Gjon Keka: Historia e gjuhës dhe artit të shkrimit

Historia e gjuhës dhe artit të shkrimit

Nga Gjon Keka

Arti i të shkruarit është arti i shprehjes së mendimeve tona përmes shenjave. Para se të shpikej shkrimi,mbilleshin pemët, ngriteshin grumbuj gurësh, altarësh dhe kolonash si dhe bëheshin festivale e lojëra, këto dhe shumë të tjera gjëra simbolike ishin mjetet me të cilat njerëzit e popujt donin të ruanin kujtesën e ngjarjeve të rëndësishme kulturore e historike; kështu p.sh vendet ku kishin ndodhur ngjarje të rëndësishme u jepeshin emra të tillë që kishin të bënin me to, ose ngjarje të rëndësishme u shndërruan nga tradita në traditë dhe, për të ndihmuar kujtesën, ato ishin veshur edhe në këngë popullore.

Arti i të shkruarit buron nga arti i vizatimit përmes realizmit të skicave e objekteve natyrore; ky në fakt është lloji më i vjetër i shkrimit, i cili ishte një shkrim i imazheve apo fotografive në kuptimin e vërtetë të fjalës. Të gjithë figurat përdoreshin për të grumbulluar objektet që dikush dëshironte t'i kujtonte të tjerëve. Për shembull për të treguar se një burrë kishte vrarë një tjetër, një burrë ishte vizatuar shtrirë në tokë dhe një tjetër duke qëndruar para tij me një pushkë në dorë ose mjet tjetër luftarak. Sidoqoftë, me anë të këtij shkrimi mund të shpreheshin vetëm gjëra fizike dhe pak veprime, meqenëse përbëhej nga fotografi pa formë të objekteve natyrore, iu dha emri i shkrimit të fotografive, i cili u përdor kryesisht nga egjiptianët.

Pastaj u shpik shkrimi me anë të cilave përshkruheshin objektet që binin në sytë të të tjerëvë, gjithashtu edhe gjërat që nuk bien në sytë e të tjerëve ,por që duhet të kuptoheshin me mendjen, p.sh. Karakteristikat, virtyteve, etj. duke shprehur imazhe të huazuara nga natyra ose arti që kishin ndonjë ngjashmëri me atë që dëshirohej të identifikohej. Kjo gjë shkaktoi llojin tjetër të shkrimit, gjegjësisht artin e shkrimit tropikal ose simbolik, ku mund të gjesh gjëra fizike dhe jo fizike, ndjesi, cilësi, virtyte, vese, veprime, përshëndetje dhe histori të tëra përmes simboleve që vijnë nga imazhe të kafshëve, zogjve apo edhe të gjërave ekzistente dhe jo ekzistente, të gjalla dhe jo të gjalla. Të gjitha u shprehen me shenja arbitrare që fillimisht kishin një kuptim të natyrshëm, por së shpejti morën si një kuptim i fshehtë që vetëm priftërinjtë egjiptianë i kuptuan, edhe pse priftërinjtë më vonë nuk u duhej të shpjegonin as hieroglifët e vjetër.

Ky ishte lloji më i bukur dhe i përsosur i hieroglifëve, gjurmë të të cilit mund të gjenden edhe në obeliskët egjiptianë. Për shkak të artit simbolik të shkrimit, askush nuk tërhoqi më tërë figurën, por shpesh vetëm pjesë për të gjithën; nëse dëshironin të tregonin se një qytet do të ishte ose ishte nën rrethim, ata vetëm bënë një shkallë në stuhi; nëse dikush dëshironte të shprehte zemërimin, dikush bënte një hundë nga e cila dilte avulli. Sipas artit simbolik të shkrimit, disa prona u shprehën nga imazhet e marra nga njerëzit; një dorë p.sh. tregoi forcë ose trimëri. Por disa gjëra u shprehën përmes imazheve të kafshëve të tilla, në të cilat kishte një ngjashmëri midis atyre gjërave; fotografia e pelikanit që tregoi dinakërinë; imazhi i skifterit të skifterit ose harabelit shpejtësinë; një bisht pallua kalimi i bukurisë, shkëlqimit dhe pasurisë; një pëllumb pafajësinë etj.Gjërat e parregullta u përdorën gjithashtu si simbole; një bravë, ose një gisht i vendosur në gojë, tregonte sekret. Pjesë e gjallesave zunë gjithashtu vendin e simboleve; një sy tregoi providencë. Pastaj stuhia karakterizohej nga një kamionçinë mbi retë e mbuluar me sfinksa ose kuaj bubulliën, sepse një kamionçinë shkaktoi një gjëmim të ngjashëm me bubullimat. Strabo thotë se egjiptianët caktuan një mbret përmes figurës së një blete. Kështu Taciti me të drejtë thotë se Egjiptianët i përshkruanin mendimet e tyre përmes figurave të kafshëve dhe zogjve. Muret e labirintit në Tebë ishin pikturuar me kafshë dhe zogj të tillë. Nëse dikush nuk ka gjetur ndonjë gjë të ngjashme në natyrë ose art për të përshkruar një send, dikush zgjodhi një shenjë arbitrare; Një do të thoshte aq shumë sa Zoti në shkrimin e fshehtë të Egjiptasve.

