Nuhi Veselaj: Pse “po” paskajorja në standardin e shqipes së natyrshme (12)

Dr.  Nuhi Veselaj:

Pse 'PO' paskajorja në standardin e shqipes së natyrshme (12)

Rezyme

Është e vërtetë se çdo njeri apo vizitues sado shpesh të kalojë një rruge malore apo shëtit në një park nacional,  ai veç relaksimit fizik e shpirtëror që ndjen, përherë vëren diçka të re, diçka të ndryshuar, qoftë nga dora e njeriut mirëmbajtës, qoftë edhe nga vetë dora natyrë. Kështu disi na ka ndodhur e po na ndodh ne sa herë zgjohem i këndellur nga meditimi relaksues në pyllfushën standarde të braktisur të gegenishtes me paskajore pas konvertimit të saj ose pas përqafimit standardit të ri me plot eufori e entuziazëm të shpallur standard i përbashkët i gjuhës shqipe mbi bazë toskërishte pa paskajore në Konsultën gjuhësore të Prishtinës 1968, përkatësisht të Kongresit të Drejtshkrimit 1972. Kështu, edhe pse i armatosur me bindje se standardi i ri dhuratë nga Nana Shqipni, përkatësisht Shqipëria Nënë, ishte vërtet ashtu siç propagandohej, gjë që nuk ishte krejt pa të vërteta, dhese në standardin e ri ishin inkorporuar të gjitha vlerat e mundshme të shqipes globale shqipe, edhe ato formale të standardit të sapo nënshtruar mbi bazë elbasanishtes (gegnishte), mirëpo ndërkohë pas këndelljes nga ajo eufori, gjithnjë, duke qëndruar nën hije të pyllnajave  të ligjërimit toskë e gegë të mbetur jashtë standardi, filluam të vërejmë se përveç disa gjërave që me rastin e unifikimit kishin humbur vetëm disa nuancime kuptimore e shprehjesore dialektore që për hir unifikimi të drejtshkrimit të një gjuhe të përbashkët, i konsideronim, siç i konsederojmë edhe sot, të tolerueshme, gjithnjë e më shumë si më madhore ndër minore na binte në sy mungesa e paskajores së tipit me+pjesore të shkurtë, e cila nuk ligjërohej në standardin e ri të përbashkët.

Në të vërtetë, kjo paskajore, meqë aktualisht nga standardistët e rinj me orientim jugor nuk kishte gjetur zëvendësim të plotë me mjete të toskërishtes së folur, atëherë ishte shporrur tej allapartizançe. Mirëpo, ajo në të vërtetë, kishte mbetur e strukur në pyllin e gegnishtes së folur, ku e gjeja aktive sa herë meditoja ose kërkoja relaksim si në një gjumë fëmijënor nastolgjik në pyllishtën e ish standardit të kohës së pavarësisë. Ç’është e vërteta, kjo paskajore si pjesë e të folmes sonë nuk ishte braktisur nga sofra  ushqimore e ligjërimit të  gjerë familjar, andaj ky ishte motivi që ndërkohë si student pasuniversitar i gjuhës shqipe më ngacmoi dhe më ngjalli në kujtesë, shumë gjëra rreth paskajores dhe autonomisë kuptimore të saj e përgjithësisht që i kisha përjetuar e përvetësuar disi pakutueshëm si ushqim i jetës gjuhësore gjatë rritës sonë shoqërore,  prandaj edhe filluam t’i ndjenim  e t’i kuptojmë këto gërricje paksa ndryshe.

Së këndejmi, ndonëse paskajorja, kishte mbetur jashtë standardit të ri, të cilin vërtet jo vetëm e pranuam vullnetarisht, por edhe u obliguam që detyrimisht me ndërgjegje të plotë si të tillë edhe ta përvetësonim. Mirëpo në këtë kompleks, megjithatë vetë natyra e formëzimit të deriatëhershëm kërkonte edhe paskajoren pasi nga mësimi e përvetësimi standardit mbi bazë gegnishte atë  kategori si individë brenda turmës e kishim të ravijëzuar thellë në sistemin tonë ligjerimor. Kështu pasi standardin e ri e kishim në proces përvetësimi, sa i përket pikës së paskajores domosdo na imponohej verifikimi i vlerave në raport të bremdshëm, por edhe jashtë  në krahasim me barasvlerësit e gjuhëve të huaja. Dhe në këtë situatë arritëm në përfundimin që të hedhurit jashtë standardit të paskajores vetëm pse dikush nga pazotësia e tij si standardolog, nuk i kishte gjetur mbulesë nga dialekti apo e folmja vetjake, nuk na dukej zgjidhje e mirë.

Në të vërtetë,  paskajorja edhe pse  e mbetur jashtë standardit ajo nga fushëpylli i saj  siç kishte vepruar edhe më parë në  fjalëformim e sistem shprehjesh ofronte edhe tash zgjidhje shumë më të plota barasvlerësie se ato që oftoheshin nga standardistët mbi bazë toskërishte. E kam fjalën  konkretisht për këto katër nënfusha semantike:

1. përfaqësimi barasvlerës ndaj infinitivit të gjuhëve të huaja,

2. specifika kuptimore e disa shprehjeve abstrakte të vetë shqipes ku paskajorja mbulonte  tetë veta në kohëhapësira të  veçanta të standardit në fuqi.

3. disa shprehje poetike mjedisore nga jeta që mund të shfaqeshin jo vetëm nga trashëgimia po edhe nga jeta praktike që mund të shprehen në atë mënyrë vetëm me paskajore, e cila joshte  poetëtët si një  “mollë e ndaluar” dhe

4. në disa shprehje sinonimike që pa paskajore nuncimi semantik del shumë më i zbehtë dhe jo i plotë.

