Gëzim Llojdia: Qendra e Tiranës, si u transformua nga italianët, në vitet 1923 dhe 1943?

Qendra e Tiranës, si u transformua nga italianët, në vitet 1923 dhe 1943?

Nga Gëzim Llojdia

1.

Dy periudha të rëndësishme përbëjnë një temë kryesore. Nga vitet 23-43 ,Tirana është kryeqyteti  i transformuar nga italianët. Seç çfarë ishte Tirana  më parë mjaftojnë kujtimet e Eqerem bej Vlorës. Në vitin 2011  Patrizia Capolin   duke shqyrtuar pikat më esenciale të kryeqendrës shqiptare në studimin e saj thotë se Qyteti i Tiranës u shndërrua në një kryeqytet midis 1923 dhe 1943. Ky transformim u zhvillua gjatë një periudhe kur kishte një bashkëpunim të ngushtë midis Italisë dhe Shqipërisë dhe mund të ndahet si nga historia politike ashtu edhe nga stilet arkitekturore në dy faza: së pari, nën monarkinë e Mbretit Shqiptar Zog dhe më pas aneksimi aktual i Shqipërisë nga Italia në kohën e Luftës së Dytë Botërore. Autorja vijon :Faza e parë, nga viti 1920 deri në vitin 1939, filloi me shpalljen e Tiranës si kryeqytet të Shqipërisë. Ajo u shënua nga prania e Zogu në skenën politike dhe lidhjet e tij të ngushta me Italinë. Në vitin 1939, me rënien e monarkisë shqiptare, vendi u vu nën sundimin Fashist Italian nga 1939 deri në 1943. Punimi është i ndarë në dy pjesë, që korrespondojnë me dy periudhat historike. Secili shqyrton planet dhe projektet për qytetin :”' Transformimi dhe strategjitë e vëna në fuqi për të përfaqësuar fuqinë politike, si dhe lidhjet dhe trashëgimitë e trashëguara nga e kaluara. Prandaj, veprimet e planifikimit të qytetit përshkruhen nga tre këndvështrime: organizimi i strukturave urbane dhe politikave të strehimit; marrëdhëniet me situatën para-ekzistuese; mënyrat e rritjes urbane dhe vizionit themelor shoqëror.

2.

Patrizia Capolin   thot se:Hulumtimi arkivor u krye në lidhje me studimet për një grant të Programit të Lartë të Felloëships Nato-CNR në 2005. Dokumentet e mbledhura dhe të vendosura në Arkivin Teknik për Ndërtimin e Tiranës, megjithëse ishin rregulluar në skedarë, prapë nuk ishin klasifikuar në arkiva në 2005 .Arkivi Teknik për Ndërtimin e Tiranës përmban vizatime të ndryshme të rëndësishme të qytetit. Më e vjetra, e datës 1916, në një shkallë 1: 5000, u vizatua nga një njësi ushtarake e caktuar shprehimisht për këtë qëllim nën mbikëqyrjen e kuk Kriegsvermessu, Institutit Gjeografik Imperial të Vjenës. Në vitin 1917, harta u vizatua përsëri për të treguar ndërtimet kryesore. Sondazhi u tërhoq përsëri nga Skender Frashëri në 1921 në një shkallë 1: 3.300.

Duke vijuar me periudhat që ka kaluar kryeqendra autorja thotë:'Qyteti islam. Një nga karakteristikat e saj dalluese ishte prania e vendit të adhurimit, i cili hyn në qytet për mirë.  Xhamia si një ndërtesë fetare ndoshta daton në një periudhë relativisht të mëvonshme...Hyrja e Xhamisë së Madhe ose Xhamisë së Premte në qytet nuk ishte as fat, as thjesht kulturor imitim, as një ngjarje simbolike e një natyre etike dhe fetare. Xhamia zinte një vendndodhje specifike - ajo ishte përgjithësisht e ndërtuar dhe rindërtuar në të njëjtin vend si vendet e mëparshme të adhurimit, në qendër të qytetit, ngjitur me kështjellën-pallatin e princit, jo shumë larg nga pluhuri, tregu dhe zemra e mprehtë të veprimtarive ekonomike të qytetit. Rreth këtij grupi të ndërtesave publike - Xhamia e së Premtes, kështjella-pallati i princit, pallati, i cili padyshim përfaqëson në terma topografikë dhe arkitektonikë rëndësinë e qytetit të ri islam si një realitet institucional në kontekstin e bashkësisë urbane,qëndrojnë rezidenciale rrethe të familjeve fisnike dhe lagje popullore të klasës punëtore, ndërsa periferitë janë të banuara zakonisht nga tregtarë  me karvanerë, puse dhe cisterna për të furnizuar karvanët me ujë  dhe nga zejtarët.

