuar. Në të vërtetë duhet ta pranojmë se në krahun religjioz të Kosovës gjithnjë ka funksionuar dhe vazhdon të funksionojë një rrymë e moderuar, e cili aktualisht shfaqet si amortizator i shkëlqyer i radikalizmit fetar, pse jo edhe i fundamentalizmit ekstrem. Ky krah i moderuar përfshin pjesën më të madhe të Bashkësisë së Fesë Islame të Kosovës, strukturat e saj udhëheqëse dhe numrin më të madh të imamëve nëpër xhamitë e shumta, por edhe shtresën më të qëndrueshme të besimtarëve.

Besimtarët tradicionalë të Kosovës, pavarësisht se në shumë pika kanë qenë konservativë, me kohë kanë adaptuar praktika fetare liberale, të ngjashme me ato që janë aplikuar në Turqinë pas periudhës së Ataturkut. Më anë tjetër, Jugosllavia socialiste për një kohë relativisht të gjatë e kishte parim themelor të jetës fetare ndarjen e fesë nga shteti. Kosovarët besimtarë edhe nga ajo praktikë mësuan se përmes xhamisë dhe namazit se ishte e rrezikshme të përziheshin në punët e shtetit dhe se ceremonitë fetare nuk u referoheshin punëve shoqërore, por vetëm atyre shpirtërore: mëkatit, sevapit, moralit, amshimit, xhenetit, xhehenemit etj. Natyrisht, kjo nuk i pengoi që një numër hoxhallarësh në Kosovë, të tillë që fillimisht morën arsimim të qëndrueshëm kombëtar, në periudha të caktuara të zhvillonin me xhematin edhe aktivitet politik, në radhë të parë patriotik. Disa syresh madje u gjenden në konflikt të drejtpërdrejtë me pushtetin, u survejuan, u burgosën dhe u dënuan me shumë vite burg. Por kishte edhe nga krahu tjetër, hoxhallarë spiunë dhe provokatorë, të cilët u bënë krah i pushtetit dhe e ndihmuan atë në aplikimin e masave represive dhe shkombëtarizuese.

Pse po e theksojmë, pra, këtë realitet fetar në Kosovë? Për ta bërë të qartë se praktikat e institucioneve fetare, por edhe të besimtarëve, shkonin në drejtim të një diversiteti të natyrshëm brenda një tërësie megjithatë kompakte dhe homogjene. Ndoshta çarjet e para në radhët e besimtarëve dhe prijësve fetarë ndodhën pikërisht atëherë, kur tubimet fetare dhe ceremonitë e këtilla u pa se mund të shfrytëzoheshin edhe për punë politike. Çfarë ndodhi pastaj? Në fund të viteve ’60 dhe përgjatë viteve ’70 në institucionet fetare të Kosovës u kultivua patriotizmi shqiptar, herë racional herë folklorik, i tillë çfarë ishte edhe gjetiu, si bie fjala në kishën serbe. Në vitet e mëpastajme, përgjatë viteve ’80, institucionet fetare, nga njëra anë u gjenden nën trysninë e pushtetit për të aplikuar procesin e diferencimit, ndërsa në anën tjetër, nën trysninë e nacionalistëve shqiptarë, për t’iu kundërvënë pushtetit dhe politikave të tij. Fundi i viteve ’80 dhe vitet ’90 janë të njohura si periudhë e homogjenizimit të madh të popullsisë së Kosovës. Institucionet fetare dhe praktikat e fesë u futën edhe në këtë pështjellim, për të dalë në fillim të shekullit XXI si institucione me një lloj biografie politike kombëtare. Si e këtillë, feja islame vetvetiu u bë disi e pëlqyeshme dhe në këtë periudhë nuk paraqiti ndonjë pengesë për emancipimin kombëtar dhe për realizimin e projekteve madhore politike. Liderët fetarë të Kosovës, myslimanë dhe katolikë, ishin pjesë e proceseve më të rëndësishme nëpër të cilat po kalonte Kosova.