Me këtë “arritje” fillimishte konstatonim se standardi i ri duhej t’i shtonte vetës terren, të fuste brenda kufijve të gjeografisë së vet doemos edhe pyllishten me paskajore, e cila do ta begatonte atë, sepse ajo pyllishtë nuk ishte tokë e shkretë dhe pa histori. Kur këto ide-konstatime ia pata shpehur guximtarisht prof A. Kostallarit në kushte jo aq normale, me arsytimin se këto nënfusha të reja nuk preknin në standardin në fuqi, ai jo vetëm nuk më qortoi, por më këshilloi që këtë ide duhet ta studioja më thellë dhe ta paraqitja me shkrim. Nga kjo këshillë eprani ndjeva  lehtësi dhe njëherazi e kuptova si një detyrë-urojmë për punë të mbarë. Kështu që edhe më tej meditimisht gjithnjë e më shpesh e më notivueshëm e vizitoja pyllishten me paskajore gjithsesi në ballfaqim e ndërlidhur me standardin dhe së andejmi më ntrashej shkak-nevoja  që ai pyll me paskajore patjetër duhej futur nën  patronazhin e  ligjërimit standard. Mirëpo kur këto katër pika, disi pak si drojshëm, i paraqita në diskutim të lirë në një Konferencë shkencore në Tiranë 1992, edhe pse prof. Kostallari nuk ishte më, mendoja se çështja do të vete mbarë, do të pranohej e zgjidhej menjëherë nga pasuesit e tij,  po fatkeqësisht kjo nuk ndodhi. Nuk ndodhi as pas prekjes me shkrim më 1997 në veprën Çështje të shqipes standarde I, edhe pse puna jonë si analitikan shkemcërisht nuk u nënçmua. Nuk u nënçmua as kur e paraqitëm këtë ide tonën në librin Paskajorja çështje e shqipes standarde, 2000, ku në propozimin tonë qëndronin dy alternativa me arsyetim të bazuar se paskajorja mund apo duhet të integrohej, qoftë në trajtën e ish gegenishtes që kishte histori të pamohueshme, qoftë në trajtëformën me + pjesore të toskëzuar, po që edhe kjo i përshtatej sistemit aktual, edhe pse nuk ishte pa efekt e jehonë nuk u pranua si zgjidhje e domosdoshme, sepse mesa kuptohej Qendra donte që me çdo kusht çështja e paskajores të mosdiskutohet fare, sepse, sipas tyre, konceptet e asaj paskajoreje gege(!) ishin të mbuluara tërërisht me mjete të standardit (toskërishtes), konstatim ky i kuptuar si aksiomë, andaj as që duhej  diskutuar. Por, sipas nesh dhe jo vetëm prej nesh, e vërteta tregonte se tërë autonomia kuptimore e paskajores ishte shumë më e gjerë dhe nuk delte e mbuluar plotësisht me mjetet e standardit në fuqi. Së këndejmi ne e shihnim vetëm  pjesërisht  të drejtë konstatimin e  prof. Sh. Demirajt se  “paskajorja në raport  me foljen drejtuese mund të përdorej në të gjitha funksionet sintaksore, duke përfshirë edhe ato të kryefjalës e kundrinës”, por nuk pajtoheshim me konstatimin tjetër që gjoja paskajorja gege si kategori gramatikore sa i përket gjëllimit qenka në asfiksim e sipër dhe se paska mbetur në përdorim vetëm “në disa të folme të gegërishtes verilindore e veriperëndimore”. Kjo ishte e padrejtë, sepse realiteti, bazuar në veprat e shkruara dhe ligjërimi aktual që shihej në pyllnajën e pashkelur, tregonte se fyshëpylli i përdorimit të paskajores ishte shumë më i gjerë, ngase shprehjet me paskajore jo “mund” po  ato shprehje me  paskajoe shtriheshin në mbarë Gegërinë, madje njihej e kalonte nën hije standardi pothuaj në të gjitha shtresat shoqërore të Shqiperisë, të Arbëreshve të Italisë e më gjerë.

Kështu në këtë situatë, duke qenë i sigurt se pa paskajore të mirëfilltë do të vazhdojë të vuajë nga paplotnia vetë standardi i shqipes së natyrshme, përsëri kërkonim që sipërfaqja e arealit të  pyllnajës ku gjallonte paskajorja duhet të integrohej në fushën e standardit, sepse jo vetëm nuk prish asgjë, por përkundrazi ndreq, kjo e përforcon standardin, e bën më të plotë, më shkëncor e më kombëtar, prandaj në këtë frymë e hartuam edhe veprën tjetër Paskajorja dhe standardizimi 2006. Në të vërtetë ndërsa atë e kisha në dorëshkrim pati reaksion për mosbotimin  e saj, sepse dikush nga kompetentët nga Qendra nuk donte që kjo vepër e një gjuhëtari t’i bëhej krah veprës së një letrari si Mehmet Elezi, i cili me veprën e tij Gjuha shqipe në bunker 2005 që nuk ishte i pashokë, i frymëzuar po nga pylli i paskajores, kërkonte veç tjerash edhe çbunkerizimin ndaj paskajores në raport me standardin.  Ndërkohë u botua edhe libri ynë. Por në anën tjetër reaksioni kundër paskajores nga militantët u rrit edhe më shumë, ajo u shpall gogol përbindësh për standardin, rikthimi i së cilës do të thante çdo çdo rrënjë standardi të shqipes së përbashkët, madje do të prishte edhe harmoninë  shoqërore ndërdialektore shqiptare etj. Kjo ishte e tërë propagandë e zezë kundër zhvillimit të shqipes globale të natyrshme. Prandaj ne përsëri vazhduam arsyetimin rreth propozimit që pyllishta me paskajore duhet të pushtohej në mënyrë të qetë nga standardi aktual, sepse kjo fare nuk prishte asgjë. Po tashti nuk ishim vetëm, as ne, as Mehmet Elezi, as Grupi shkodran, madje as as disa  studiues të matur nga Prishtina,Tirana e Tetova.  Kështu ne e hartuam veprën e re Drejt standardizimit ... 2015, ku si atitudë, përmblodhëm mendimet e mbi 200 e sa studiuesve, të cilët ishin shprehur në të mirë të integrimit të paskajores me+pjesore në standard. Përsëri alergjia ndaj pyllit të paskajores nga disa standardistë nga Qendra vazhdoi. Nuk bëri punë as diskutimi në Këshillin Ndërakademik, as Konferenca e Durrësit 2010, as kërkesat e parreshtura tona dhe të tjerëve, sepse istikamet kundër paskajores thelloheshin me trille arsyetimesh e veprimesh ekstreme, deri me organizim peticioni etj.