Autorja përmend edhe Mbetjet e një dysheme mozaiku që datojnë nga shekulli II-III para Krishtit u gjetën në qendër të Tiranës në 1970.

3.

Patrizia Capolin   bënë një rezyme të historisë së vendit të lidhur edhe me vendosjen e qytetit të Tiranës si kryeqendër e vendit.Pavarësia e Shqipërisë u shpall në 28 nëntor 1912 në Vlorë nga një Asamble Kombëtare e përbërë nga 83 delegatë të kryesuar nga Ismail Kemal Bej shkruan autorja. Traktati i Bukureshtit i nënshkruar më 10 gusht 1913 e miratoi këtë deklaratë. Më 10 Prill 1914, Komisioni Ndërkombëtar i delegoi Konferencën e Ambasadorëve, të thirrur dhe të drejtuar nga Sir Edëard Grey të cilit i kishte dhënë Ismail Kemal Beu kompetencat e tij, për të miratuar Statutin dhe për të shpallur Mbretërinë e Shqipërisë, të garantuar nga gjashtë Fuqitë e Mëdha. Princi Ëilhelm zu Ëeid u emërua në fron. Më 3 shtator 1915, Princi Ëeid u detyrua të ikte nga Shqipëria, për të mos u kthyer më kurrë. Më pas, kombe të ndryshme - Italia, Serbia dhe Greqia - pushtuan Shqipërinë. Në vitin 1920, Asambleja Kombëtare Shqiptare u mblodh në Lushnjë për të shprehur qëllimin e rivendosjes së unitetit kombëtar dhe më në fund më 20 janar 1920,

Më 1928, Asambleja Themeluese e kryesuar nga Pandeli Evangeli shpalli rënien e Republikës dhe lindjen e Monarkisë. Kurorën iu ofrua Zogu i cili mori titullin Zogu I, Mbreti i Shqipërisë. Shpallja e Gjirokastërs u nënshkrua nga Gjeneral Ferrero.

Si pasojë e kësaj politike, ministri italian P. Aloisi dhe Ministri i Jashtëm i Shqipërisë Hysen Bej Vrioni nënshkruan Paktin e Miqësisë në Tiranë më 27 nëntor 1926, sipas të cilit Shqipëria e emëroi Italinë partnerin e saj të preferencës: 'të dy vendet nuk marrin përsipër për të përfunduar me Fuqitë e tjera çdo marrëveshje politike ose ushtarake paragjykuese për interesat e Palës tjetër '. Një vit më vonë (22 nëntor 1927), të dy vendet nënshkruan një pakt tjetër aleance në Tiranë. Procesi u konsolidua nga themelimi në 1928 i Bankës Kombëtare të Shqipërisë, me Italinë si aksionari kryesor, aksionet shqiptare, jugosllave, belge dhe zvicerane dhe franga e arit si njësi.

Më 29 maj 1925 SVEA dhe qeveria shqiptare nënshkruan një marrëveshje të ratifikuar nga Parlamenti shqiptar dhe botuar në Gazetën Zyrtare Shqiptare (Fletorja Zyrtare) nr. 36 i 12 korrikut 1925 dhe nr. 40 të 31 korrikut 1925.

4.

Çfarë mund të ishte infrastruktura  e këtij vendi aso kohe?Autorja  e studimit shprehet:

