| E diele, 14.02.2021, 03:30 PM |
ZEJNULLAH HALILI NË TRI PAMJE
Nga Prof. Mehmetali
Rexhepi
Shkrimtari
Zejnullah Halili u lind në fshatin malor në Kokaj, Malësia e Maleve të Zeza,
Komuna e Gjilanit, më 5 nëntor 1945,
vdiq në moshën 59 vjeçe në Prishtinë, më 24 shkurt 2004. Pos Normales të
profilizuar për mësuesi, në Gjilan e Prishtinë, ai e kreu edhe SHL Pedagogjike.
Jeta e sprovoi në disa profesione: ishte mësues në Pogragjë dhe në disa fshatra
të rrethinës së Gjilanit, pastaj punoi në tetëvjeçaren me emërtimin sllav”Vuk
Karaxhiq”, tashti “Thimi Mitko” në Gjilan. Ka vijuar në Radio Prishtinë, në
emisionet për fëmijë; në Gazetën e Pionierëve-GEP. Ishte kryeredaktor në
revistën letrare për fëmijë e të rinj “Pionieri”dhe, së fundmi u përzu nga puna
publike prej okupatorëve...
PAMJA E PARË
Me Zejnullah
Halilin rastisi të jetonim në të njëjtën
lagje të qytetit, por nuk ishim fqinj. Atëbotë Zejna jetonte në një hapësirë të
ngushtë me bashkësinë e tij familjare. Ai shkruante dhe publikonte vjersha në
faqet e gazetave dhe të revistave për fëmijë dhe unë ia lexoja. I shkoja në
shtëpi i shtyrë nga kureshtja për t`iu afruar botës tij. Shkoja thjesht për të
shkëmbyer diçka të papërcaktuar... Nuk e perceptoja kohën, as hapësirën e
ngushtë të shtëpisë së vjetër përdhese të tij, të dendësuar me prindërit,
vëllezërit e motrat. Ndoshta shkuarjet e mia dhe ndejat orë-gjata e kishin
bezdisur?... Vrulli im rinor, ëndrrat, kureshtjet, mësymjet, mëtimet nuk kishin
një peshore... Zejnën mund ta kem bezdisur, ngase atë bezdi nuk e frenoja, por për mua kishte diçka
joshëse tek Ai... Çka? Pikërisht pse Zejna e ngufaste bezdinë time dhe të vetën brenda vetvetes. Si? Ashtu. Asnjë
vranësirë nuk binte mbi fytyrën e kthjelltë të tij...
Zhvendosja nga
rrugica e pjerrtë e lagjes ku banoi, i dha një mundësi hapësire për shtrirje,
paksa më të gjerë në shtëpinë e re, por sërish të përbashkët. Shtëpia ishte
vendosur në periferi të qytetit tashmë të zgjeruar, rrugës për në fshatin Livoç
i Epërm; mandej përfundimisht u zhvendos nga Gjilani në Prishtinë.
DORËSHKRIMI
Për dorëshkrimin e
librit të parë të Zejnullah Halilit “Ylberi”,
kisha një hise të vogël; meqë Ai ma dha rastin, madje u pajtua t`i bëja
përzgjedhjen e vjershave sipas shijes time. Sumbulla djersësh përshkuan ballin
tim, ngase ende nuk kisha përvojën, as emrin e një recensuesi të shquar.
Përfitoja një kulturë të leximit kritik nga shkrimet e Hasan Mekulit, Rexhep
Qosjes; i qasesha themeleve teorike të letërsisë nga Gani Luboteni, Milivoj
Solar; shqyrtimeve kritike të Mensur Raifit, Gaetan Picon-it; kundrimeve
estetike të Alfred Uçit; mëtoja ndërtimet e drejta sintaksore të
fjalëve në fjali dhe të fjalive në periudha, sipas dijes së Mahir Domit...