Por pikërisht këtu lindi një problem, i cili më vonë do të ketë reperkusione të tjera: feja, veçmas feja islame, e cila gjithnjë ishte konsideruar konservative, por po ashtu e padëmshme për aspiratat politike të komunitetit, përnjëherësh u gjend e hapur ndaj frekuencave politike të brendshme dhe të jashtme. Është e vërtetë se politikën në institucionet e fesë islame në Kosovë e futi patriotizmi shqiptar dhe euforia e tij gjithëpërfshirëse. Por tani që Kosova u bë, që realiteti në Kosovë kërkonte qasje tjetër politike, çfarë do të bënte feja dhe institucionet e saj me inercinë e fituar politike? Së pari, do të braktisë patriotizmin, në burimet e të cilit ishte ushqyer deri atëherë dhe, natyrisht, do të ndjekë zhvillimet globale, të cilat ndryshuan shpejt dhe që deri atëherë feja islame në Kosovë nuk i kishte ndjekur. Pra, shtrohet nevoja për një ridimensionim të fesë në Kosovë dhe ky bëhet në kushtet e një pështjellimi të madh politik, në të cilin u fut Kosova pas vitit 1999. Kosova shqiptare ishte një mit, ishte një shenjtëri. Sapo u prek ky mit dhe kjo shenjtëri, gjithandej u shfaq një krizë e jashtëzakonshme e identitetit, në të cilën u përfshi edhe feja, në këtë rast feja islame.

Po në këtë kohë, brenda vetë komunitetit fetar mysliman të Kosovës u shfaqen diversitete ideore dhe ideologjike. Në të vërtetë, në strukturat organizative dhe në masën e besimtarëve u diferencuan qartë dy rryma, njëra tradicionale, siç e thamë, stabile, me fenë islame si traditë e respektueshme dhe përbërës i konstalacionit shpirtëror të besimtarëve; ndërsa tjetra rrymë fanatike, fundamentaliste, vehabiste, me përfshirje besimtarësh të moshave të reja, që fenë nuk e quan më traditë të respektueshme dhe as përbërës shpirtëror, por përkushtim ideologjik dhe angazhim funksional politik. Në Kosovë u bë ndarja e qartë e këtyre kontingjenteve të besimtarëve dhe, ndonëse shërbesat fetare i kryejnë në të njëjtin vend, armiqësia dhe refuzimi reciprok nuk duket se do të tejkalohen shpejt. Militantizmi fanatik, që e karakterizon numrin relativisht të vogël të vehabistëve të rinj, ndonëse ka një shfaqje të jashtme tepër agresive, duket se ende nuk ka gjetur terren të përshtatshëm dhe të mjaftueshëm në Kosovë, e cila, në pikëpamje fetare ende balancon mirë me një traditë tashmë të shtresuar dhe stabile të tolerancës ekumenike.

Në të vërtetë, paraqitja e vehabizmit në Kosovë nuk ka asnjë lidhje me ndonjë traditë fundamentaliste, sepse fenë islame në Kosovë në radhë të parë e “reformoi”, nacionalizmi shqiptar, shumë vjet përpara se të shfaqeshin format e para të krizave të identitetit në mesin e islamistëve ballkanas. Ose, thënë më mirë, e përshtati me rrethanat kosovare, me rrethanat shqiptare. Gjithashtu, ndonjë lidhje ndërmjet luftës së UÇK-së dhe vehabizmit nuk u gjend, edhe përkundër përpjekjeve të pareshtura të Serbisë që luftës në Kosovë t’i japë edhe karakter fetar, karakter të konfliktit të civilizimeve etj. Ndryshe nga lufta në Bosnjë, lufta në Kosovë, as në fillimet as në zhvillimet e saj, nuk e pat asnjë të vetmin element fetar, sepse në këtë luftë përballeshin dy identitete tashmë të konsoliduara, të qëndrueshme, për interesa të pastra kombëtare: identiteti shqiptar dhe ai serb. Në Bosnjë identiteti boshnjak ishte i pakonsoliduar, ishte identitet gjysmë fetar, gjysmë kombëtar dhe prandaj ai krijoi hapësirë për infiltrimin e rrymimeve fetare. Shqiptarët e Kosovës që e bënë luftën nuk kishin asnjë dilemë të këtillë. Madje një numër syresh, për shkak të ndikimit nga ideologjia marksiste-leniniste e Enver Hoxhës mund të ishin ateistë, por në asnjë rrethanë nuk mund të ishin fundamentalistë islamikë. Masivizimi i UÇK-së mund të ketë çuar në radhët e luftëtarëve edhe besimtarë të zakonshëm, por as të tillët, kurrë, nuk e deklaruan, dhe besoj as e kanë pasur në mendje, se e bënë luftën për qëllime fetare. Për shqiptarët Kosova nuk ishte fe, ishte vetëm komb. Lufta nuk bëhej për liri fetare, bëhej për liri kombëtare . Për serbët lufta në Kosovë ishte komb dhe fe përzier, për shqiptarët nuk ishte e tillë në asnjë rrethanë.

