Kulturë
Gjon Keka: Historia e gjuhës dhe artit të shkrimit
E marte, 27.10.2020, 10:45 PM
Historia e gjuhës dhe artit të shkrimit
Nga
Gjon Keka
Arti
i të shkruarit është arti i shprehjes së mendimeve tona përmes shenjave. Para
se të shpikej shkrimi,mbilleshin pemët, ngriteshin grumbuj gurësh, altarësh dhe
kolonash si dhe bëheshin festivale e lojëra, këto dhe shumë të tjera gjëra
simbolike ishin mjetet me të cilat njerëzit e popujt donin të ruanin kujtesën e
ngjarjeve të rëndësishme kulturore e historike; kështu p.sh vendet ku kishin
ndodhur ngjarje të rëndësishme u jepeshin emra të tillë që kishin të bënin me
to, ose ngjarje të rëndësishme u shndërruan nga tradita në traditë dhe, për të
ndihmuar kujtesën, ato ishin veshur edhe në këngë popullore.
Arti i të shkruarit buron nga
arti i vizatimit përmes realizmit të skicave e objekteve natyrore; ky në fakt
është lloji më i vjetër i shkrimit, i cili ishte një shkrim i imazheve apo
fotografive në kuptimin e vërtetë të fjalës. Të gjithë figurat përdoreshin për
të grumbulluar objektet që dikush dëshironte t'i kujtonte të tjerëve. Për
shembull për të treguar se një burrë kishte vrarë një tjetër, një burrë ishte
vizatuar shtrirë në tokë dhe një tjetër duke qëndruar para tij me një pushkë në
dorë ose mjet tjetër luftarak. Sidoqoftë, me anë të këtij shkrimi mund të
shpreheshin vetëm gjëra fizike dhe pak veprime, meqenëse përbëhej nga fotografi
pa formë të objekteve natyrore, iu dha emri i shkrimit të fotografive, i cili u
përdor kryesisht nga egjiptianët.
Pastaj u shpik shkrimi me anë
të cilave përshkruheshin objektet që binin në sytë të të tjerëvë, gjithashtu edhe
gjërat që nuk bien në sytë e të tjerëve ,por që duhet të kuptoheshin me
mendjen, p.sh. Karakteristikat, virtyteve, etj. duke shprehur imazhe të
huazuara nga natyra ose arti që kishin ndonjë ngjashmëri me atë që dëshirohej
të identifikohej. Kjo gjë shkaktoi llojin tjetër të shkrimit, gjegjësisht artin
e shkrimit tropikal ose simbolik, ku mund të gjesh gjëra fizike dhe jo fizike,
ndjesi, cilësi, virtyte, vese, veprime, përshëndetje dhe histori të tëra përmes
simboleve që vijnë nga imazhe të kafshëve, zogjve apo edhe të gjërave
ekzistente dhe jo ekzistente, të gjalla dhe jo të gjalla. Të gjitha u shprehen
me shenja arbitrare që fillimisht kishin një kuptim të natyrshëm, por së
shpejti morën si një kuptim i fshehtë që vetëm priftërinjtë egjiptianë i
kuptuan, edhe pse priftërinjtë më vonë nuk u duhej të shpjegonin as hieroglifët
e vjetër.
Ky ishte lloji më i bukur dhe i
përsosur i hieroglifëve, gjurmë të të cilit mund të gjenden edhe në obeliskët
egjiptianë. Për shkak të artit simbolik të shkrimit, askush nuk tërhoqi më tërë
figurën, por shpesh vetëm pjesë për të gjithën; nëse dëshironin të tregonin se
një qytet do të ishte ose ishte nën rrethim, ata vetëm bënë një shkallë në
stuhi; nëse dikush dëshironte të shprehte zemërimin, dikush bënte një hundë nga
e cila dilte avulli. Sipas artit simbolik të shkrimit, disa prona u shprehën
nga imazhet e marra nga njerëzit; një dorë p.sh. tregoi forcë ose trimëri. Por
disa gjëra u shprehën përmes imazheve të kafshëve të tilla, në të cilat kishte
një ngjashmëri midis atyre gjërave; fotografia e pelikanit që tregoi dinakërinë;
imazhi i skifterit të skifterit ose harabelit shpejtësinë; një bisht pallua
kalimi i bukurisë, shkëlqimit dhe pasurisë; një pëllumb pafajësinë etj.Gjërat e
parregullta u përdorën gjithashtu si simbole; një bravë, ose një gisht i
vendosur në gojë, tregonte sekret. Pjesë e gjallesave zunë gjithashtu vendin e
simboleve; një sy tregoi providencë. Pastaj stuhia karakterizohej nga një
kamionçinë mbi retë e mbuluar me sfinksa ose kuaj bubulliën, sepse një
kamionçinë shkaktoi një gjëmim të ngjashëm me bubullimat. Strabo thotë se
egjiptianët caktuan një mbret përmes figurës së një blete. Kështu Taciti me të
drejtë thotë se Egjiptianët i përshkruanin mendimet e tyre përmes figurave të
kafshëve dhe zogjve. Muret e labirintit në Tebë ishin pikturuar me kafshë dhe
zogj të tillë. Nëse dikush nuk ka gjetur ndonjë gjë të ngjashme në natyrë ose
art për të përshkruar një send, dikush zgjodhi një shenjë arbitrare; Një do të
thoshte aq shumë sa Zoti në shkrimin e fshehtë të Egjiptasve.