Shqipëria ishte e përbërë nga një yjor i qyteteve të lidhura keq për shkak të një sistemi infrastrukturor të pazhvilluar, i cili përbëhej nga ura druri, rrugë të gjata të ndyra në gjendje të keqe dhe porte detare që nuk kishin lehtësira për shkarkim mallrash. Për të cituar një raport nga SVEA në 1925 botuar në Un decennio di vita della SVEA , La libreria dello Stato, Romë 1936, f. 19. 'Mungesa e porteve të sigurta në bregdetin shqiptar e bëri të vështirë që mallrat të mos shkarkohen dhe pasagjerët të zbriten, madje edhe të pamundur gjatë ditëve të shumta të motit të keq, mungesa e urave në lumenjtë kryesorë shqiptarë, të  ngjashme me përrenjtë, dhe gjendja e rrugëve e bëri të pamundur garantimin e kontaktit të rregullt midis pjesëve të ndryshme të Shqipërisë, në mënyrë që vendi të ndahej në të vërtetë në zona të  dukshëm të ndara ’Porti detar i Durrësit u krijua nga Luigi Luiggi i Korpusit të Inxhinierisë së Ndërtimit, pasuar nga Tito Consigli.Firma ishin italiane (69.6%), shqiptare (21.8%) dhe të huaj (5.1%). Kryesor midis këtyre ishin: F.lli ingg. AM Ragazzi, M. Sacco, Ëagner and Birò, Beça and Cassina, H. Neviri and Bylla, Staccioli, Dan Hassani Sefer Maliq, inxhinier Pilika, Kristaq Gjyuli, Krahu, Società Ansaldo, F.lli Desideri, Società SITA, Scagnetti, Mario Roko dhe Xh. Kadesha, Sulço Bushati. Ato përbëhen nga vizatimet perspektive në Arkivat e San Luca në Romë. Beenshtë botuar gjithashtu një monografi e redaktuar nga Mario Pisani .

U formua Arkivi Teknik për Ndërtimin e Tiranës, materiali grafik u nda nga dokumentet e shkruara dhe u ruajt në Arkivin Qendror. Në vitin 2005, shumica e këtij materiali nuk ishte në dispozicion për konsultim. Kjo është arsyeja e mungesës së informacionit në lidhje me strukturën e zyrave aktive në Tiranë dhe rolin e hartuesve të planeve.

Vizatimet në Arkivat e Tiranës konsistojnë në: një planimetri të përgjithshme të projektit dhe një seri bimësh dhe perspektivash të ndërtesave të ndryshme në një shkallë 1: 100.Përveç planit të zonës së banimit, Ë. Kohlër projektoi projekte të ndryshme për Tiranën, përfshirë atë të Spitalit Civil dhe vilën mbretërore, duke punuar me firma të ndryshme italiane. Për shkak të mungesës së dokumenteve të shkruara në arkivat shqiptare Ë. Kohlër në hartimin e planit për Tiranën nuk është e qartë, as nuk e dimë kush e emëroi atë.

Dizajnerët e Neë Dehli, Sëinton, Lutyens dhe Baker tërheqin modelet e Versajës dhe Uashingtonit dhe 'qendra përfaqësuese është e organizuar rreth një Mallo me të njëjtën madhësi, 3 kilometra, e orientuar pothuajse saktësisht nga lindja në perëndim'.

SVEA ishte aktive gjatë dekadës nga 1925-1935 dhe u pasua nga SOFINES në 1936.

5.

Duke sjell fakte dhe cituar mjaftë autroë dhe studiues shqiptarë dhe italian Patrizia Capolin   thotë:Më 8 mars 1939 Mbreti Zog I i kërkoi Italisë të hartonte një pakt të ri midis kombeve dhe më 20 mars ai kërkoi që trupat italiane të dërgoheshin. Musolini refuzoi kërkesën e tij dhe më 5 Prill autoritetet e Legatës Italiane dhe Këshillit në Shqipëri urdhëruan italianët të largoheshin nga vendi. Vetëm nëpunësit civilë dhe oficerët e shërbimit diplomatik qëndruan në Tiranë. Më 7 Prill 1939, trupat italiane mbërritën në Shqipëri, duke zbritur në të njëjtën kohë në Durrës, Vlorë, Santi Quaranta Seranda dhe S.Giovanni di Medua. Mbreti Zog I, i pambrojtur, u detyrua të ikte nga Shqipëria për në Greqi. Më 8 Prill në orën 9.30 trupat Italiane hynë në Tiranë. Më 12 Prill 1939, u mblodh Asambleja Themeluese e delegatëve të dhjetë provincave shqiptare në Tiranë, gjatë mbledhjes, Zogu u rrëzua dhe u ofrua kurora e Shqipërisë, në formën e një bashkimi personal, për Mbretin e Italisë dhe Perandorin e Etiopisë Vittorio Emaneule III.

Më 14 Prill, Këshilli i Ministrave Italianë sanksionoi pranimin e titullit të ri të Mbretit të Italisë dhe vendosi që ai të përfaqësohej në Shqipëri nga një Zëvendës i Përgjithshëm me banim në Tiranë. Me 22 Prill Il 22 prill u emërua nominato Francesco Iacomoni di San Savino. Partia Fashiste u themelua në Tiranë më 23 Prill 1939 në prani të Achille Starace, Sekretarit të Partisë Fashiste Italiane. Me 22 Prill u emërua nominato Francesco Iacomoni di San Savino. Partia Fashiste u themelua në Tiranë më 23 Prill 1939 në prani të Achille Starace, Sekretarit të Partisë Fashiste Italiane.Më 14 shtator 1943, Këshilli i Regjencave Shqiptare shpalli pavarësinë e tij nga Italia nën mbrojtjen e Gjermanisë.

