Bardhyl Maliqi: Kontakti shpirtëror mes dy krahinave etnike - Çamërisë dhe Labërisë

KONTAKTI SHPIRTËROR MES DY KRAHINAVE ETNIKE: ÇAMËRISË DHE LABËRISË, I PARË NË RRJEDHAT E KËNGËS POPULLORE

(Fjala e mbajtur në sesionin shkencor për këngët çame)

Nga Dr. Bardhyl Maliqi

Dashuria e dhimbja, malli e brenga, angushtia e rebelimi, përshkojnë brendinë e eposit të madh oral të të dy krahinave etnike, Çamërisë e Labërisë, në të gjitha rrjedhat e kohërave e rropatjet e historisë për gjallim e ekzistencë, pohim dhe indetitet gjatë luftës dhe paqes, në dashuri dhe vdekje, që nga këngët e djepit gjer në klithmat e vajeve, nga formulat e yshtjeve gjer te ritet e motmotit, nga lirikat e punës në ato të mërgimit, nga duvaku i nuseve te kali ku hipën meiti, nga përbetimi i besimeve pagane në breroren e perëndive antike, nga Tempulli i Dodonës tek Ura në Drashovicë, nëpër krejt korpusin e lirikës së mirfilltë, të baladave e legjendave, gjer në epikën heroike dhe historike të djeshme e të sotme, shkruar në papiruset e kujtesës emocionale, gdhendur në kokat e djepeve e gurët e varreve, në gojën e rapsodëve, me tingujt e fyellit e të cules, të fizarmonikës e gërnetës. Është një shpirt i bukur që fluturon nëpër kohëra dhe sa vjen e zbutet nga kreshtat dhe rrëpirat e Kurveleshit në portokajtë e ullishtat e Çamërisë, ashtu si relievi i gëzimeve dhe brengave, tronditës dhe i rrezikuar prej miqve të paktë e armiqve të shumtë në kalvaret e kohërave dhe lumenjve të gjakut.

Një kontakt shpirtëror i njëmentë, ku gjithçka të bashkon e asgjë s’të ndan,  ku gjelbëron e rritet pema e dashurisë, fishken e thahen gjembat e urrejtjes, si në fjalën e një luftëtari anonim që thotë:

“Ç’bën kështu, a i vrarë?!/

S’kemi gjë për të ndarë./

Jemi një fis e një farë.”,

Ashtu edhe pohimi brilant:

“Vatani gurë mademi,/një baba, një nanë kemi,/ daleni, vëllezër, ku vemi?!”, nga klithmat e mbijetesës së luanit vetmitar, Ali Pashë Barutit, gjer tek figura vibruese e kapedanit suljot Marko Boçari: “Sulltani hordhitë i pruri, /digju ti, Janinë nuri, / Lidharicën e mbuloi flaka, / ç’ish nuk trembet Ali Pasha,/natë e ditë luftën e mbaka!/ S’e tremb kush AliPashanë,/se ka trima shqipëtarë,/ se ka lebër e ka çamë,/mirditorë e kosovarë,/ Marko Sulë kapedanë!”; nga ankimi vajtues: “Ç’ish të bi ivarfëri?”, gjer tek klithma kushtruese: “Sos për mua, sos për vete,/ po për shtatë vilajete. / As për mua, as për ty, /po për gjithë Shqipëri!”