Shumica e njerëzve ia
atribuojnë shpikjen e këtij alfabeti fenikasve, të cilët ndryshuan karakteret
më të vjetra, i bënë ato më të thjeshta dhe më të përsosura dhe i përdorën në
vend të shkronjave.Në këtë mënyrë alfabeti fenikas për herë të parë erdhi në
Egjipt.
Sidoqoftë disa besojnë se
egjiptasit ishin shpikësit e alfabetit dhe shkrimit, disa të tjerë Jozefin dhe
Moisiun si shpikësin e shkrimit e disa edhe si pellazgo ilirët. Ndërkaq në
kohën e Solomonit, shkrimi i librave ishte shumë domethënës.Sidoqoftë të gjithë
nënvizojnë se alfabeti si të gjithë të tjerët rrjedh nga alfabeti fenikas;
poashtu edhe për alfabetin e lashtë Hebraik, i cili kishte të njëjtin karakter
si alfabeti Samaritan, mendohet se janë një nga alfabetët më të vjetër nga të
cilat rrjedhin të gjitha tjerët. Sidomos nga Fenikasit përmes Kadmusës, letrat
u vinin Grekëve. Mostra më e vjetër e shkrimit kursiv grek, siç ishte në kohën
e Vespasian, u bë e njohur nga z. Von Murr.
Zbulimi i Pompeit në vitin 1767
çoi në gjetjen e lagjeve ose kazermave të ushtarëve, ku vendi i ngritjes përmbante
disa shtylla të mbuluara me gips, në të cilat ushtarët romakë kishin lënë
gjurmë shkrimi me thonjë ose me mjete tjera në latinisht dhe greqisht. Një
ministër në gjykatën napolitane i dha Herr von Murr-it një kopje të saktë të
këtij shkrimi, të cilin Herr von Murr e kishte gdhendur në bakër dhe e kishte
botuar në vitin 1792. Nga Grekët njohuritë për letrat erdhën në Latinisht, dhe
prej atje te Romakët, përmes Nikostratas dhe birit të tij Evander, rreth vitit
2740. Etruskët morën letrat nga Korinti i Demintit rreth vitit 3326. Nga
romakët shkronjat u erdhën gjermanëve.
Pastaj Ulfilas shpiku letra për
Gotët rreth vitit 350, dhe Kirili nga Selaniku shpiku letrat për pjesën tjetër
rreth vitit 850. Në shekullin e nëntë, nën Frederikun gjerman, njerëzit e parë
filluan të shkruajnë Deutch, por ende me shkronja latine. Nën Friedrich II në
shekullin XIII, sipas pohimit të Gründling, u shfaqën letrat e tanishme
gjermane. Disa dyshojnë se fenikasit së pari shkruanin brazda si kau që lëronte
në fushë, së pari duke shkruar një rresht nga e djathta në të majtë, dhe pastaj
të mëposhtmet nga e majta në të djathtë. Grekët fillimisht shkruanin, siç bëjnë
akoma popujt e Orientit, nga e djathta në të majtë; Atëherë ata shkruanin sipas
llojit të brazdës së parmendës, cili lloj shkrimi quhej Cadmische ose
gjithashtu vezët. Pronapides e Athinës, një mësues si Homeri i cili jetoi 900
vjet para lindjes së Krishtit, së pari shpiku mënyrën për të shkruar nga e
majta në të djathtë.
Ky lloj shkrimi, i cili nuk u
pranua përgjithësisht në fillim, u quajt jonik. Kinezët dhe Japonezët i
shkruajnë linjat e tyre në mënyrën e kolonave nga lart poshtë. Dhe krejtë në
fund duhet nënvizuar një nga gjuhët që është konsideruar nga më të lashtat -
gjuha e lashtë pellazgo-ilire-arbërore e cila duke u shoqëruar me shumë mistere
në veten e saj deri në ditët e sotme ,megjithatë ka dal në dritë pothuajse e
vërteta e lashtësisë së saj e shkrimit dhe të folurit të saj ,falë studiuesve
të ndryshëm europian si Hahn,Leibnitz, Jorga, etj,të cilët kanë ngjallë edhe interesimin e shumë
studiuesve si brenda kombit shqiptar ashtu edhe në europë e botë.
Se gjuha iliro-arbërore është folur e shkruar edhe më herët kjo dihet pasi rrjedha e saj deri më sot tregon këtë, duke përmendur këtu atë që është thënë se si “Informacion i parë për gjuhën shqipe është konsideruar një dokument nga arkiva e Raguzëz i vitit 1285, ku thuhet, ndër të tjera, „ audivi unam vocem clamantem in monte in lingua albanesca “ e që në shqip do të thotë: “E dëgjova një zë në mal në gjuhën arbërore(shqipe).”Poashtu edhe dokumenti tjetër i nxjerrë nga studiuesi Jorga mbi Formulën e Pagëzimit e vitit 1462 të ipeshkvit Pal Engjëlli me fjalët : “Un'te paghesont' pr'emenit t'Atit e t'Birit e t'Spirit Senit”,tregon për atë që u tha më lartë se gjuha iliro-arbërore është shkruar dhe folur në vazhdimësi deri në ditët tona.