| E marte, 03.08.2021, 06:00 PM |
PERSONALITETI I SHUMËFISHTË I TIMO MËRKURIT
Nga
Dr. Bardhyl Maliqi
Të jesh njëherësh
ekonomist mjaft i mirë, por edhe krijues i shumëfishtë si Timo Mërkurit nuk
është e lehtë. Studimet ekonomike atij i dhanë idenë e bilancit, të suficitit
dhe deficitit buxhetor, konceptin e analizës ekonomiko-financiare dhe praktikat
e tyre në realitetin e Shqipërisë. Ndaj ai e kuptoi shpejt dhe mirë se me
fjalën nuk duhet tepruar, teprimi sjell proliksitet, por edhe strukturat
elipsoide *mungesore apo konciziteti i tepruar krijon probleme dhe keqkuptime,
Ai gjithashtu e kuptoi mirë se të gjitha analizat në parim janë njësoj, por në
fusha e ndërmarrjet përkatëse ka ndryshime të vogla strukturore, terma e fjalor
të ndryshëm, por rrugët janë po ato.
Ndaj Timo është kaq i saktë në përdorimin e fjalës!
Timo Mërkuri u
shfaq së pari si poet lirik, qysh në moshën shkollore, por një poet i veçantë
ama, pa ujra në poezi, metaforik e simbolik njëherësh. Një poezi sintetike, pa
tepri, por do të thosha se është në gabim kush thotë se ajo është hermetike.
Poezia e Timos është shumë e kuptueshme për njerëzit mendje hapur, si argument
mund të merrja dhjetëra shembuj, por po mjaftohem me disa tituj librash, p.sh.
libri i parë titullohet “Bulevardi i dhimbjes”, i dyti “Loti i detit”,
cilido e kupton se për çfarë arti është fjala. Nuk ka nevojë për statistika, se
rrugët dhe bulevardet tona ende janë të përgjakura prej ngjarjeve të ’97-tës,
prej krimit dhe prej aksidenteve rrugore. Kështu, jo vetëm rrugët, por edhe
deti qan nga mijëra të mbytur gjatë shtegtimit në rrugët detare apo tokësore të
fatit.
Timo mblodhi si
Thimi Mitko, De Rada, Fatos Mero Rrapaj e Veis Sejko këngë burimore me tituj të
gjetur e mbresëlënës, si: “Iso more djema”,“Te Lisat në Shënkoll”, “Gjerdan
i këputur” , “Ku hardhia pikon vesë” etj. Mbledhja e lëndës folklorike të
krahinës së tij dhe botimi i 5 librave me këtë lëndë të pasur e të çmuar gojore
popullore në të vërtetë është themeli i vërtet ku u mbështet ngrehina e tij
studimore, ajo i dha atij lëndën e parë, sensin e masës dhe figuracionin fin të pa konsumuar nga të
tjerë. Me këto e mëkoi gjyshja dhe i ati, se nëna i vdiq shpejt. Kjo e mbron
atë edhe nga kopjimi. Ne kur flasim për artin jonian në kuadrin e krijuesve
jugorë të paktën numërojmë si të parë
atë që ka botuar më herët, por në të vërtetë ai është poet proliks dhe i
ndikuar nga poezia e Ricosit, të përkthyer dhe kopjuar keq nga italishtja.
Timua në këtë kuptim është më i pastër
dhe me sintetik.
Mbledhja dhe qasja
shpirtërore ndaj folklorit bëri që ai të shkruajë dhjetëra shkrime e disa libra
për iso polifoninë dhe veçoritë e saj në raport me këngët polifonike të popujve
të tjerë. Për Timo Mërkurin isoja është deti ku noton kënga polifonike. Ndaj ai
këmbëngul tek ky thelb dallues, i cili ndikoi në pranimin pa rezerva të iso
polifonisë si vlerë e veçantë krijuese dhe u pranua prej UNESKO-s si i tillë.
Vëreni si i titullon librat e tij në këtë fushë arti, ku studimi dhe krijimi
letrar përbashkohen: “Madhëria e saj – kënga iso polifonike”, “Shenjtëria e
isos”, “Vesa mbi këngë”, apo “Identiteti isopolifonik”.