Lexoja Henri Beyle-Stendal-in, Aleksanër S. Pushkin-in, Sergei Yeseni-in
Rabindranath Tagore, “Rubairat” e Khayyam-it, L.N. Tostoi-n, Franz Kafka-n, Albert Camus... Më dendur
merresha me Dritëro Agollin, Ismail
Kadarenë, Anton Pashkun, Rexhep Elmazin, Teki Dervishin, Beqir
Musliun... E doja letërsinë e përkthyer për më të rinjtë: Hans Christian
Andersen-in, Vëllezërit Grimm, Gianni Rodari-in, Alphonse Daudet... I preferoja
autorët e paktë shqiptarë të këtij lloji: Anton Çetta, Rexhep Hoxha, Mark
Krasniqi, Bedri Dedja, Gaço Bushaka, Adelina Mamaqi, Qamil Batalli, Rifat
Kukaj... Në këtë vijimësi do të radhitej, madje denjësisht, edhe Zejnullah
Halili...
Zejnës nuk i
pëlqeu kur recensuesi propozoi të mos i merrej për hyrje në libër, njëra nga poezitë
e titulluar “Në grunore.” Ndaloi Autori, ndalova dhe unë... Çfarë kishte
ndodhur? Heshtja mes nesh mbylli shtigjet e fjalës, andej e këndej rrjedhës
tyre... Dukej se Autori ia kishte lëshuar frerët imagjinatës së largët... Pak
çaste më vonë ia pash sytë e lagur... Enigma e lotëve të Tij mbylli tek unë
shtegun e ngacmimit të arsyes...
- Vëllai im! -
pasoi dëftimi foljor i autorit:
- Ishte skamje në
Karadak për bukën e gojës! - duke sjellë
dromca rrëqethëse të jetës:
- Ishte mes-qershori.
Duke u ngjitur për në shtëpizën time, rrëzë malit ku përthyhej pjerrtësia e relievit me tokën bukanike, jam ulur buzë
arës me grurë. Në sytë e mi gruri u bë det! Mua mu mbushën: sytë dhe
zemra! Këtu buruan ato vargje të asaj vjershe...
- Mirë, mirë Zejnë
i dashur! - po i thoshte recensuesi fillestar.
- Ajo situatë është prekëse, por vetëm për
vetën tënde!
Recensuesi iu
kthye vetës, u përmend... Intonacioni i pohimit tij iu duk cinik.
- Si pra? - reagoi
i zverdhur Autori.
- Ashtu...
Autorit iu duk se
recensuesi kishte shije të ngatërruar...
- Për të më prekur
edhe mua poezia jote, nuk mjafton vetëm përshkrimi emocional brenda vetvetes. Këto
vargje, të dashura për ty, kanë përshkruar një gjendje të grurit, por nuk janë
thelluar në gjendjet tjera të shpirtit tënd, si do të reflektonin ato në morinë
e shpirtrave të tjerë... Vargjet nuk janë veshur me figura më të qëmtuara se sa
kësosh të përsëritura. Mungojnë metaforat, simbolet, krahasimet e qëlluara,
kontrastet... Si të tilla, duhej të ishin edhe më të ndjeshme, edhe më prekëse,
edhe më joshëse, edhe më premtuese, edhe më të bukur, jo veçse për shijen
tënde, por edhe për mua dhe lexuesin anonim.
Megjithatë, Autori
u pajtua të mos renditej ajo poezi në librin e ardhshëm të tij. Ai i kapte
shpejt reflektimet. Përjetimi ishte themeli i godinës poetike, mirëpo, ndjenjës
duhej t`i jepeshin edhe përbërës impulsesh tjera... Ajo lypte një mjeshtri të
arrirë arkitekturore; hapësira për hyrje, për prehje, dritore për ngjyrat e stinëve,
mprehtësi mendjesh për zvogëlimin e brengës, mençuri për esëllti të jetës,
bukuri për reflektime të sotme, për të djeshmen dhe të nesërmen.
Nga kjo largësi
kohe, prej gjashtëmbëdhjetë vitesh, e mungesës fizike të Zejnullah Halilit,
mund të pohoj me çiltërsi se poeti ynë kapërcej vetveten. Gjithsesi, Ai
shkrimin poetik e pati vokacion të pandalshëm shpirtëror... Meqë arti i të
shkruarit i ngërthen sakrificat, nazet dhe huqet e veta, Zejna ishte i gatshëm për
t`ia dhënë tërë dashurinë, tërë përkushtimin atij pasioni... Andaj, për
ngadhënjimin e të bukurës, Ai shkeli edhe mbi kohën, thesarin më të çmuar të
jetës së vet!