Atëherë, si u krijua, pra, hapësira që në Kosovë të gjejë vend radikalizmi fetar mysliman? Si ndodhi që feja në këtë periudhë, pas vitit 1999 e prapa, të gjejë hapësirë më të madhe, shtrirje, përkrahje, në një mënyrë të bëhet objekt diskutimi, madje në disa raste pjesë e identitetit të kosovarit, nëse jo tamam pjesë e identitetit, një preokupim i tij gjithsesi? Realisht, pas luftës, pas vendosjes nën protektorat ndërkombëtar, madje së voni edhe pas pavarësisë, Kosovës i hapej perspektivë tjetër, perspektivë evropiane, perëndimore, atë që e kishte ëndërruar prej kohësh dhe jo perspektivë islamike, orientale. Në Kosovë zbarkoi NATO-ja me një ushtri të jashtëzakonshme perëndimore; zbarkoi UNMIK-u me një përbërje heterogjene kombëtare dhe civilizuese, por gjithsesi elitare në raport me vendet prej nga vinin; zbarkoi Bashkimi Europian që mbahej fort pas “shtyllës” ekonomike, sikundër edhe OSBE-ja që u mor me marrëdhëniet ndërmjet komuniteteve. Pra, marrë në përgjithësi, ishte një konstalacion europerëndimor, i cili në pikëpamje fetare dhe civilizuese duhej ta çlironte Kosovën nga brengat eventuale, madje duhej t’i ndihte të hiqte paragjykimet e vjetra recidiviste, t’i ndihte të hiqte damkosjet eventuale të propagandës serbe. Mirënjohja ndaj Perëndimit ishte e thellë dhe, sipas logjikës së gjërave, nëse deri atëherë në Kosovë kishte pasur “skepticizëm evropian” ose “skepticizëm perëndimor”, madje edhe “skepticizëm fetar”, tani gjërat ishin kristalisht të pastra: Perëndimi i krishterë kishte ndërhyrë në Kosovë në mbrojtje të popullit të saj me shumicë myslimane, në mbrojtje të shqiptarëve të përbuzur dhe, pavarësisht se ajo quhej ndërhyrje humanitare, ajo ishte ndërhyrje e pastër politike.

Si ndodhi, pra, që pikërisht në këtë kohë dhe në këto rrethana Kosova u desh të përballej me një rritje të islamizmit, madje edhe të një radikalizmi fetar mysliman, që nuk ishte parë ndonjëherë tjetër në këtë vend? Nuk është për të besuar se Kosova tani kishte arsye të bëhej më religjioze, pra, që shpëtimin nga zhbërja përfundimtare ta lidhte me proveniencën qiellore dhe falënderimin ndaj Zotit ta manifestonte me shtimin e besimit. Jo, nuk ishte kështu. Kosovarët, përkundrazi, u treguan shumë pragmatikë: ngarendën dhe u kthyen në shtëpitë e tyre, shumica me entuziazëm patriotik, por disa edhe me pasionin e grabitjes së pronës së të tjerëve, e disa edhe me domosdonë e mbrojtjes së saj. Kosovarët, në të vërtetë, as pas vitit 1999 dhe as më vonë nuk u bënë më besimtarë nga ç’kishin qenë më parë, dhe as islamistë jo që jo, e aq më pak fundamentalistë. Por, megjithatë, diçka ndryshoi në qenien e tyre, jo te të gjithë, por te një numri syresh gjithsesi: disa ndryshuan praktikën e ushtrimit të fesë, të dytët kërkuan kompensim për krizën e identitetit, kurse disa të tjerë te besimi fetar kërkuan strehë shpirtërore nga pësimet e mëdha të luftës. Numri i këtyre të fundit gjithsesi është i vogël, madje me kalimin e kohës të tillët adaptohen në një besim fetar krejt të veçantë, i cili është shumë i përshpirtshëm dhe jashtëzakonisht human.