Ne nuk mund të
rrimë pa përmendur edhe veprat e tij poetike dy gjuhëshe si Poezi shqip-greqisht
apo “?????? ???
????????”-“Lotët e Detit”, si arritje të vlefshme. Por Timo e
ka provuar penën edhe në vepra në prozën e gjatë si tek novela “Thomai që mbolli kripë”, një qesëndi apo satirë
e lehtë me disa tipa dhe karaktere. Ai ka botuar edhe vepra në fushën studimore
si për shembull: “Epoka që verbon poetët”, “Kur flasim për artin
jonian”, “Vajza e valëve” për Neço
Mukën dhe sprovën “Honestra e këngës himarjote” apo artikujt për Lefter Çipën dhe Këngën
Pilurjote, ashtu si ka shkruar pa rreshtur për këngën iso polifonike
gjirokastrite, zagorite, përmetare etj. dhe veçoritë krijuesve të korifenjve të
kësaj kënge etj.
Shpesh unë dhe
Timo Mërkuri kemi një qasje shpirtërore me krijuesit nga Kosova dhe Serbia
jugore, Maqedonia e Veriut, Mali i Zi etj.
natyrisht këtu përfshihen edhe preferencat individuale kjo është arsyeja, që
rrallë jemi përafruar në emra apo autorë të njejtë, përjashto Albina Idrizin
ktijimtaria e së cilës ka admirimin e të dyve.
Ndaj këtu, objekti
kryesor imi në fakt është libri më i fundit i Timo Mërkurit, një libër studimor
me një varg shkrimesh rreth disa veprave letrare të krjuesve të Kosovës Lindore
“Letërsia si shpëtim nga “Rrufetë zeusiane””, botim i Shtëpisë Botuese “Beqir
Musliu, Gjilan 2021. Në këtë libër Timo
Mërkuri, por edhe ne të tjerët, theksojmë se poetët shqiptarë të Kosovës
për të shpëtuar nga “rrufetë zeusiane” përsosën deri në kufij të
skajshëm artin e tyre në poezi dhe në prozë, ndaj është e pasur me metafora dhe
simbole dhe e parë mnë këtë këndvështruim, kjo letërsi nuk është aspak
hermetike dhe moderniste.
Në këtë kuptim
Pavarësia e Kosovës do të thosha unë e “dobësoi” artion poetik në figuracionin shprehës, pasi në të u turrën
grafomanët, që nuk i bashkon asgjë me artin poetik. Të gjitha shkrimet e Timos për këtë poezi apo
prozë e pasurojnë ndjeshëm artin tonë studimor në tërësi, por edhe në thellësi.
Le të thonë disa se “ata që morën pjesë në Kongresin e gjuhësisë të
1972-shit nuk kishin formim të plotë gjuhësor apo letrar”, kështu mund të
thonë edhe për Timo Mërkurin se nuk është shkolluar për gjuhë dhe letërsi, por
le ta provojnë të maten me të! Ai i qaset më tepër në këtë drejtim poetit,
prozatorit dhe studiuesit Fatos Arapi (ekonomist si Timua në profesion.)
por unë do të
thosha në rastin e Timos atë që pohon Ndue Ukaj tek studimi i tij “Koha për
një gjuhë të qartë”:
“Përgjatë viteve të
fundit, ne e kemi injoruar atë çka është esenciale për një shoqëri: pushtetin e
gjuhës, dhe mundësitë e pakufishme që ka ajo për të formësuar të vërtetat
politike, kulturore, ekonomike e sociale. Kemi injoruar mundësitë që ka ajo për
të ndikuar te tjerët: te formimi i botëkuptimeve dhe bindjeve për çështje
specifike të shoqërisë. Për pasojë, kemi trilluar autoritete të rreme, që
bazohen te forca e ndëshkimit,..”
Timo
Mërkuri e bën analizën e krijimeve duke
depërtuar brenda shkrimit dhe duke qenë aktiv dhe jo si soditës nga jashtë.