Kontaktet shpirtërore janë nga më të çuditshmet, ato vijnë e hollohen në ndjesitë e ëmbla, marrin një trajtë më të plotë në perceptimin e kohëve të përgjakshme e të hapësirave përfytyruese, kanë frymëmarrjen e një mendimi kombëtar dhe vizionin e ardhmërisë, kalojnë turravrap nga dukuritë para psikologjike në botën e vetëdijshmes dhe të etnosit, vijnë në trajtën e një fjale dialektore apo në trokun e sintaksës popullore, ku fatin e theksave, të ritmeve e të rimave e vendos fati i luftës a i paqes, ku plekset ëndrra me zhgjëndrrën,  dhe realiteti me fantazinë.  Dhe ndodh,që Ali Pashai që drodhi dhenë, të martohet me një xhinde çame, me Vasiliqinë; që komisari i parë i çetës partizane “Çamëria” gjatë Luftës së Dytë botërore të ishte një lab, QazimKondi, që një nga heronjtë e popullit, ndër më të dëgjuarit në Vlorë të bëhej një çam, Ali Demi. Dhe më tej, nga zbulimet arkeologjike e linguistike, nga meditimet dhe deduksionet, nga metatezat e fjalëve e trajtat dialektore të zbulosh se perënditë e Olimpit e të Dodonës, të flasin shqip, që nga Zeusi (Zë është) zemërak te Afërdita (Afër dita) e bukur, nga Prometeu parashikues e sfdant (Para më the) tek Po-s’e-do-ni idhnak. Për t’u bindur  se dy protagonistët e Luftës së Trojës (shqip Truall), apo Iljonit (Ylli jon) janë dy prijës iliro-pellazgë: prijësi i mirmidonëve (çamërve), i ati i Pirro Neoptolemit, Akili (Ai kle ylli) dhe prijësi trojan Hektori (Hekur i tëri). Për të shkuar më tej në tre emrat e tre qyteteve: Athinë (Ati ynë), Bukuresht (I bukur ësht’) dhe Izmir (Isht i mir’). Dhe mbase për t’i dhënë një emër të artikuluar burimisht në shqipe atdheut të mollosëve, kaonëve e thesprotëve, Epirit me trajtën e vjetër çame të emrit të  shqipes, Ipe, që të tillë e gjejmë dhe në Labëri, e që na kujton ipet që i shpëtojnë jetën prej ujqërve Pirros, në fshatin e tij të lindjes, në Ledheztë Çamërisë.  Vendi i Iperit e quan aedi popullor, që me metatezë bën vendi i Epirit dhe na kujton dhe Shqipëri e Epërme si asosacion duke ruajtur të njejtën orgjinë, por duke marrë kuptimin e sipërme. Dhe kështu vijnë e bien nga madhështia e  rreme pretendimet e megallomanisë edhe egocentrizmit nacionalist. Pas lustrave helene fshihet thelbi pellazgjik, pas ambalazheve kristjane e islame fshihet thelbi i vërtetë pagan për nga besimi dhe pellazgo-ilirik për nga bijëria edhe për shumë festa, rite e këngë të vjetra autoktone. Në të dy folkloret çame e labe, apo motërzimet folklorike gjejmë kolendrat, këngët e ripërtëritjes së fuqisë së diellit më 24 dhjetor, kjo duket që në emërtimin shqip Kershëndell apo Për- Shën-Djell, pra kemi të bëjmë me festën e vjetër pagane të Shënjtit Diell, që më vonë u zëvendësua prej kristjanëve me Krishtlindje. Vetëm në rrethin e Sarandës ka dy toponime me këtë emër fshati mbi kodrën Shëndëlli pranë Butrintit antik dhe Mali Shëndëlli i Nivicës. Kujtoni me këtë rast dy betimet e famshme të toskëve e gegëve: “Për këtë diell!” dhe “Pasha hisen e diellit!” Ja se si vijnë në vargje nëpër këngët labe e çame Kolendrat e kadenat ku ndihet forca e ripërtëritjes diellore: “ Dil kadenez’ e shtëpisë,/hap derën e perëndisë,/nxirr kullakn e zotërisë./Dil, moj dalç e bardhë,/gjer mot me një djalë./Dil, moj dalç e kuqe,/ gjer mot me një nuse.” Për të ndjerë pezmatimin fëmjëror në thirrjen: “Nënë, moj nënë, erdhi dielli e s’të gjeti.” Tek një nga rosicat (këngët e kultit të pleqve). Dhe po kështu në festat dhe këngët e Vitit të Ri (Shën Vasilit), të 14 marsit apo Ditës së Verës dhe Festës së Luleve, 25 marsit, Ditës së Pranverës (Shën Vangjelizmoi) dhe Festa e Sulltan Nevruzit (persisht Mbretit Pranveror),  te 23 prilli (Shën Gjergji) e 24 qershori (Shen Gjini), apo festa e luleve, bimësisë e të korrave, pyjeve e të lashtave etj.  të gjitha këto kanë përfunduar në këngë fëmijësh e të rinjsh për diellin, hënën, lulet, dëborën, pleqërinë, gjelbërimin, të korrat etj. Edhe kostumi fetar apo nacionalist duket se u bie ngushtë:

“Manushaqe shënd e jet’, / prit dëborën se u tret, /t’i bësh diellit me shëndet  !”