Në këtë situatë, në njërën anë pengesa nga disa kapës të pushtetit të standardit, të cilët prëveç arsyetim- gogolëzimit të shpifur, nuk kishin fakte, por ndër të tjera arsyetoheshin se ende në praktikën gjuhësore nuk ka aq shembujsh autorësh seriozë në sipëfaqe që e shohin të arsyeshme në shkrimet e tyre ta fusnin në përdorim atë paskajore dhe në anën siç e shihnin dhe shohim ne që ajo vlerë e paskajores duhet dalë në dritë, duhet aktivizuar, sepse zvarritja e saj po bëhet me sherr, em qëllim që  të arrihej asfiksimi i plotë i saj standardisht, atëherë ne duke dëgjuar zërin e sovranit, guximtarishst në trajtesën: “Brerore lavdie ...”, botuar më  19.11. 2019, në portalin  “zemrashqiptare”, kërkuam si njëfarë vetëqyqësie nga feniksëluftëtarët e shkrimshqipnxënies anonim e të tjerë, kudo që ishin, janë e do të jenë, që  ta përdorin paskajoren sa herë që e ndjejnë të nevojshme pa pritur koncenzus apo ndonjë derektivë nga Qendra, dhe si arsyetim sa kishim të drejtë apo jo, veç tjerash, tregojnë edhe 10-12 krerët e këtij punimi të titulluar Pse po paskajorja në standardin e shqipes së natyrshme.

Së këtejmi, pikërisht nga krerët e këtij punimi, shprehet rezultati i qendrimit tonë meditativ ëidhur me  pyllnajën e paskajores, prej nga  edhe vërejtëm  sheshazi edhe një mal faktesh të reja në të mirë të paskajores në standard, fakte këto gjithsesi të parrëzueshme që arsyetojnë joasfiksimin apo zhdukjen e paskajores, por përkundrazi kthimin dhe kultivimin e saj me tërë autonominë kuptimore që ka brena standardit.

Të kuptohemi ne  nuk dëshirojmë me p[rmbysë, po e duam paskajoren nën patronatin e standardit të shqipes, dhe sa për iluistrim po shkëpusin diçka-diçka nga risitë e veçanta që dalin të shprehura  në tërër këtë puninm si mesazh që sipas titujve të 10 krerëve përkatës të këtij punimi po i shprehim në vijim:

I. Prania e paskajores së mirëfilltë me + pjesore në shqipen e natyrshme globale para Rilindjes sonë kombëtare

Paskajorja e sotme perifrastike me + pjesore që del e pranishme në shkrimet shqipe të pararilindjes, sipas studiuesve pellazgologë, ajo si e tillë, ka shembuj identifikimi që në gjuhën e homerit. Madje sipas ndërtimit kjo paskajore ndeshet dy lloje trajtash: pakajore me +pjesore e shkurtë dhe paskajore me+pjesore e zgjeruar. Si e veçantë del se paskajorja me + pjesore e shkurtë, ishte më e vjetër se e zgjeruara dhe si e tillë ishte e përbashkët për dy dialektet e sotme të shqipes dhe kjo dëshmohet sipas nesh nga formimi i këtyre tre tipave të emrave të lashtë të trashëguar që janë aktivë edhe sot në të dy dialektet, si:

a) emra abstaktë (tash edhe konkretë) me –Ë, nga foljet: sos (me sosë), sosË-a,  des (me dekë) dekË-a,  prit (me pritë) pritË-a, mbuloj (me mbulue) mbulojË-a, shtroj (me shtrue) shtrojË etj.;

b) emra prejpjesorë veprimi  më –IM: punoj (me *punO’) pun-IM, shikoj (me *shiko’) shikIM etj, përkatësisht  më  -JE: rrah (me rrahë) rrahJE, mbath (me mbathë) mbathJE, dal (me dalë) dalJE etj.  dhe

c) emra prejpjesorë vepruesi  me –S:   ec  (me ecë) ecëS,  shëtit (me shëtitë) shëtitëS, mbath (me mbathë) mbathëS , mësue (me mësue) mësueS etj.