PAMJA E DYTË
E takoja në Tregun
e Gjelbër të Gjilanit, duke pritur shitjen e ndonjë libri, në periudhën më të
pështirë e më të pakëndshme për librin. Faqet e librit sado të këndshme për sy,
as përtypeshin, as gëlltiteshin, as i bluante lukthi i njeriut. Ndoshta ndodhte
pos në shikimet e përfytyrimeve të mia, Ai ishte pikturuar me ngjyrat më të
ndezura, sepse në atë mozaik ngjyrash veçse dy sy, sytë e Tij kishin shkëlqimin
më të fortë... Ai ndizej i tëri... Ndaj e perceptoja si një oazë pranvere në të
hirtën e vjeshtës. Një irnosje ia përshkonte estetikën, por nuk ndjehej i
përulur autori zë-ëmbël i emisioneve me cicërima e kore zogjsh shkrirë me të
fëmijëve në Radio Prishtinë. Nuk iu irnos buzëqeshja... Buzëqeshte si dinte
vetëm Ai të buzëqeshej, kur ndonjë libër-blerës i rrallë, i pasionuar ia
lehtësonte trastën me libra.
E veçanta e Zejnës
ishte përqafimi. Dashamirit, që nga larg, ia shfaqte të ylbertat buzëqeshje.
Ujëvara e buzëqeshjeve të Tij të sillte freski, por dhe zbrazje të katarzës kur
të përqafonte me faqe e krah-hapur, shtrëngueshëm deri në dhimbje. Buzëqeshjet
i dilnin nga një krua i cemtë mali dhe, i rridhnin sikurse ujëvarë e shelgut
vajtues të blertë.
SYTË
Dy liqene
vezulluese me katarakte shkallaresh lozonjare, shkreptijnë mes ujërash të
kulluar. Përherë më joshnin ata sy magjikë të Zejnës. Edhe sot në çdo shpalim
faqesh libri, në çdo varg e strofë, në secilën figurë e apostrofë, në secilin
kontrast, në simbole, në metafora, krahasime, epitete, ofshama, heshtje,
hiperbola, litota, ritme, pikëpyetje, pikëçuditje, frymëmarrje lulesh,
ngazëllimesh, lot të vakët e të ftohtë vocërrakësh, varfanjakësh; në pranverat
e ndezura me ngjyra e mynxyra, në qëmtime kompozitash, në tipare personazhesh,
në krye ose në fund shtjellimesh, i shoh sytë
e Tij, magjinë e syve të
Zejnës!...
Zejnullah Halili
ishte një libër i gjallë. Dallimet mes Zejnës e librit Tij, i kishte përzgjedh
e lumja natyrë, i kishte bekuar e madhërishmja Hyjni! Zejna ishte libër i
hapur, edhe kur nuk e hapnim Ai të shpalohej vet.
Libri i mbyllur i
Zejnës i kishte përgjumur të gjitha shtrëngatat e ndërrimit të stinëve e të
regjimeve çnjerëzore, rivalitetet e drerëve për drenushat, heshtje e
zukama bletësh, lulet ngrinin
kundërmimin, ngjyrat i kishte gëlltitur nata, simpatisë s`ia nxirje dot thesaret dhe Dielli i qeshur,
Zoti i jetës ishte fshehur...
Libri i shpirtit
të Zejnës ishte i hapur ose prore hapej për t`u shfletuar për çdo mes, për çdo
shtresë... Asnjëherë nuk mbyllej për të lumen shpresë, ngase aty thureshin
trajta të dukshme e të imagjinuara të dashurisë. Ai libër i gjallë, për dallim
nga librat e fletëve, kishte temperaturë dhe ethe... Herë furrë e nxehtë kur
piqte ndjenja, herë akull e ftohtë kur
ngrinte hareja në buzët e sytë e një vocërrakeje flokëverdhë, ose tek një çun
flokëkaçurrel.