P.sh në analizën e poezisë “Çoje vetullën Idriz Seferi” i drejtohet poetit
Sabit Rustemi me fjalët. “Shihe pak me vëmendje, o Sabit Rustemi, shihe
Idriz Seferin.Me ato vetull të ulur mbi sy ai nuk po sheh sheshin e Gjilanit,
por po sheh diku më larg...” fq. 61 dhe vazhdon: Ndaj sulu vrik në
Prishtinë e ngrije atë flamur miku im dhe me ‘të, së pari fshiji sytë e
përlotur Idriz Seferit, e më mbrapa ngrije te vendi më i lartë i Prishtinës.
Nisu si plumbi, se je më pranë, ndaj mbërrin më shpejt, e unë po. nisem sa ora
e të mbërrij tek të jesh me flamur në dorë. Dhe ashtu sup më sup do
shndërrohemi në shqiponjën dykrenore të atij flamuri. Atëherë do shohësh si do
ta çojë atë vetull Idriz Seferi, do t’i ndrijnë sytë e do të këqyrë me dashuri.
Fq 63
Timo Mërkuri
shkruan gjatë për poetin Sabit Rustemi. Ai është mjaft i njohur ndër ne, boton
në gazetat letrare në Shqipëri, organizon takime poetike, manifestime e
konkurrime në kuadrin e klubit letrar “Beqir Musliu”, na ka ftuar në Gjilan dhe
ne e kemi ftuar në Sarandë, por këto i them unë, pasi në kuadrin e analizës
poetike nuk kanë pesha specifike të posaçme. Kur Timoja qëndron tek poeti Sabit
Rustemi thotë: . Kjo ndjenjë dukej se reflektohej në subkoshiencën time nga
vargjet e poezive… E diela e dashurisë…
Le të jetë kjo dita e faljeve / për mëkatet që nuk i themi/ E diel e
dashurisë/qoftë çdo ditë… teksa ti këndon lutjen e re… Hyjnesha ime/ mos më le
pa atë që ma more…dhe…Hyjnorja ime/ e kam pritur këtë orë lumturimi/kam
jetuar/për ta dëgjuar magjinë e këtyre buzëve…të dua fq 17
Përkundër kësaj
dukurie, Timo thekson se përmbledhja dyvellimëshe e Sabit Rrustemit “Hyjnorja
ime je ti”, e mbushur me krijimtarinë gati dyzet vjeçare të autorit, është
si një pyll vetëm me pemë e fidanë
dashurie. Është rasti i parë në letërsinë shqipe që jepet një përmbledhje e
tillë vetëm me poezi dashurie, leximi i të cilave të fut në një botë gati
magjepsëse. Fq 20 të librit të tij.
Timo Mërkuri
thekson atë që duket se është thelbi i kësaj eseje për artin, se në Malin e
Çepurit e ka selinë poezia e Sabitit si Apoloni në Olimp.
… Fle rrëzë Çepuri/erën e tij prej mali thith …Tërë natën e lume/nëpër faqe
lulesh e gjethesh / strukem / e nuk bëj zë…, duke kërkuar dashurinë…të shoh në
çdo lule / peme e flatër zogu… sepse edhe vendi ku takohen të dashuruarit është i
shenjtë ose shenjtërohet me dashuri: …Çepuri/deri n’atë kupë të qiellit shpërthen/për
Ty moj Peri… Aty ku takohemi/në cilëndo botë/përmes të përzjarrtës
dashuri/diell të ri krijojmë…
Timo thekson se
poezia e Sabutit na thotë se të krijosh një diell të ri do të thotë të krijosh
një botë të re, të krijosh një jetë të re. Këtë magji e ka vetëm dashuria dhe e
shpreh kështu magjishëm vetëm Sabit Rrustemi. Lexojeni dhe jetojeni poezinë e
tij, më të bukur do t’ju bëjë, ju siguroj unë, na këshillon Timo në fq. 20. -
Poeti i këndon
dashurisë si një ëndrre të bërë realitet vetëm për të personalisht dhe për
rrjedhojë, ka bindjen se ai, i
dashuruar, do jetojë përjetësisht, se vetëm ai e njeh dhe e ka provuar
dashurinë, çelësin e përjetësisë dhe Timo Mërkuri citon në librin e tij vargje
të shumta të poetit:
… Bota gënjehet nëse mendon/se mund të jetojë pa ne/e dashur…Ajo ëndërr që