Në këngët e djepit, nënat nga Njihuari e Paramithia (Vini re trajtat shqipe një horë dhe para më the), nga Mursia, Nivica,  e Saranda u këndojnë jo pa shije e humor fëmijëve: “Bie shi e bie borë, / do vejë babai në Vlorë, / të blejë qipra e këmborë, / të ja varim dhisë Florë, / Dhija Florë tringëlliti, zonja brenda hingëlliti, / me shoqe haraboriti.” Ose “Të pastë nëna të pastë, / të bëftë jelek me llastër, /qepur-ë në Gjirokastër. / More syri shkruar, /tas i rrotulluar, / dhezur e pa shuar, / hidhe lart të rritet, /prite mos të vritet!” Për të shkuar më tej në emrat e vendeve e ato të heronjve, ku aspirata mbarëkombëtare ndjehet më thellë: “ Më rafshqingj e m’u ngrifsh dash, / me mustaqet-ë një pashë / nusen në Prevezë e marrç. / daç në Prevezë a në Vlorë, / dash i nanës me këmborë. / u bëfsh burrë si Selam Labi, / sojli si SmailQemali. / M’u bëfsh trim si Pirro Burri dhe si Markua ka Suli.” dhe më tej “De o hoj, u bëfsh dre, / posi trimi Skënderbe. / Tëkeqen nana, ta marrça, / u bëfsh trim si Ali Pasha!” Kështu atdheu i të miturve bëhet atdheu i heronjve për të ngjizur në embrionin e rritjes  etnogjenezën intelektuale dhe ndjesitë emocionale si te gjumi i ëmbël i përtëritjes tek fëmijët e Pargës e të Vlorës: “Këta ujt e rrëzave, / si mishi i thëllënxave; / këta ujt’ e maleve, / si djathtë e staneve. / Gjumi i ëmbël i Pargës, / portokajt e Nartës.” Veçoritë etnopsikologjike,  bota e brendshme e djemve e vashave, e nuseve e dhëndurrëve vjen e gatuhet me brumin e të dy krahinave: “Maro, moj vetullgjilpërë, / fustani një fushë e tërë, / Maro, moj vetullkurorë, / hyrë në klishë e merr naforë. / O prift, mos më nga me dorë, / se jam vajzë e pakurorë…” dhe më tej vjen një ngjarje ku spikat e njëjta dukuri: shqiptari lab apo çam qoftë, nuk të fal në nder: “Hoxha na zuri një grua, / nek lan rrobat në përrua, /m’u ne portë e Abedinit, / ranë mjekërt e Selimit. / Moj Qamo, moj pupulinë, / erdhi hoxha pullaqidhë…”

Nderi dhe besa, trimëria dhe bujaria përbëjnë ato kulme të vyrtytit që u kalitën në shkeuj si çeliku në kudhër. Ndër monumentet orale ku ato ngrihen më kulmore  janë këngët legjendare dhe baladat, motërzimet e të cilave, ashtu si dhe origjinalet i gjejmë pikërisht në këto treve: Këngët e Urës së Nartës dhe kënga e Urës së Artës, Kostandini e Dhoqina, Ymer Aga e Ura e Qabesë, veç koloritit të veçantë dialektor, estetik e leksikor, kanë edhe mjaft pika takimi që spjegohen pikërisht me kontaktet shpirtërore,   kulturore, gjuhësore e historikemes dy krahinave brenda kontakteve shpirtërore mbarëkombëtare dhe që realisht rrezatojnë më gjerë: “Kostandin, o bir, o djalë, / ç’ish më the kur jeshe gjallë? / …Të jem vrarë e të jem prerë, / Dhoqinën s’e lë pa sjellë. / Kostandin, djalë, ku je? Ku ishtë besa që më dhe?/ Besa jote nën dhé. / Latë nanënkallogré…” dhe janë pikërisht këto vargje që janë hequr nga tekstet e folklorit, ashtu siç janë hequr këngët dhe legjendat për Pirro Burrin, Këngët për MusëArbanasin dheato për betejën e Fushë Kosovës. Është një heqje me qëllime të mbrapshta, pasi është ky grupim këngësh që shpreh palcën tonë të ekzistencës kombëtare dhe kështu ndodh kur tekstet folklorike shkollore të shqiptarëve për ironi të tyre e shkruajnë shtetaz shqiptarë me kombësi të tjera. Por sot në këtë çështje nuk do të zgjatem, pasi dua të flas për ato që na bashkojnë e jo për ato që na ndajnë, qoftë edhe me grekët apo serbo-boshnjakët.