Libri i gjallë i
Zejnës harronte gjumin në letër... Lapsi shkruante vet... Vetëm atëherë
liqeneve të Tij u stisej e kuq-remta ngjyrë e gjetheve për lamtumirë... Shpirti
i poetit u shkri në variantet e librave të mbyllur. Ato i ofrojnë freski çdo
shtegtari të etur për ujë guri dhe ahu... Aty zgjohet bota engjëllore e
fëmijëve... Të hysh në këtë botë librash dhe të njëzohesh me poetin, prej një
varianti në variantin tjetër, janë:
Ylberi, 1969;
Djaloshi brenda mollës, 1999;
Shitësja flokartë,
1971;
Ëndërr e këputur, 2000;
Ç`thonë
pulëbardhat, 1973;
Pres orën tënde, 2001;
Eshkë e dritë,
1977;
Unazë, 2004...
Lamtumirë
shkurtabiqë, 1983;
Vendlindja shihet
me zemër, 1984;
Përralla
lozonjare, 1987;
Qirinj të ndezur,
1988;
Pikaloshja, 1988;
Mollëkuqja, 1989;
Ylli t`na hyj në
mes, 1990;
Udha kah agu,
1993;
Luleshqiponja,
1993;
Si u bë pikalorja
bletë, 1997;
Dallga, 1998;
PAMJA E TRETË
Kurdo shfaqej
ylberi trajta harkore binte mbi liqenet e Zejnës. Unaza e fijeve ujore të
ylberit dhe “Ylberi” libror, gjithnjë ma sillnin përfytyrimin e gjallë të figurës
së poetit kërkimtar. Zejnullah Halili i mjedisit urban ishte një oazë lëvizëse,
që bartte kudo mozaikun e Maleve të Zeza: freskinë e hollë malore, gurgullima
përrenjsh, rrjedhjen e kujtesës dhe të krojeve, oshtimat e fëshfërima lisash,
aromën e kozmetikën e majit, përralla gjyshesh për tjerrje të imagjinatës,
vatrën e zjarrit dhe mbrumet misërishte; konceptime të së mirës, shtrëngime
darësh skamnore migjeniane; orë të kurdisura
gjelash, net përpirës kandilash, plima zogjsh të trazuar, vaje qyqesh, bukureza
xixëllonjash, ëndrra të këputura, virgjëri e egër, mall i një djalërie me gjemba,
ikje e pakthyeshme...
Poeti ngërtheu dhe
mëtonte t`i zbërthente pamjet më të
holla të dritës, pikëllimin që ia fshehte akëcilit ose akëcilave jetë-buluruar lumturinë
me frymë të zënë në fyt, derdhur në një përrua; yllin e mëngjesit që i zbret në
ballë pikaloshes, luleshqiponjat, pritjet e dallgëve, pikaloren e mëtuar të
bëhej bletë, Mirbanin; djaloshin brenda mollës, duke pritur orën e shpresës për
t`ia vënë unazën e besës...
GURI
Se si shihet
vendlindja nga rrëmuja urbane e thotë libri i shpaluar i Zejnës “Vendlindja
shihet me zemër.” Dashuria për vendlindjen nuk mbeti thjesht një titull libri;
ajo u përtrollit në amanetin e fundit: t`i mbulohej korubja e trupit atje me
dheun e barit, ku kishte derdhur këmbëzbathur hapat rinor, bredhërin
shtalpake... Për amshimin e korubes së vet, Ai la edhe një amanet, amanetin e
vendosjes tek koka të gurit të
prejardhjes: me lutje e shkronja burimore... Guri t`i bëjë roje kreshtës
ilirishte, pa korin e lutjes e të lamtumirës në arabishte!
Në këtë anames me
dogmën në mes, emri i vërtetë në gurin e Zejnës, ashtu sikur ia lypte bindja dhe, asisoj si ia diktonte liria
vetjake e mendimit, u bë sakrilegj?! Disa herë ia thyejnë gurin, shenjën
identifikuese të poetit për të cilin “Vendlindja shihet me zemër!...”
Gjilan, më 12 dhjetor 2020