nuk po e shoh/dashuria ime është. /. Vetëm po e ndjej se e dëshiroj/ orë e çast
po e jetoj…ti je e paprekshmja ime/…ëndërr që nuk shihet/e një jetë të tërë
kërkohet… Ecejakeve pas një ëndrre/na mërdhinë fjalët/ / E dashur/acar fjalësh
mërdhiu dhe motin/ Mua jotja mungesë … sepse……kjo botë / është krijuar nga dashuria… fq 26
E pra, s’paska
droje ky bard të flasë për dashurinë, madje dhe vetë Zotit i qëndron përballë…
”Nëse asht mëkat/me dashtë/mos më fal o Zot/Kam me e dashtë përditë/nga
çasti në çast/Vullnetarisht e pranova/këtë fat” madje dhe në mot të hidhët…”një
shi si ky moti e kam ëndërrue/dhe ty dhe ty moj/tek ai shteg Çepuri/degët tuj
m’i shkundullue” dhe…”Një pamje luleje/me aromë Çepuri /përfiton syve me
pranverë” prandaj i thotë vashës … “Laj sytë me një puhi mali/a gurrë
Çepuri/dhe nisu” sepse…”Vetëm unë/si një pikë e fundme uji/tek ajo rrënjë luleje kam
ngelur/dhe Çepuri”. Fq 29
4. (Kujtesë e
harruar)
Në kulmin e
terrorit serb në Kosovë ishte Sabit Rrustemi poeti që guxoi të shkruajë kundër
Titos poezinë “Plakja e Zeusit” me
vargjet fshikulluese kundër tij si: Po plakesh /Tash asgjë nuk të kujtohet/ As
lëngu i ançarit/ Humbe lumit të madh i vockël/ As zot/ As yrnek/ Kot bëhesh
servile/ Fëmijë reprize /Ushtron cacitjen /Me shkopin mashtrues/ Prej ballit
kodër/ Vëngër vështron/ Presat e vdekjeve kah ndërrojmë fq 49 Plakja e
Zeusit
Timo Mërkuri
shkruan e sqaron pse poeti Mirko Gashi është një autor gati i panjohur tek ne
në Shqipëri, sepse ai nuk është lakuar e lëvduar nga kritika e kohës. Po ku
qëndron sipas Timos merita e tij. Përmes një kinse “lojë fjalësh” e një
figuracioni që më shumë i ngjan lojës së gjetheve të lisit kur fryn era, poeti
shkruan një manifest rezistence e proteste, sa të thellë nga mendimi, sa të
fortë nga guximi aq dhe vizionar nga qëllimi…
Ashtu i lidhur/i thoshte grigjës në Golgotë/qëndro ime bijë qëndro im
birë/për fenë dhe kombin/ju jeni martirë….Në oborrin e Isës/pleq e të
rinj/plaka e të reja/Shikojnë/ pentagramin
e ylberit/ dëgjojnë/ cicërimën e ngjyerave/Përroi i Maksimit/u shterr nga
zilia… fq 9-10
… Varr varr e
varr/Istukë Gostivar e Tivar / Po ji gëzuar/mos rri me lot/sonte niset hëna e
plotë / Nëpër guaca po fle gaca/sonte niset hëna e plotë…ose… Sonte është Nata
e madhe/Betoven tani e di/si lindi/Oda e Gëzimit… Në bebëzën time/hyri më parë
shqiponja / prej bebëzës vetëton vetëtima…fq 10
Timo Mërkuri
zbërthen faktin se janë dy elemente që e
kanë ndihmuar Mirko Gashin në shmangien e ndëshkimit të policisë serbe për artin e tij poetik: Së pari gjuha që e
përdor poeti është një gjuhë e thjeshtë, gati e zakonshme e qytetarëve të
thjeshtë, por që ai diti ta “punojë” si një dru lisi, që gdhendet bukur për një
portë shtëpie a tavolinë dhome. Ai realizoi me fjalorin e thjeshtë atë art që
nuk e kishte realizuar askush. Gjuha e thjeshtë në vargjet e tij përthyhet në
shtatë drita, siç përthyhet rezja e diellit në prizëm duke na dhënë një “ylber”
ndjenjash e mendimesh. Lexuesit jo vetëm e kuptojnë gjuhën e poezive të tij,
por edhe e admirojnë dhe e përvetësojnë, ndërkohë që shteti kalonte indiferent
pranë poetit dhe fjalorit të tij të “rëndomtë”. Në këtë indiferencë pushtetore
ka luajtur rolin e saj edhe paraqitja prej bohemi e poetit.