Kanstatimin e mbështesim në faktin se këto raste emërformimi janë të pa prekura nga pjesorja e toskërishtes apo fenomeni i rotacizmit si tipar i dalluar identifikimi i toskërishtes, dukuri kjo që iu pejdah ndërkohë po në lashtësi një pjese të Gegnisë, si me thënë, brenda gjirit apo terrenit jugor të saj, në kohën kur gegenishtja ishte në manipulim e sipër me përftimin e mbiemrave të paranyjëzuar, kur edhe e zgjeroi për atë destinim  pjesoren me prapashten -N, siç identifikohen sot b.f. te rastet:

i punuenë (me punuenë, i shikuenë (me shikuenë), i rrahunë (me rrahunë), i mbathunë(me mbathunë), i ecunë (me ecunë),  i shetitunë (me shetitunë) etj. ,

përftime këto të cilat rotacizimi në këtë kohë i forcuar (në të folmen e vet separate), pra vetëm në Toskëri këtë prapashtesë –N- të zënë mes zanoresh e rotacizoi në –R-, si  i punuarë, i shikuarë, i mbathurë, i ecurë,  i shetiturë, që ndërkohë në të dy dialektet u hoq -Ë-ja fundore, prandaj sot mbiemrat në dialekte dalin të standardizuar dytrajtash me  me -N a -M gegnisht ndërsa me –R toskërisht,  si p.sh.  i shikuen a i shikuem ndaj i shikuar e kështu me radhë.

Së këndejmi, ndërsa trajta e zgjeruar e gegnishtes, si me thënë, funksionalisht mbeti et mbiemrat, ajo  e shkurta u rikthye në bazën e vet të vazhdojë si në procesin e emërformit ashtu edhe në zgjedhim foljesh, ndërkaq trajta e paskajores së toskërishtes nuk ndoçi atë rrugë, ajo pothuaj se u dyllos, apo ashtu u parapëlqye më vonë. siç më thotë një mendje nga  allapartizançja(!), por sidoqoftë si e tillë, siç do të shohim për shkak të kësaj dyllosjeje në procesin e zgjedhimit foljor u krijuan probleme të mëdha në procesin  e standardizimit të njëzuar të shqipes, siç po përjetohet sot.

II. Nga shqipja e përzier” deri tek standardizimi gjatë periudhës së Pavarësisë mbi bazë të gegnishtes me paskajoren e mirëfilltë në themel

Çdo rilindje kombëtare ka tipare e veçori që e dallojnë ose edhe që e afrojnë gjuhësisht me veprimet e rilindëve të popujve të tjerë. Rilindësit tanë, sa i përket gjuhës së shkruar edhe lidhur paskajoren e trashëguan një gjuhë të përzier.  Kështu ndërsa në shkrimet gege të krahut verior të natyrës kristiane katolike, paskajorja e zgjeruar mbizotëronte, ajo në anën tjetër në shkrimet e krahut jugor të natyrës muslimane e kristiane ortoodokse, pëfshirë edhe Arbëreshët e Italisë, paskajorja kishte prani, por nuk kishte paraqitje dominuese. Kështu e ndeshim edhe në vazhdimësi. Dihet se nga rilindësit njëzimi i gjuhës ishte synim, qëllim i lartë i programuar. Ndërkohë, pas alfabetit të Stambollit,  në “Kanonizmën” e saj paskajoren e ndeshim të përfaqësuar në të dy dialektet, ashtu si edhe në gjuhën e shumicës së Shoqatave  që u shtuan ndërkohë. Dhe  sidomos kjo ndodhi pas Kongresit të Manastirit (1908), ku u njëzua alfabetii shqipes, pas Kongresit të Elbasanit (1909), ku u rekomandua elbansanishtja me paskajore si gjuhë letrare kombëtare, por vendin e merituar themelor në standardin e shqipes paskajores ia dha Komisia Letrare Shqiptare e Shkodres (1917). Aty e në vazhdimësi gjatë periudhës së Pavarësisë pikërisht paskajorja, përkatësisht pjesorja e saj e shkurtë u kurozua si shtyllë kurrizore e sistemit emëror e foljor e shqipes së shkruar. Kështu paskajorja identifikohej:

a) si trajtë përfaqësuese foljes;

b) vazhdoi si vepruari si trajtë–temë emërformuese dhe

c) si trajtë themelore të kohëve analitike në zgjedhim foljor.

Dhe pikërisht kjo zgjidhje gjithsesi ishte arritje e madhe, sepse ndihmoi që në ato kushte, gjuha  zyrtare-administrative të ravijëzohej në masë si gjuhë zyrtare ose si gjuhë letrare (standarde) e periudhës së Pavarësisë.

III. Pas LDB në Shqipri allapartizançe me stimulimin e standardit mbi bazë të  toskërishtes u bë rrëzimi i gegnishtes letrare  dhe shuarja e paskajores

Që jo vetëm gjatë L2B, por edhe pas saj ndodhën përmbysje revoluicionare të mëdha në Shqipni edhe në lëmin e gjuhës standarde s’do mend, sepse sa i pëket zgjedhimit foljor dhe sistemit foljor në përgjithësi në thumb ishte vënë pikërisht paskajorja e gegnishtes, përkatësisht pjesorja e saj në sistemin zgjedhor, ku në vend të saj në kohët analitike u vu pjesorja e zgjeruar e toskërishtes.  Për që vërtet  pësoi kjo paskajore (gege) me pjesoren e saj të shkurtë dhe të zgjeruar nga veprimi allapartinançe të asokohshme, mjafton të sjell shembullin sesi u ndryshua standardi edhe me dorën (jo mendjen) e tre gjuhëtarëve tanë të njohur si anëtarë Komisioni: Aleksandër Xhuvani, Kostaq Cipo dhe Eqerem  Çasbej.