*

Praktikat e ushtrimit të besimit fetar në Kosovë për një kohë të gjatë kanë mbetur të pandryshuara: namazi, njësoj si vetë besimi, ka qenë çështje krejtësisht individuale. Të reklamohesh se je besimtar, se shkon në xhami, se falë pesë vaktet nuk ka qenë praktikë e mëhershme, ndoshta edhe për shkak se në periudhën e komunizmit, pavarësisht se feja nuk ka qenë e ndaluar në ish-Jugosllavi, nuk quheshin të preferuar të pushtetit dhe të partisë ata që fenë e praktikonin në mënyrë aktive. Së këndejmi ndoshta ka mbetur edhe njëlloj fshehtësie, ose mënjanimi nga shfaqjet publike të atyre që ushtrojnë praktikat e besimit fetar. Më anë tjetër, struktura e besimtarëve myslimanë në Kosovë tradicionalisht ka mbetur e pandryshuar dhe ajo përbëhej kryesisht nga njerëzit e moshuar, në zonat rurale nga pleq që nuk bënin më për punët e fushës, ndërsa në zonat urbane nga shtresa e zejtarëve, gjithnjë të moshuar dhe gjithnjë pa arsimim themelor, e aq më pak të avancuar. Burrat me shkollim superior që shkonin në xhami ishin të paktë, ndërsa intelektualët një raritet i vërtetë. Përveç kësaj, në dukjen e jashtme besimtarët dhe ata që ushtronin praktikat fetare nuk dalloheshin nga të tjerët, pra nuk kishin ndonjë shenjë të veçantë. Në periudhën e hershme, pas Luftës së Dytë Botërore, bashkë me luftën kundër analfabetizmit, ishte bërë luftë edhe kundër ferexhesë, kështu që në periudhën e emancipimit të shpejtë të kosovarëve vështirë që gjeje ndonjë grua me ferexhe. Por veshja tradicionale e “mbulimit” të grave ishte ruajtur, një mbulim që nuk nënkuptonte mbulimin e fytyrës, vetëm mbulimin e trupit dhe shaminë e kokës. Kjo nuk quhej veshje fetare. Ajo tashmë ishte kthyer në një veshje tradicionale për gratë që kishin braktisur veshjen folklorike, ndonëse pas valës së emancipimit që përfshiu Kosovën e viteve ’70-‘80 edhe numri i tyre kishte rënë ndjeshëm. Nga vitet ’80 filluan të shfaqeshin edhe burrat me fesin e haxhillëkut, së pari në Maqedoni dhe më pastaj edhe në Kosovë. Në të vërtetë, shkuarja në haxhillëk ishte një praktikë e hershme në Kosovë (më 1971 haxhinjtë sollën linë e madhe nga Meka), por identifikimi publik i atyre që bëheshin të tillë nuk ishte një praktikë e hershme.