Së dyti ka ndikuar
logjika e “fshehjes” sipas së cilës vendi më i mirë për të “fshehur” diçka të
shtrenjtë është vendi “para syve” ku të tërë e shohin, por nuk e kuptojnë.
Mirko Gashi jo vetëm që i publikonte poezitë e tij në organet e shtypit, po
edhe i deklamonte ato në grupe shokësh në kafene dhe vende publike. Ata që e
kuptonin poezitë i shkruanin nëpër fletoret e tyre, ndërsa ata që kishin
misione suverjimi, nga që s’kuptonin gjë nga vargjet e tij, qeshnin me këtë
bohem zhurmaxhi dhe largoheshin. Fq 12-13
Në analizën e
poezisë së poetes Albina Idrizi Timo Mërkuri zbërthen botën e femrës kosovare
në ato vite të vështira të të qënit
femër, të të qënit nënë::
Biri im /Jam nënë, dhe/ më qeshet kur gëzohesh ti/ më dhemb atje ku
lëndohesh ti.../ Jam nënë, dhe/ mund të fal /atë që nuk falet../. Se jam nënë/
vetëm se jam nënë….
Kur mendon se këto
vargje, oqeanike për nga dashuria që mbartin, vijnë nga Gjilani, një qytet i
vogël i Kosovës së porsadalë nga ferri (i luftës dhe i shtypjes), gjëja e parë
që konstaton është zemra e madhe e autores,
fq 65
E lodhur jam /si drenushë e plagosur/ plagën e thellë duke lëpi/ njësoj si
imi popull… fq 65
Kurdo që të kthehesh/ ngado që të vish /ti eja/ dhe në timen jetë /Nëse nuk
mundesh dot/ ...në rreze përvidhju/ ditëve me diell... apo në pikë shiu
shndërrohu/ ditëve me shi fq 67
Timo Mërkuri më ka
folur para disa kohësh për poeten Peso Pemza, më ka folur veçanërisht me
konsiderata që i thekson edhe në shkrimin për të, ku faktin që ajo shkruan në
dialektin gëgë e sheh si pasuri e letërsisë kur thotë: Standardizimi i gjuhës
nuk do të thotë braktisja e dialekteve, aq më tepër kur këto dialekte
rrëzëllejnë pasuri gjuhësore, fonetike e poetike në jetën tonë. Aq më tepër kur
dialekti gegë i ka dhënë historisë së letrave shqipe kryevepra qysh në
hershmëri të jetës së kombit tonë. Eposi i Kreshnikëve është një mal që nuk
fshihet dot nga historia dhe që vazhdon të dëshmojë metaforikisht forcën e
Mujit dhe bukurinë e Tanushës. “Lahuta e Malcis” gjëmon kushtrime dhe “Vaji i
bylbylit” na pikon në zemër. Ndërsa Migjeni ecën i trishtuar shtigjeve malore
se nuk mundi të gjejë në qytet një palë opinga për Lulin e Vocër [...] dhe
citon një seri vargjesh të kësaj poeteje:
“Sa herë vizatoj një fëmijë/trishtohem/se një vijë e tepërt/mund ta bëjë të
duket plak…fq. 80 baba ka
hi n’uj/o voglush/s’don me i ra tamom/moshës që ka/ shtratit i rrudhet si
jetimët /u menu qysh jo/për mangët e kmishës qe i teprojnë/prej se u rralluen
përqafimet/ baba n’gjys ditës gëzohet/kur hija i vogëlohet. Fq 81më çoi
deri në kënetë ky shi/tani e di si vajtojnë kallamat/në erë/dhe si është malli
për ty..fq 81 tani kur lexoj poemën e një zogu/bindem/se në çdo fluturim drejt
qielli/ai merr me veti një gjysmë lisi/sa herë që sheh zjarrin e diellit në të
sosun/më parë nuk e dija/se perënditë/zgjidhkan trupa të vegjël me flatra/për
banim/mu sikur dashuritë fq 81t’pata sheju si lisin plak n’vjeshtë/që e
shtrijnë gjon e gjat/si djalin ma t’mirë t’fisit që e vrasin për
gjak/kallxo/n’cilin rremb t’ra peni i kuq/që mbetëm pa krushq…fq 84 etj.