Që  prof A. Xhuvani, elbasanas, ithtar, themelues  e zbatues fanatik i kodit pothuaj i fomëzuar të elbasanishtes si standard, tashti i ngarkuar me direktivë pushteti në emër të komisionit hartues pati aq liri vetëm sa ta hartojë Ortografinë e parë të gjuhës shqipe të pas Çlirimit  në gegnishte, por pa paskajore. Po  kështu bëri edhe K. Cipo, edhe ky elbasanas, që e përpunoi po atë tekst, po ashtu në emër të atij komisioni, po tashti në toskërishte. Po shtojmë edhe këtë se edhe anëtari i treti i këtij komisioni prof. Eqerem Çabej, i cili më parë ishte i implikuar në hartimin e Fjalorit serbokroatisht-shqip (1945), ishte pajtuar, sipas direktivës, që në tekstin  basvlerësi të shqipes kundrejt serbokroatishtes me paskajore të mos ketë  asnjë  gjurmë të paskajores shqipe, apo jo (!).

Kështu ndërsa, në Ortografitë e hartuar nga tre emrat e sapocekur anëtarë të këtij Komisioni, paskajorja (gege) nuk figuronte dot, në të njëjtën kohë në ortografitë e Prishtinës paskajorja vazhdonte të zinte vendin themelor. Mirëpo në Konsultën e Prishtinës 1968, përkatësisht pas Kongresit të Drejtshkrimit 1972, me rastin e pranimit pa kurrfarë oponence të Projektit të Drejtshkrimit të gjuhës shqipe nga Tirana, pothuaj u shua standardisht përdorimi i paslajoresedhe te ne. Thuhet se me këtë veprim u fitua shumë politikisht, por sa i përket interesit të brendshem e në perspektivë për nga aspekti gjuhësor e kombëtar, te ne, mbase pati vetëm ndonjë rezervë në heshtje. Sidooqftë, siç u cek më sipër, mungesa e paskajores konsiderohej e tolerueshme për hir të arritjes së një pike rrezatimi qendror të shqiptarsisë, gjuhësisht e kombëtarisht, apo jo?!

Sa ishte me vend le të vlerësohet.

IV. Përmbysja e monizmit, dhe pasojat nga pengojcat për rikthimin e paskajores

drejt standardit të shqipes së natyrshme

Pa hyrë në problematika të tjera kjo periudhë, periudha e përmbysjes së monizmit, krijoi atmosferë të tillë që mund të flitej lirshëm edhe për talashet e përjashtimit të paskajores, madje të jepen edhe propozime edhe për rikthimin e sajnë standard. Në këtë drejtim, edhe ne e patëm çelë gojën, në një paraqitje  në librin Çështje të shqipes standarde I e botuar në  1997, kërkesë të cilën e arsyetoja më gjerësisht në librin tjetër Paskajorja çështje e shqipes standarde 2000, kushtuar vetëm kësaj tema. Mirëpo ky integrim nuk ndodhi për shkak të kundërshktimit të standardologëve jo vetëm nga ata nga Qendra. Ne vazhduam arsyetimin rreth nevojës së integrimit të paskajores edhe në veprën tjetër Paskajorja dhe standardizimi 2006, e cila nuk mbeti e vetmuar, ngase asaj kërkese i ishte shtuar libri i Mehmet Elezit, Gjuha shqipe në bunker (2005), ku kërkohej çbunkerizimi i paskajores, por megjithatë edhe pse  iu shtuan asaj kërkese edhe shumë artikuj e trajtesa, megjithatë kapësite e normës nga Qendra nuk lëshonin pe, përkundrazi kundërshtimin e përforcuan  edhe me trille gogolëzimi kundër paskajores, e cila gjoja mosozot në të kthyerit eventual  do ta prishë standardin dhe do ta përçante edhe kombin.

Kështu as diskutimet në Këshillin Ndërakademik, as Konferenca e Durrësit, madje kërkesë-arsyetimet e shumta të mbi 200 studiuesve që i përmblodhëm në veprën Drejt standardizimit të gjuhës shqipe (2015), nuk sollën zhbllokim.  Tashti edhe ne si të tjerë nuk reshtëm. Në të mirë të  paskajores në standard.

V. Të rikthyerit  e paskajores si feniks i ringjallur  dhe raporti ndërsinonimik ballafaques i saj me format e standardit të sotëm.

Së këndejmi ne, duke dëgjuar zanin e së vërtetës dhe kërkesën e sovranit, paskajoren, ashtu siç bashkëjetonte para menjnanimit të saj në mënyrë normale, ashtu në këtë krye si sprovë e rikthyen në përdorim në lëgjërim normal në ballfaqim me sinonimet përkatëse shprehjesore, dhe kështu vërtetuam se paskajorja në këtë ballafaqim sinonimik e në raporte të tjera jo vetëm nuk prishte punë, por ndreqte, sepse e kompletonte standardin e gjuhës së natyrshme shqipe të mbetur bosh  nga anashkalimi i saj që nga fillet e monizmit.

VI. Disa prova bindëse që arsyetojnë riintegrimin e paskajores së mirëfilltë

në standardin e shqipes kombëtare.

Në vazhdim duke demantuar gogolëzimin e paskajores si bllof, në këtë krye sollëm nja 9 prova  se as rregullat e drejtshkrimit të Kongresit, as nuk ishin hartuar dhe as sot nuk mund të kuptohen dot pa ndihmën e paskajores së mirëfilltë si mjet konkretizimi. Me këtë u vërtetua fakti se shqetësimi se paskajorja prishka standardin dilte vërtet mashhtrim i gënjeshtërt, ngase  përkundrazi faktohet se paskajorja si mjet konkretizimi ishte e domodoshme në të mirë të të kuptuarit të rregullave drejtshkrimore përkatëse të standardit aktual mbi bazë toskërishte, miratuar në Kongresin e Drejtshkrimit 1972.