Shumica e njerëzve ia atribuojnë shpikjen e këtij alfabeti fenikasve, të cilët ndryshuan karakteret më të vjetra, i bënë ato më të thjeshta dhe më të përsosura dhe i përdorën në vend të shkronjave.Në këtë mënyrë alfabeti fenikas për herë të parë erdhi në Egjipt.

Sidoqoftë disa besojnë se egjiptasit ishin shpikësit e alfabetit dhe shkrimit, disa të tjerë Jozefin dhe Moisiun si shpikësin e shkrimit e disa edhe si pellazgo ilirët. Ndërkaq në kohën e Solomonit, shkrimi i librave ishte shumë domethënës.Sidoqoftë të gjithë nënvizojnë se alfabeti si të gjithë të tjerët rrjedh nga alfabeti fenikas; poashtu edhe për alfabetin e lashtë Hebraik, i cili kishte të njëjtin karakter si alfabeti Samaritan, mendohet se janë një nga alfabetët më të vjetër nga të cilat rrjedhin të gjitha tjerët. Sidomos nga Fenikasit përmes Kadmusës, letrat u vinin Grekëve. Mostra më e vjetër e shkrimit kursiv grek, siç ishte në kohën e Vespasian, u bë e njohur nga z. Von Murr.

Zbulimi i Pompeit në vitin 1767 çoi në gjetjen e lagjeve ose kazermave të ushtarëve, ku vendi i ngritjes përmbante disa shtylla të mbuluara me gips, në të cilat ushtarët romakë kishin lënë gjurmë shkrimi me thonjë ose me mjete tjera në latinisht dhe greqisht. Një ministër në gjykatën napolitane i dha Herr von Murr-it një kopje të saktë të këtij shkrimi, të cilin Herr von Murr e kishte gdhendur në bakër dhe e kishte botuar në vitin 1792. Nga Grekët njohuritë për letrat erdhën në Latinisht, dhe prej atje te Romakët, përmes Nikostratas dhe birit të tij Evander, rreth vitit 2740. Etruskët morën letrat nga Korinti i Demintit rreth vitit 3326. Nga romakët shkronjat u erdhën gjermanëve.

Pastaj Ulfilas shpiku letra për Gotët rreth vitit 350, dhe Kirili nga Selaniku shpiku letrat për pjesën tjetër rreth vitit 850. Në shekullin e nëntë, nën Frederikun gjerman, njerëzit e parë filluan të shkruajnë Deutch, por ende me shkronja latine. Nën Friedrich II në shekullin XIII, sipas pohimit të Gründling, u shfaqën letrat e tanishme gjermane. Disa dyshojnë se fenikasit së pari shkruanin brazda si kau që lëronte në fushë, së pari duke shkruar një rresht nga e djathta në të majtë, dhe pastaj të mëposhtmet nga e majta në të djathtë. Grekët fillimisht shkruanin, siç bëjnë akoma popujt e Orientit, nga e djathta në të majtë; Atëherë ata shkruanin sipas llojit të brazdës së parmendës, cili lloj shkrimi quhej Cadmische ose gjithashtu vezët. Pronapides e Athinës, një mësues si Homeri i cili jetoi 900 vjet para lindjes së Krishtit, së pari shpiku mënyrën për të shkruar nga e majta në të djathtë.

Ky lloj shkrimi, i cili nuk u pranua përgjithësisht në fillim, u quajt jonik. Kinezët dhe Japonezët i shkruajnë linjat e tyre në mënyrën e kolonave nga lart poshtë. Dhe krejtë në fund duhet nënvizuar një nga gjuhët që është konsideruar nga më të lashtat  - gjuha e lashtë pellazgo-ilire-arbërore e cila duke u shoqëruar me shumë mistere në veten e saj deri në ditët e sotme ,megjithatë ka dal në dritë pothuajse e vërteta e lashtësisë së saj e shkrimit dhe të folurit të saj ,falë studiuesve të ndryshëm europian si Hahn,Leibnitz, Jorga, etj,të cilët kanë ngjallë edhe interesimin e shumë studiuesve si brenda kombit shqiptar ashtu edhe në europë e botë.

Se gjuha iliro-arbërore është folur e shkruar edhe më herët kjo dihet pasi rrjedha e saj deri më sot tregon këtë, duke përmendur këtu atë që është thënë se si “Informacion i parë për gjuhën shqipe është konsideruar një dokument nga arkiva e Raguzëz i vitit 1285, ku thuhet, ndër të tjera, „ audivi unam vocem clamantem in monte in lingua albanesca “ e që në shqip do të thotë: “E dëgjova një zë në mal në gjuhën arbërore(shqipe).”Poashtu edhe dokumenti tjetër i nxjerrë nga studiuesi Jorga mbi Formulën e Pagëzimit e vitit 1462 të ipeshkvit Pal Engjëlli me fjalët : “Un'te paghesont' pr'emenit t'Atit e t'Birit e t'Spirit Senit”,tregon për atë që u tha më lartë se gjuha iliro-arbërore është shkruar dhe folur në vazhdimësi deri në ditët tona.