Por të më falin
Timo Mërkuri dhe Peso Pemza, pasi unë nuk arrij ta kuptoj këmbë-nguljen e të
shkruarit në dialekte a të folme, qoftë të Hekuran Halilit që vjershëron në
çamërisht apo të Pesos në dialektin gegë. Atyre iu duket sikur fitojnë
simpatinë dhe duartrokitjet e lokalistëve, por ndërkaq humbasin lexuesit në
masë të madhe. Ne s’mund të kthehemi mbrapa 100 vjet në kohë për të folur
gegërisht apo toskërisht!
Tre shkrime të
plota i kushton Timo Mërkuri jo më vetëm poetes, por tashmë edhe prozatores së
talentuar me origjinë nga Tërnova e
Bujanovcit, Albina Idrizit: Shenjtëria e fjalës, Përsëri erdhi marsi dhe Një
roman ndryshe…Qysh në kontaktin tonë të parë me Albinën, në Manifestimin e
zhvilluar në Gjirokastër më 2011, konstatuam talentin e veçantë të saj. Timo
Mërkurit i bëri përshtypje qysh atëherë talenti i saj në poezi e në prozë, ndaj
qysh atëherë shkroi shkrimin “Drenusha e plagosur” për vëllimin poetic
“Dashuruar me diell” krahas një seri shkrimesh të autorëve të tjerë nga
Saranda, Shqipëria, Kosova, Serbia Jugore dhe Bosnja.
Dhe të shkruash
për prozën e saj nuk është aq e lehtë pasi Albina e hymnizon, e shenjtëron dhe
e lartëson fjalën edhe në aspektin polisemantik e ligjërimor, por edhe në aspektin
estetik. Jo thjesht se e para ishte
fjala te Ungjilli sipas Gjonit, as pse fjala është e bukur dhe e shenjtë, se
ajo ka ëmbëlsi jetëdhënëse, se duke
folur e lëmë mbrapa hijen e pritjes. Fjala mund të jetë e paktë, por
kuptimplote. Libri bëhet kështu altari i fjalës së shenjtëruar të Albinës.
Përsëri Mars është
romani që tërhoqi vemendjen e të gjithëve, por edhe të Akadamikut Rexhep Qosja,
edhe vëmendjen vlerësuese të Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës. Është një
vepër kundër lakmisë dhe egoizmit të paskrupullt. Timo Mërkuri diferencon
karakteret e personazheve, bën përqasje me “Shpirtrat e vdekura” të Gogolit apo
“Gjeneralin e Ushtrisë së vdekur” të Kadaresë. Qëllimi i përqasjes mbetet
evidencimi i saktë i veprës së Albinës. Të ndërtosh varrin për së gjalli mbetet
një ansurditet dhe një makabritet i çuditshëm. Ky është paradoksi i jetës dhe i
vdekje.
“Për një mëngjes
ndryshe” titullohet romani më i ri i shkrimtares, një roman për temën e
gjithmonshme të letërsisë – për dashurinë. Por, e veçanta kuptimisht e
rëndësishme dhe arstistikisht e dukshme e këtij romani është dashuria prej
autores e quajtur figurshëm “ndryshe” dhe kjo ndryshe do të thotë: dashuri me
përkushtim moral shumë nderimmeritues. Protagonistja e romanit Ema dashurohet në një të ri,
student, me emrin Guri, të cilin rrethanat e kobshme jetësore në mërgim e bëjnë
të varur prej drogës. Dhe këtë varësi ai do ta sjellë edhe në vendin e vet, kur
të kthehet prej emigrimit, natyrisht në sajë të këmbënguljes së pandalshme të
Emës. Përkushtimi i Emës ndaj Gurit dhe
fëmijës që ka me të, më në fund ia kthejnë jetën dhe kuptimin dashurisë midis
tyre. Timua na thotë se leximi i kësaj vepre
krijon efektin e ajrit dhe të dritës dhe kjo në thelb është magjia e
krijimit të Albina Idrizit.
Sarandë, më 3 gusht 2021