VII. Integrimi i paskajores, shpëtim për standardin e shqipes së natyrshme dhe për lajthitësit  naivë  respektues patolo-fanatikë të standardit të sotëm

Që, vërtet, heqja e paskajores nga standardi te ne, në Kosovë, po jo vetëm te ne, ishte plandosur allapartizançe,  pa arsyeshëm dhe pa parapëgatitje të nevojshme, dëshmojnë jo pak defekte  me pasoja shkaktuar fatkeqëisht jo nga tjetërkush, po pikërisht nga vetë ithtarët entuziaztë propagandistë lojalistë të këtij standardi, që as vetë nuk e kishin pasë kuptuar sa e si duhet standardin që e përqafuan! Si dëshmi rreth kësaj avarie patalogjike absurde në këtë krye u paraqiten nja 9 grupe lajthitjesh  me shembuj konkretë. E veçanta qëndron se këto lajthitje kishin ndodhur e po vazhdojnë të ndodhin pikërisht nga disa repektues fanatikë standardi jo të pashkolluar, të cilët më parë duke e pasur thellë të ngulitur paskajoren në sistemin e tyre ligjërimor nga trashëgimia, dhe duke mos njohur barasvlerësit e përafërt të ofruar nga standardi, me pahir e skalperuan dhe po e skalperojnë pjesëzen  ME të pandashme të paskajores dhe njëherazi, duke e zëvendësuar pjesoren e saj të shkurtë me pjesoren e zgjeruar të standardit dhekështu pjesoren e standardit po e përdorin si paskajore gege dhe kështu me këtë avari me pahir po dëmtojnë rëndë jo vetëm standardin në fuqi, por edhe:

së pari, kulturën gjuhësore vetjake, si dhe standardin e mëparshëm pa i gjetur mbulesë barasvlerëse konceptit të paskajores së vet;

së dyti, po  ndikojnë shumë negativisht në mësimin e gjuhën amtare në rrethiet ku jetojnë e veprojnë,

së treti, njëherazi, si njerëz të shkolluar po ndikojnë keqas në autoritetin e standardit në fuqi, duke i shtuar avari pa kuptim e nevojë dhe

së katërti, duke mos e njohur këtë lajthitje nga padija si shkelje norme dhe duke mos e pranua me kryeneqësi korrigjimin po shkaktojnë dëme edhe në domene politike autoritetesh ndërinstitucionale ndërshtetërore, apo jo?!

Sidoqoftë, për mendimin tonë, ndihma e parë për shërimin e kësaj sëmundjeje duhet të vijë nga Qendra, duke i këshilluar klientët e vet që si masë preventive ta kthejnë në përdorim paskajoren nga sistemi i vet i lindur ligjërimor dhe pastaj pasi ta mësojnë standardin të bëjnë përzgjedhjen si duhet intelektualisht,  apo jo?!

VIII. Trill gogolëzimi, armë e fundit kundër rikthimit të paskajores në standard dhe prirja metamorfozuese të shndërrimit të mitit gogol në zanëmirë orëbekuese.

Që plandosja apo eleminimi i paskajores nga standardi si veprim allapartizançe ka qenë shumë i gabuar, madje e aq më tepër si të tilla edhe më të gabuara janë edhe akuzat e trillta të mbiforcuara pas rënies së monizmit se rikthimi i saj është i pamundur, ngase nuk e qaska struktura ekzistuese e vetë rregullave të standardit të toskërishtes(!) etj. Së këndejmi, si përgjigje që arsyetimi i tillë ishte gënjeshtër e kulluar u dëshmua me 9 pyetje - përgjigjjet e ekspozuara prej nesh në formë intervistimi si prova të argumentuara në raportin standard/paskajore, ku faqëza u demaskua gogolëzimi fort i paqëndrueshëm, sepse, asnjëra nga akuzat nuk kishte të bënte fare drejtpëdrejt me paskajoren në standards, po me kategori të tjera dualiste ndërdialektore.

Kështu edhe nga kjo analizë paskajorja fiton tagrin që përmenjëhershmërisht të kthehet në standard dhe ta plotësojë vakuumin që i ka mbetur hapur qysh nga dëbimi i saj sharllatanisht nga standardi që nga fillet e monizmit, apo jo?!

IX. Metamorfozimi e disa prova ndikuese ndaj shndërrimit të konceptit të paskajores nga një mit-gogol në zanëmirë orëbekuese për standardin e shqipes së natyrshme.

Meqë kjo temë kap një gamë të gjerë çështjesh, gjë që në këtë krye edhe është shtjelluar në pesë pika, andaj për t’u kuptuar më lehtë e drejt e vërteta, e shohim të arsyeshme t’i përsërisim me ndonjë përsqarim tematik po në pesë pikat me radhë:

së pari, rreth përjetimit tonë ndaj paskajores së mirëfilltë para e nën ndikimin e Konsultës gjuhësore të Prishtinës 1968 dhe Kongresit të Drejtshkrimit 1972, ku paskajorja nga neutrale u vu në thumb zhdukjeje, edhe pse ajo në botën e ligjërimit tonë e përgjithësisht u tregua e pazhdukshme;

së dyti, metamorfozimi ose shndërrimi i mitit “gogol” për paskajoren në zanëmirë orëbekuese, ku vërtet atë shndërrim metamorfozues të paskajores nga përbindësh gogol në zanëmirë orëbekuese, sidomoa pas rënies së monizmit, veç tjerash te ne  ndodhi edhe për shkak të  shfaqjes së  fytave (grykave) të ngushta në stilin  tekniko-ekonomik në krahasim me ndërtimet  në gjuhët e huaja që ishin më të dukshme pikërisht me paskajore në themel.