Më ka tërhequr veçanërisht vemendjen Kënga e Urës së Qabesë e njohur ndryshe si kënga “Mbeçë, more shokë, mbeçë”. Hulumtimet e deritanishme në këtë këngë janë të shumta dhe të larmishme. Me të janë marrë personalitete prestigjioze të  kulturës kombëtare, si Ismail Kadareja, Dritëro Agolli, Fatos Arapi etj., por edhe autorë të tjerë më pak të zëshëm. Megjithatë ka mbetur një gjë e rëndësishme pa u thënë. Kjo është thelbësore për të kuptuar brendinë e dyfishtë të kësaj kënge, kumtin tragjik dhe heroik të saj, pasi është tragjike të zevendësosh jetën me vdekjen, por është heroike ta shpërfillësh atë duke përmendur martesën në vend të saj. Kjo do të thotë të kesh sensin e ardhmërisë dhe jo brengën e së shkuarës. Kjo mund të bëhet kur hulumton karakterin e këngëve origjinale e jo të motërzimeve dhe unë këmbëngul se jo varjanti i njohur i Përmetit, as ai i Fushëbardhës së Gjirokastrës, por kënga çame e Grykëhuarit dhe e Gumenicës është varjanti origjinal. Elementi thelbësor që na çon në këtë zgjedhje dhe na e formëson bindjen shkencore e jo subjektive është Kodi Eufemik i këngës.  Dyzimi i mesazhit, zbutja e tragjedisë përmes dhëndërzimit të meitit, këmbimi i luftës me paqen dhe vdekjes me jetën. Në këngën çame ky kod është i gjallë, i paprishur. Vetëm në fund të këngës ne e marrim vesh të vërtetën, e kuptojmë greminën e vërtetë të ngjarjes përmes aludimt. Megjithëse kënga shpirtërisht na përgatit për këtë, veçanërisht në pjesën e dytë të saj dhe në vargjet mbështetëse. Në këtë kod bëhet fjalë për Martesën me një astrit pikalua,  për veshjen me një këmishë pa mëngë, për për kalërimin në një kalë pa këmbë, për futjen e dhëndërit në një odëz të thellë, pa dritare e pa derë. Në këngën çame aludohet deri në fund kur thuhet se në pyestë nëna se ç’krushq i vanë, jepet përgjigjja se mjaltin grenxat e hanë. Në motërzimin përmetar dhe atë lab kodi eufemik zbërthehet për të thënë të vërtetën rrënqethëse: nizami mori për grua tre plumba në kraharuar dhe krushqit që i vanë janë korbat e sorrat që e hanë trupin e mbetur tej Urës së Qabesë. Duke hulumtuar në shkaqet e zbërthimit të Kodit Eufemik të këngës duhet thënë se trevat e Thesprotisë, janë më afër Qabesë tragjike dhe autori i parë anonim i këngës që s’është çudi të jetë nizami i shqiptar që lë amanetet e fundit në pragvdekjen e tij të sigurtë, por pasi rrezikon që ky mesazh të mos kuptohet, këngëtari i dytë anonim , në këtë rast ai që e përcjell mesazhin më tej e zbërthen kodin.  Por gjykoj se ka një arsye të dytë po kaq të fortë. Kjo ka të bëjë me relievin e temperamenteve njerëzore që është në harmoni me relievin gjeografik të Çamërisë dhe Labërisë. Pejsazhi dhe temperamentet nga të buta e lirike, me një dhimbje më shumë të brendshme, vjen e thyhet e ashpërsohet, egërsohet dhe shpallet së jashtmi. Këtë fenomen e vërejmë dhe në polifoni, në valle dhe në muzikë, etnografi e zakone, por është një dukuri graduale që shquhet në ekstremitetet e veta, një dukuri që më tepër thekson të përbashkëtat se sa dallimet. Të përbashkëtat theksojnë autoktoninë dhe unitetin shpirtëror, dallimet individualitetin e çdo krahine. Më bukur se kudo kjo duket tek gratë. Labet të ashpra e të mësuara me punë krahu, të rritura në male e skërka duke ruajtur dhitë e duke kapur yjet e ëndrrave me krrabën e tyre; çamet të bukura e nikoqire, vezulluese si ari i portokalleve nën dritën e agullimit.