Në fund të viteve ’80 dhe në fillim të viteve ’90 rënia e komunizmit do të sjellë me vete edhe rënien e një sistemi vlerash, çfarëdo që kishte qenë ai dhe sado i deformuar që mund të kishte qenë. Edhe në çështje të fesë u krijua njëlloj kaosi, sepse lëvizjet politike patën refleksion të drejtpërdrejtë edhe në konstalacionin fetar individual dhe kolektiv. Keqësimi i gjendjes materiale të popullsisë së Kosovës, por jo vetëm kjo, do të sjellë si rrjedhojë lindjen e “patriotizmit mercenar”, pra të një patriotizmi të tillë që konvertohet pa vështirësi në përfitim material. Homogjenizmi i popullsisë mbi bazën e idesë kombëtare krijoi një ambient të përshtatshëm për lindjen e deformimeve të mëdha, që ndonjëherë shkuan deri në çorodi morale. I kësaj kohe është edhe “mercenarizmi fetar”, i cili u shfaq në fillim si pasojë e varfërisë dhe të rrënimit të të gjitha skemave sociale, ndërsa më vonë edhe si mënyrë për përfitime, por edhe për zgjerimin e rrethit të besimtarëve, respektivisht të praktikuesve të fesë. Bashkësitë fetare, për shkak të lehtësive që kishin kundruall pushtetit dhe policisë serbe, për një kohë të shkurtër u bënë donatorët dhe mbajtësit kryesorë të varfanjakëve të shumtë anë e kënd Kosovës. Shoqatës humanitare “Nëna Terezë”, e cila kishte status legal dhe gëzonte mbështetjen e kishës katolike dhe të një numri të konsiderueshëm aktivistësh laikë, shumë shpejt iu bashkëngjitën të tjera shoqata, disa syresh me tingëllim turko-mysliman, të cilat nuk e kishin emrin kumbues siç kishte “Nëna Terezë”, por që bënin një punë të heshtur humanitare gjithandej Kosovës. Po atëherë filloi të përflitej se disa nga këto shoqata, bashkë me aktivitetin humanitar, zhvillonin edhe aktivitet fetar herë legal, herë gjysmë legal, ose fare të fshehtë dhe që konsistonte në tërheqjen dhe futjen e nevojtarëve në skemat e tyre të praktikuesve të fesë, kundrejt një pagese simbolike. Burimi i financimit të këtyre shoqatave nuk ishte shumë i qartë, por atëbotë të gjithë konsideronin se situata sociale ishte më emergjente se sa përkujdesja për këtë anë të çështjes.

Pas luftës së vitit 1999 situata me mercenarizmin fetar në Kosovë përnjëherësh bëhet dramatike: shoqata të shumta humanitare me parashenjë fetare ia mësyjnë Kosovës nga të gjitha anët, nga Lindja dhe Perëndimi. Nevojat e popullsisë ishin të mëdha, por njëkohësisht edhe mundësitë për t’i manipuluar nevojtarët ishin të pakufishme. Pak nga pak, me kalimin e situatës emergjente, nga skena tërhiqen nevojtarët e vërtetë dhe tani mbesin përfituesit e të gjitha llojeve, të cilët me njërën dorë ofrojnë benificione të ndryshme, kryesisht para, ndërsa me dorën tjetër regjistrojnë përfituesit në shoqata që nuk kuptohet se çfarë janë. Është gabim të mendohet se veprime të këtilla në Kosovën e pasluftës kanë bërë vetëm shoqatat vehabiste, islamiste, ose vetëm të tilla që vinin nga Arabia Saudite, Kuvajti, Katari etj. Nuk ishin më të pakta as shoqatat e sekteve perëndimore, të krishtera, katolike, evangjeliste, baptiste etj., të cilat krijuan rrethet e tyre të mercenarëve dhe të simpatizantëve, duke u mbështetur kryesisht në para, në donacione.

Sikundër që është e njohur, këto shoqata dhe fondacione duket sikur nuk e kanë parësor besimin, respektivisht shtimin e numrit të atyre që rrugën e Zotit e gjejnë përmes mënyrës së tyre të ushtrimit të fesë, por më shumë te një dukje e jashtme, te një shfaqje publike, me një fjalë te një marketing fetar, i cili në rastin e disa shoqatave islamike manifestohet përmes shamisë së kokës te vajzat dhe gratë dhe mjekrave të gjata dhe veshjeve jotipike për djemtë dhe burrat. Burimet e financimit dhe mercenarizmi janë problemet kryesore të kësaj pamjeje fundamentaliste, e cila nga Maqedonia ka filluar të zgjerohet dukshëm edhe në Kosovë. Burimet e financimit kryesisht janë të jashtme dhe sot vështirë kontrollohen në një sistem botëror të qarkullimit të parasë, por ajo që brengos më së shumti është gatishmëria e kosovarëve për t’i përvetësuar këto praktika fetare, kundrejt një pagese konkrete ose kundrejt një statusi më të mirë ekonomik. Duket se edhe në këto rrethana të reja çuditërisht u ngjall prirja e vjetër shqiptare që identitetin fetar ta shesin ose ta blejnë për dy aspra.