Së treti, dëshmi që rikthimi i paskajores në standard erdhi si shans për të stabilizuar të çorientuarit, u shfrytëzua  paskajorja me pjesoren e shkurtë të saj edhe përpër të treguar  rregullsinë e ndërtimit të emër-apelativit shqiptar, nga folja  shqip (me shqipë) si dhe të ndërtimit mbiemrit i trullavt, jo si huazim nga serbishtja, po si krijim autokton nga folja me (u) trullavë, me etimologji shqipe nga tema tru- (truri): tru +LL+AV,  ngjashëm si: tru+ll+oj trulloj trullim apo tru+ll+os trullos trullosje etj.

Së katërti, rreth veçorisë së alternativitetit të paskajores së mirëfilltë tek tipi i foljeve –UEJ/-UAJ. ku sipas shembujve të ofruar mund t’u shtrohet pyetja standardologëve paskajorefobë:

Si mund të pajtohet një studiues apo adhurues i shqipes me logjikën e vet që paskajorja duhet të mbesë jashtë standardi vetëm pse ka thënë dikush se nuk e qaska standardi i sotëm i njëdialekti?-

kur dihet fakti se paskajorja me pjesore të shkurtë i takon gjuhës shqipe globale, madje si pjesë  përbërëse e të njëtës gjuhë e ushqen edhe vetë atë dialekt, konkretisht, kur vetëm nga tipi i foljes më -UEJ/-UAJ, tipi shkruej./shkruaj me shkrue me shkruejtë i dhuron po këtij standardi mbi 100 emra e mbiemra, apo jo?!  Dhe, siç dihet të gjithë këta shembuj janë krijuar e krjohen me pjesoren e shkurtë të paskajores, të cilën nuk e njihka po ky standard, apo jo?!

Së pesti, në këtë pikë janë dhënë dy opsionene në të mirë të paskajores në standard, që zgjojnë interes:

a) Opsioni i parë ka të bëjë rreth përzgjedhjes së trajtës së pjesores në gegnishte si trajtë përfaqësuese, ku për mendimin tonë nuk duhet pasur dilemë: gjithssi duhet respektuar pjesorja e shkurtë, dmth pa prapashtesën N/M  dhe UN dhe as ato të mbingarkuarat  -MUN e -NUN, madje për foljet më –O duhet respektuar trajta  me fundore - UE, jo me variante të tjera si –UË as  ajo e cunguar më –U, e faforizuar në kohë të fundit nga disa entuziastë, sepse kjo po e prek vetëm trajtën e standardit (mbi bazë gege) –UE e jo atë –UAR të standardit, për çka destinohej qëllimii propozusve dhe njëherazi trajta më –U po krijon ngatërresë në funksione të tjera të natyrës fjalëformuese etj.  Sidoqoftë, kjo përzgjedhje lypset zbatuara menjëhershmërisht.

b) Si opsion i dytë qëndron propozim-sugjerimi ynë, që të shihet mundësia e një reformimi jo të rëndë të pjesores së standardit, në procesin e zgjedhimit të foljeve në kohët analitike, ku kërkohet pjsorja e tillë  të lirohet nga R-ja fundore, ashtu siç qe liruar  gegenishtja nga prapashtesa N/M. Ky reformim nuk kërkon sakrifikim të madh të papërballueshëm jo vet[m te shumica shqipfolëse  që nuk e kanë të lindër, po as nga respektuesit e stanmdardit të sotëm, pasi ka jo pak raste që po kjo pjesore para qitete në standard pa këtë prapashtesë mbiemërore. Fundi i fundit kur kemi parasysh parasysh fitimimin, sepse kjo zgjidh përfundimisht problemin e njëzimit në zgjedhimin foljor të gjuhës standarde dhe përgjithësisht, atëherë sakrifikimi  arsyetrohet edhe te ajo pjesë shqipfolësish.

Që sugjerim-propozimi ynë nuk është utopi po zgjidhje që mund të arrihet me mirëkuptim që është prekur në këtë krye është  bërë fjalë më gjerësisht në dy krereët e fudnit në librin  Paskajorja 2000. Këtu sa për qartësim po e sjell  tabelën e mëposhtme sipas rubrikave foljet e  mëposhtë:

1) numri rendor

2) folja

3) pjesa e parë e foljeve analitike  (kam, kisha, pata, me) dhe pjesorja e shkurtë e paskajores sipas sugjerimit në të dy dialektet

4) pjesorja e standardit në krahasim me fundore-prapashtesën e skaduar të gegenishtes

5) mbiemri prejpjesor  nga pjesorja e zgjeruar në të dy dialektet

__________________________________________________

1     2                            3                                                  4                                                     5

------------------------------------------------------------------------------------------------------

1. punoj                (kam /me)    punue/punua    punua/r//uen/uem        -   i punuem/i punuar

2. shkruaj                 (kam/me)  shkrue/sh            shkrua/r //uen/uem      -   i shkruem/i shkruar

3. mat (mas)         (kam/me)   matë                   mat/ur //un                      -   i matun/i matur,

4. shkëlqej           (kam/me)  shkëlqye              shkëlqye/r//m                  -   i shkëqyem/i shkëqyer,

5. ndaj                  (kam/me)    nda                     nda/rë //më                      –   i ndamë /i ndarë,

6/ ziej                   (kam/me)    zie                       zie/r //m                            –   i ziem / i zier,

7. dal                    (kam/me)    dalë                     dalë                                    –   i dalë

8. shëtit (shetis)   (kam/me)   shëtitë                  shëtit/ur //un               -   i shëtitun /i shëtitur

Sidoqoftë, kjo zgjidhje mbase nuk kërkon shumë kohë që të arrihet mirëkuptim, nëse në këtë drejtim angazhohen standardologë të matur, përkatësisht studiuesit me shokë, si Gjovalin Shkurtaj e Emil Lafe, i cili asnjëherë nuk e ka mohuar paskajoren në standard, por ka pritur masivitet të përdorimit të saj në bazë, atëherë edhe propozim-sugjerimi ynë rreth shkurtëzimit të pjesores së standardit nga prapashtesë-fundoja -R, besojmë se nuk do do të jetë i papranueshëm prej tyre, sepse me këtë zgjidhja madhore që mund të do të bëhet pa kurrfarë buje e reaksioni, fiton për jetë e mot shqipja e natyrshme, standardi i saj dhe kombi shqiptar.