Në vizionet dhe përfytyrimet e të dy krahinave dhëndurrët dhe nuset kanë përqasje të habitshme : “Ngreu, o moj Lame ngreu, / një çikë në valle zeu, / vallja jote më pëlqeu, / e luan si Mehmet beu, / si siMehmet beu ka Vlora, / që mban cariqe të holla,/ …moj e rritura jetime, / pse nuk vjen në gunën time?” dhe më tej silueta vezulluese e lëvizëse e vetullzezës pisë, mespurtekargjentë, shtat ibërshimtë si jatagan i florimtë, që shkon në dhromin para shtëpisë e që bën që djalit t’i merret gola, t’i thahet dora për ta prekur, t’i mpihet këma për ta ndjekur e të mos e shqisë nga mendja  as natë as ditë, derisa artikulon lutjen: “Aman, moj, në je e urtë, / thuajm’ ku   do t’i bëç drutë? / Mbi shtëpi, ne Prroi i Butë. / Thuajmë, moj mollë e bahçesë, / vashë e vetme e nënesë.” Por në këto lloj këngësh janë të natyrshëm edhe humori e qesëndia: “Botile e Korfuzit, qafënë të glatë, /…kur i hipe shkallët, pet e pet si patë, /… hape ferexhenë se u dogje vapë.” Apo: “Lule e lejmonit të bardhë, / del në shkallë e laj surranë, / asaman mori dhaskallë.” E më tej: “Hani bukë, moj zonjëza, / hani bukë e turp mos kini, /  thela xhepeve mos vini / dhe lugët mos i lëpini!”, për të vazhduar me ironizimin e martesave me diferencë të theksuar moshe, ku djali e plaku rivalizojnë për të marrë një çupë, e ku plaku justifikohet se dhëmë e dhëmballë ja shqelmoi pelë e bardhë, kaptoi drizën e shpella i zuri kurrizin, se fryti era e drekës e i ra mielli mjekrës…

Diku kam shkruar për një këngë dasme që nuk këndohet vetëm në vendlindjen e saj, në Konispol, por edhe në Zagori e Labëri. Atje kam thënë se kjo këngë vjen padashur tek unë vjen si një gulç përmallimi nga fëmijëria: “Dola në breg të qershisë, / shkon bejk’e moskovolisë, / vet’e bardh’e rrobat pisë, / të vret me cep të shamisë. / Me gjoks e supe të vret / dallgë-dallgë por si det. / Moj bejka konispolite, / në gjerdan treqind mexhite. / në beson Kristonë hiqe. /Treqind mexhite i kam, / vajzë zagorite jam, / shoqe përmbi vete s’kam!” Nuk hyj në interpretime, veç po theksoj harmoninë ndërkrahinore, ndërfetare dhe polivalencën e vlerave kulturore dhe estetike të kësaj kënge dasme.