Por a është vetëm e jashtme prania më e madhe e ikonografisë fetare në Kosovë, e numrit të atyre që praktikojnë fenë, e frekuentuesve të tempujve fetarë, pra, përgjithësisht të atyre që quhen besimtarë të rinj? A është e shoqëruar kjo jashtësi me një lëvizje të brendshme, ta quajmë shpirtërore, me një ndryshim esencial në konstalacionin mental të njeriut të Kosovës, i cili, sipas asaj që shihet nga jashtë, tani beson në Zot më shumë se ç’ka besuar ndonjëherë më parë? Një përgjigje e saktë në këtë pyetje është e vështirë, sepse nuk mund të bëhet një ndarje e prerë dhe një identifikim i qartë se kush e praktikon fenë si nevojë shpirtërore, pra kush është religjioz në të gjithë përbërësit e tij mendor dhe shpirtëror, apo kush e ushtron fenë me të tjera motive, përfshirë edhe mercenarizmin. Por, pavarësisht nga dilemat e këtilla, shtimi i numrit të besimtarëve në Kosovë pas vitit 1999 është evident dhe kjo nuk mund të shpjegohet me asnjë parametër tjetër, përveç se me “krizën e identitetit”. Pra, Kosova gjatë këtyre viteve ka përjetuar, ndër të tjera, edhe krizën e vetëdijes për përkatësi. Pas luftës, njerëzit në Kosovë duket se kanë ndjerë paqëndrueshmëri identitare, kanë ndjerë mungesë plotënie identitare dhe, me kohë, sikur kanë filluar të kërkojnë kompensim për mungesën.

Por çfarë në të vërtetë iu mungon shqiptarëve të Kosovës, që tani duhet t’i kthehen fesë, çfarë duan të kompensojnë me këtë? Pse tani duhet të ndihen sikur iu mungon diçka, sikur kërkojnë diçka që nuk do ta gjejnë në pragmatizmin jetësor, por e kërkojnë në misticizëm? Cilat janë ato dilema që i mundojnë? Pse një numër më i madh kosovarësh tani kërkojnë strehë te Zoti më shumë se ç’e kanë bërë ndonjëherë më parë? Cilat janë problemet e tyre, e bëjnë këtë për shkak të pamundësisë gnoseologjike për të dhënë përgjigje në pyetjet e gjithmonshme për jetën dhe vdekjen, për amshimin, për universin, apo kanë të pazgjidhura shumë çështje pragmatike, krejtësisht tokësore, të cilat i kanë aq të ngatërruara, sa nuk kanë shpresë se mund t’i zgjidhin ndryshe, përveç se me besimin në Zot...?

Përsëri nuk mund të gjejmë një përgjigje plotësisht të saktë, por duket se lufta e fundit ka ndryshuar shumëçka në jetën e njerëzve në Kosovë. Ka ndryshuar, ndër të tjera, edhe filozofinë e jetës, nëse e kanë pasur një të tillë; ka ndryshuar perceptimin e tyre për moralin, i cili nuk është më statik; ka ndryshuar perceptimin e tyre për jetën tokësore dhe jetën e amshueshme; madje edhe për kombin, për shtetin, për lirinë, për të gjitha. Idealet, të cilat dikur i jepnin kuptim jetës, i bënin njerëzit të shpresonin dhe të ëndërronin, tani nuk kanë ndonjë domethënie, ose përbëjnë zhgënjimin më të madh dhe më të rëndë. Kosova e ka pasur kohën e ëndrrave të mëdha, të cilat tashmë janë zhbërë. Njerëzit kanë shpresuar se me lirinë do t’i zgjidhin të gjitha problemet jetësore, por ajo liri nuk u dha asgjë në krahasim me atë që kishin ëndërruar. Kosova, për të cilën u flijuan djem dhe vajza të mrekullueshme, tani është një emër vendi pa shumë vlerë. Kosovën nuk e do më njeri. Ajo është një gënjeshtër e madhe. Gënjeshtër e madhe është edhe liria, gënjeshtër e madhe është edhe kombi, gënjeshtër e madhe është edhe atdheu, shteti, edhe pavarësia. Vetëm një kuptim ka mbetur i paprekur, e ajo është providenca qiellore. Çdo gjë tjetër ka humbur vlerë...