X. Pse PO përmenjëhershmërisht paskajorja në standardin e shqipes së natyrshme?

Për të arsyetuar formulimin e titullit të  këtij kreu, të fundit, përveç asaj që është thënë e stërthënë në  nëntë krerët e mëparshëm, këtu të shtjelluara në ri mbipika, janë shtuar e ritheksuar si përgjigje disa sqarime e përparësi :

së pari, u argumentua  në  14 pika se në të gjitha fazat historike të të qenit e të zhvillimit të gjuhës shqipe si dhe tani paskajorja ka shërbye dhe shërben si zemberek ndërlidhës frymimi e gjallimi në mbarëvajtjen e ligjërimit shqip si në sistemin foljor ashtu edhe në atë emëror;

së dyti, me të rikthyerit legjitimisht të paskajoren në strukturat standarde ligjërimore të shqipes së natyrshme në 28 pika vargëzohen disa nga përparësitë që rifiton shqipja e standardi i saj vetëmpërvetëm dhe në raport me gjuhët simotra e të tjera, sa për ilustri po mjeftohem vetëm po e spikasim vetëm zgjidhjen e çështjes së tipizimit të gjuhës shqipe dhe

së treti, në fund u shprehen  disa meditim-konstatime shtesë në të kuptuarit pse u kërkua  njëfarë vetëgjyqësie për zgjidhjen përfundimtare të fatit të paskajores, e cila pësoi e po pëson  pa të drejtë nga prangimi arbitrar i vendosur gjatë dhe e pas monizmit e po zgjat pa kuptim me zvarritje deri në ditët tona, dhe kështu duke pasur parasysh vlerën e saj arsyetohet zbatim-përmbarimi i përdorimit të paskajopres si zgjidhje menjëhershme, për t’i siguruar kështu të sotme e të ardhme të ndritme shqipes së natyrshme dhe standardit të saj.

Përmbyllje e rezymesë

Në të vërtetë, kjo paraqitja e fakteve që doli nga vizita në rutinë  që i bëmë meditimisht pyllishtes së paskajores  të shprehur në 10 krerët e këtij punimi besoj se mjafton për të arsyetuar pse u kërkua njëfarë vetgjyqësie rreth rikthimit të paskajores në standard, pa pritur koncveszus e mirëkuptim njëgoje apo direktivë nga Qendra, sepse kështu të përbashkuar në veprim integrimi, pra gegët me pyllishtën e paskajores dhe me vlera të tjera ashtu si edhe toskët me normën aktuale, gjithësesi, duke e shkurtëzuar pjesoren e zgjeruar me heqjen mbaresë-prapashtesl -R te foljet analitike , kryesisht a  vetëm në procesin e zgjedhimit të foljeve, atëherë  të gjithë shqifolësit, me prejardhje gegë e toskë gjuhën standarde do ta kenë më të plotë dhe më të natyrshme, më cilësore dhe më kombëtare.

Sidoqoftë, ne edhe  në këtë punim  kemi dhënë prova  që me vullnet, me kujtesë të mbarë historike dhe me ndërgjegje të hapur të arsyeshme, kemi mundësi ta arrijmë ta kurorëzojmë me sukses të plotë këtë ideal të shenjtë. – gjuhën e përbashkët standarde, duke shfrytëzuar të gjitha vlerat që ka gjuha shqipe. Kështu me pranimin e paskajores me +pjesore të shkurtë në standard dhe me shkurtëzimin e pjesores së standardita (toskërishtes) pa –R fundore (prapshtesë) në zgjedhim foljor, kombi shqiptar, gjuha e tij fiton plotninë e vetvetes.  Mbeten gjëra miniore për diskutim si -UE e -UA  te foljet më –O, që mendoj se ky mozaik  duhet të mbesë në raste, sepse shprehjet e tilla me vlera e nuanaca të caktuara stilistike e kuptimore si veçori stilistike e kuptimore  qoftë të trashëguara nga diaktet ose të krijuara rishtazi janë të mirëseardhura si vlera, sepse e ndritin gjuhën e kulturën shqiptare brenda vetvetes, por edhe në krahasim me botën.

Është e vërtetë, pra, se me këtë zgjidhje në standardin e njëzuar të shqipes as që do të mbesin edhe më çështje serioze të diskutueshme, ndonëse ka nevojë për disa konstatime e sqarime të lehtëkuptueshme, por për këtë më në hollësi në kreun e përpunuar, por edhe në dy krereët e fudnit  të librit Paskajorja çështje e standardit .... 2000.

Ky është në të vërtetë edhe mbetet mesazhi fisnik edhe i këtij shkrimi prej 10 krerësh që kërkon esëllim, dhe mirëkuptim nga të gjithë, sepse, vërtet pyllishta e paskajores e futur nën patronazhin e pyllfushës së standardit relakson dhe fizikisht e shpirtërisht bijt e bijat e shqipes që shqipin dhe shqipojnë në e me këtë gjuhë, e cila josh e këndell jo vetëm shpirt e trup shqiptarësh, por edhe të të gjithë dashamirëve të shqipes dhe të kulturës shqiptare anembanë universit.