Është me interes të vërehet se në të gjithë ciklin e këngëve epike, veçanërisht në ato të epikës historike, folklori i të dy krahinave konvergon njëzëshëm dhe ndaj atyre figurave apo periudhave historike që në të vërtetë janë problematike dhe ende të pastudiuara mirë nga historiografia jonë. Të tillë janë për shembull figura e Ali Pashës dhe ajo e Pirro Burrit, figura të mbështjella me mjegullën e legjendaritetit, pavarësisht se janë figura historike.  E tillë është legjenda për ipet që u bëjnë hije e fresk atyre në gjumë, për zanat që i mëkojnë me qumështin e gjirit për t’i bërë ill (yll) me dritë. Megjithë kontradiktat mes  Aliut dhe bejlerëve të Konispolit e kapedanëve të Sulit, kënga popullore tregon një transparencë dhe realizëm të mirfilltë. Këto këngë nuk kanë asnjë lloj kompleksi: “Ditën e Shënmitrit dola, / dola në udhë të takoja, / poqa nuset e Moresë, / të bardha si cipë e vezë, /…lajnë këmishët me vesë. /  Ca na klajnë e ca vajtojnë, / për ata trimat që shkojnë. / Ç’ bëni, o burra hazillarë, / që u kërdisët me të vrarë / për botë e për Korfuz-kalanë?” në këtë këngë veç të vërtetës historike për betejën e vitit 1716 mes venetikasve e turqve duket edhe gërshetimi i elementit lirik me atë epik, edhe loja e fjalëve plot finesë “vezë-vesë” një paronimi e mrekullueshme si dhe qëndrimi realist. Këto këngë historike janë përgjithësisht bërthama ku mishërohet mendimi sintetik i këngëtarit popullor, por ajo që të habit është largpamësia dhe vizioni. Për shqiptarët kjo ishte një luftë e huaj, nuk ja vlente gjaku i derdhur për të. Po ndalem edhe në një prej këtyre bërthamave që rrezatojnë: “ Medet për Vezir Alinë, / që kur s’e dëgjoji Boçarinë, / të mblidhej me Bushatllinë, / për ta bërë Shqipërinë. / Marko Boçari i tha: /-Dëgjomë, Ali Pasha, / po s’u bëmë me ata, / Shqipëri për ne nuk ka, / do ‘ grihemi lakëra, / do ‘ këndojë qiqeja.” E vërteta historike dihet, egoizmi nuk e la Ali Pashën të dëgjonte, se ndryshe Shqipëria do të qe bërë. Por veç figurave historike të Marko Boçarit e Ali Pashës në këto këngë ravijëzohen portrete historike të dhjetëra luftëtarëve, kaçakëve dhe kapedanëve të të dyja trevave e më gjerë: Hasan e Lul Çapari, Feim Çami e Ali Farmaku, ÇeloMezani e AbedinMadani, Musa e Rexhep Demi, Sami Preveza e Osman Taka, DaijeSeko e Minushe Ismaili, Alush Taka e MuharremRushiti; ZenelGjoleka, ÇeloPicari, HodoNivica, RrapoHekali, TafilBuzi, ÇerçizTopulli, IsmailQemali, Selam Musai, KananMazja, e dhjetra luftëtarë të tjerë, patriotë të pushkës e të penës, si: Elena Gjika, AbdylFrashëri e Faik Konica.  Asnjë dallim në hierarkinë e vlerave. Kjo vërehet edhe në këngët e mëvonshme për dëshmorët e Luftës Antifashiste Nacional-Çlirimtare: “Dëshmorët e Shqipërisë, / të mirë ishin të gjithë, / i dhanë gjakun lirisë!”. Ja se ç’thotë një këngë e viteve 1890-1910, e kohës së klubeve e shkollave shqipe: “Mëmëdhetarët  venë e vinë, / me abetare në gji, /në Kurvelesh e Delvinë, /Gjirokastër e Çamëri…”, ku si për çudi, këngëtari popullor mes morisë së luftës, të klithmave të të shpërngulurve, të gjakut dhe gërhamave gjen momentin të pikturojë me lirizëm: “Ne ulliri në Sihor, frin një erë e bie një borë, / shkon një trim vetullahollë, /me martinëzë në dorë.” Është një djalë nga Gardhiqi apo Paramithia, një dëshmor anonim i luftës për liri, e ky portret forcohet e burrërohet kur vjen fjala për ZenelGjolekënqë i ngrin palla në dorë, për RrapoHekalinqë sokëllin sa tundet mali, apo MuharremRushitinçapgjatëqë kalëron malet dhe gëzon luftëtarët që i rendin pas: “ Mbahu, mbahu, Kurvelesh, / se të vjen ndihmë petriti, / vjen me grekun shesh më shesh, / plaku MuharremRushiti!”