Se feja në këtë rast është pjesë e krizës, pjesë e krizës së moralit, pjesë e krizës së identitetit dhe jo rrugë e daljes prej saj, e dëshmon edhe një fakt tjetër: Kosova kurrë nuk ka pasur kaq besimtarë, nuk ka pasur kurrë më shumë njerëz që agjërojnë, nuk ka pasur kurrë më shumë njerëz që falin pesë vaktet, nuk ka pasur kurrë më shumë njerëz që shkojnë në xhami, nuk ka pasur kurrë më shumë vajza dhe gra të reja të mbuluara, nuk ka pasur kurrë më shumë burra dhe djem të rinj me veshje jotipike; por njëkohësisht nuk ka pasur kurrë më shumë amoralitet dhe kaq mungesë vlerash njerëzore, kaq shumë prirje kriminale dhe kaq shumë shfytyrim njerëzor, kaq shumë erozion të brendshëm dhe kaq shumë degradim kolektiv dhe individual. Nuk ka pasur kurrë kaq shumë krim, drogë, prostitucion, trafikim, gënjeshtra, hajni, korrupsion, imoralitet, hipokrizi, gjë që, sipas një logjike elementare, bie në kundërshtim të thellë me frymën e përshpirtshme që kultivon secila fe dhe secili besim fetar. Nëse feja nuk është një katalizator i moralit kolektiv dhe individual, atëherë për çfarë shërben ajo? Kjo kundërshti e brendshme, e cila jeton në qenien e kosovarit që një kohë të gjatë, e bën atë të vështirë për një definicion sociologjik, por një prè fare të lehtë për deformime të llojllojshme. Vetëm një identitet i qëndrueshëm mund ta ndalë këtë erozion pothuajse shkatërrues.

Një brengë më vete përbën fakti se lëvizjet fetare në Kosovë, qofshin islamiste qofshin të krishtera, janë klandestine dhe funksionojnë jashtë rregullave institucionale dhe larg syve të opinionit të gjerë. Ato shprehen me rivalitet njëra kundrejt tjetrës, po aq sa rivalitetin e shprehin kundrejt institucioneve të shtetit, të cilin e shohin të lehtë për ta manipuluar, meqë bëhet fjalë për një shtet të ri dhe të paqëndrueshëm. Derisa Kosova të mos stabilizohet në të gjitha pikëpamjet, grupet religjioze do të përpiqen të krijojnë hapësirë sa më të gjerë dhe status sa më të favorshëm për veten e tyre, në shoqërinë kosovare dhe në shtetin ri të Kosovës, duke përdorur dhe duke i shfrytëzuar të gjitha rrugët, legale ose ilegale. Një Kosovë e pastabilizuar, me qeverisje të keqe dhe me institucione të paqëndrueshme; një shtet me shtetasit e zhgënjyer dhe me kriza të mëdha sociale; njësoj sikundër edhe një identitet i paqëndrueshëm komunitar dhe individual; të gjitha këto përbëjnë terren të përshtatshëm për depërtimin e rrymave radikale fetare, përfshirë këtu edhe fundamentalizmin si manifestim jashtësor i një konfuzioni brenda qenies shpirtërore të kosovarit, tashmë i traumatizuar nga shumësia e gjërave të mbetura në gjysmë të rrugës.