Dhe më tej nëpër këngët e të dyja krahinave evidencohen përpjekjet për ekzistencë, për mbrojtjen e lirisë dhe pavarësisë kombëtare, për rezistencë ndaj hordhive andarte, reprezaljet e të cilave çuan në masakrat dhe shpërnguljen e përdhunshme të popullsisë autoktone çame, shpërngulje të cilat u intesifikuan me masakrat e Napolon Zervës gjatë viteve të fundit të Luftës së Dytë Botërore. Këto kronika të përgjakshme i përshkruan kënga e të dyja krahinave nga beteja për Kalanë e Lëkurësit më 1878, ku luftuan vllezërisht kundër korfjatëve dhe moraitëve lebër e çamë, bij nga Kurveleshi e Konispoli, Borshi e Fterra, Gjashta e Delvina, Markati e Zhulati, gjer tek këngët e Filatit e Paramithisë që japin të plota tablotë e masakrave të 27 qershorit 1944, ditë të cilën me dhimbje e përkujtojmë sot e përherë: “E shkreta Paramithi, / të lig e more haberë, / ditë e zezë erdhi për ti, / katërqind e ca t’u therë. / Moj e shkretë ç’ish besove, / i dhe besë të pabesit, / Zervës, Llakës e Kamarës, / kulçedrave të EDHES-it? / Vrasje, therje e çnderime, / të pënoijezitia, / që nuk harrohen në jetë, / i ka shkruar historia!” Janë pikërisht ato forca që nën hundën e gjermanëve, me lejen e tyre e në bashkëpunim me ta, që pas kryerjes së masakrës, falcifikuan historinë duke akuzuar si bashkëpunëtorë të gjermanëve popullsinë e pambrojtur e të pafajshme shqiptare të gjithë fshatrave myslimane të krahinës së Çamërisë, që nuk ditën të kërkojnë as ndjesë, as falje, që edhe sot e kësaj dite nuk i njohin as të drejtat më legjitime, të gjuhës, kombësisë, pronësisë dhe riatdhesimit popullatës së shpërngulur në mënyrë barbare. Dhe për më tej nuk njohin as minoritetet arvanitase që për Greqinë janë shtetformuese (Kujto Kollokotronin, Bubulinën, Kanarin, Boçarin e qindra arvanitas të tjerë) dhe as të drejtat legjitime të çamërve ortodoksë, që vetëm nën zë, brenda mureve të shtëpive dhe nën një terror të pashembullt policesk, fizik e psikologjik e flasin gjuhën e tyre të perëndishme. Këta politikanë për pakicat e tyre nëpër botë kanë dyzet gojë për të molepsur e ndotur atmosferën me shpifje, megjithëse në raport me të drejtat e shqiptarëve në Greqi, grekët e Shqipërisë i kanë të gjitha të drejtat: gjuhë, kulturë, parti parlamentare, media, politikë, ekonomi etj. E pra, lebërit dhe çamët e Shqipërisë sillen vllazërisht me minoritetet, veçanërisht me minoritetin grek, i cili nuk ka asnjë faj dhe si i tillë s’mund të ngarkohet me përgjegjësinë e politikanëve të papërgjegjshëm grekë, të cilët realisht janë kampionë të cinizmit, pasi demokracinë e vërtetë e kanë vetëm fasadë. Po të qe ndryshe në Greqinë e epërme, pikërisht në trojet shqiptare të Çamërisë ku sot lulëzon shkretimi, do të kishte gjallëri, jetë dhe investime, por është e kundërta, nuk është ka asgjë, vetëm gërmadha, varre dhe ullinj të përlotur. Asnjë shenjë jete, rifreskimi dhe restaurimi të monumenteve natyrore, arkeologjike dhe historike nuk ka në të. Dhe kjo nuk është rastësi. Grekët i tremben historisë, i bren ndërgjegjja e vrarë, por nuk kanë forcë të pendohen, nuk kanë ndërgjegje morale dhe kjo është e turpshme dhe brengosëse.