6.

Dekret i Ndihmës i datës 12 Tetor 1939 XVII në Mbretërinë e Shqiperisë Fleorja Zyrtare Tiranë, Themelimi i Zyrës Qendrore të Ndërtimit dhe Urbanistikës; ulje taksash për ndërtesat e reja apo të restauruara, nr. 122. Dekreti nënshkruhet nga Zëvendës / Francesco Jacomoni di Sansavino, Sh. Verlaci, F. Anzillotti, M. Bushati.

Gherardo Bosio u ndihmua nga Giuseppe Paladini i cili mori përsipër në 1941 pas vdekjes së tij të parakohshme, dhe më pas nga Leone Carmignani dhe. Ferdinando Poggi. Kjo e fundit vazhdoi në detyrë derisa Zyra Qendrore e Ndërtimit dhe Planifikimit të Qytetit u bë subjekt i Ministrisë së Punëve Publike në 1942.Rregulloret e Zyrës Shqiptare të Ndërtimit dhe Planifikimit të Qytetit dhe Komisionit Qendror, Tiranë 1940 XVIII, në Mbretëri Shqiptare Fleorja Zyrtare, nr. 27.

Arkivi i Ministrisë së Punëve të Brendshme, Ndërtesa shqiptare dhe Planifikimi i Qytetit Qendror, Raport për punën e kryer nga Zyra për Studime të Planit të Qytetit, 21 Prill 1940 XVIII.

Zyrtarisht, zyra filloi të funksionojë pas Dekretit të Zëvendësimit, më 12 tetor 1939, megjithëse ishte ngritur disa muaj më parë.

Firma kryesore kryesore ishin: Imprese Cidonio, SA Mediterranea Albania, Imprese Aureli, Imprese Vaselli, SA Marinucci, Impresa Simoncini, SA Ferrobeton, Impresa Federici, Società Italiana Costruzioni Edilizia e Lavori Pubblici, Ditta Stacciali, Imprese Moscati. Op.cit. Un decennio di vita della SVEA .

Plani skicë është botuar në Gazzetta Ufficiale nr. 40 datë 29 Mars 1940, miratuar me ligjin nr. 71 i 7 Marsit 1940.

Plani përfundimtar u përmbyll në janar 1943, siç dëshmohet nga raporti i nënshkruar nga Il piano definitivo fu concluso nel gennaio del 1943, Come proofonia la relazione di piano firmata da Ivo Lambertini dhe Ferdinando Poggi si këshilltar.

Midis viteve 1936 dhe 1938, Bosio iu dha detyra nga Qeveria Italiane të hartonte projektin e planeve të qytetit të Gondar, Dessiè dhe Gimma në Afrikën Lindore Italiane (AOI).

7.

Duke përmbyllur këtë studim thuhet:'… Fasadat e vazhdueshme dhe të unifikuara të një gjerësi në përpjesëtim me gjerësinë e rrugës: gjerësia e fasadave të ndërtesave individuale janë vendosur në planimetri, ashtu siç do të ndërtohen në ndërfaqe të shumta modulare prej 4 m., Një matje që lejon lirinë maksimale në përbërja e planeve ... ndërtesa harmonike ndanë atë nga tjetra ', ekstrakt nga' Rregullimi i planifikimit të qytetit për Viale dell'Impero, 1940 'nga Gherardo Bosio.

'Art.9 Duke marrë parasysh karakterin e ardhshëm monumental të Empire Avenue, të gjitha ndërtesat duhet të ndërtohen me të njëjtin dinjitet arkitektural dhe tipare uniforme stilistike. Të gjitha magjepsjet, qoshet dhe zbukurimet arkitektonike duhet të jenë prej guri ose mermeri, ndërsa sipërfaqet e nivelit të sfondit mund të jenë prej llaçi të thjeshtë. Mbërthimi i ndërtesave, deri në një lartësi prej jo më pak se 1.80 m. dhe muret e mbylljes gjithashtu duhet të jenë të mbuluara me gur ose mermer. Përdorimi i gurit artificial lejohet, por vetëm për arsye të veçanta të një karakteri statik, në qoshet e kurorës së ndërtesave.  Ndërtesat e kazermave ishin dizajnuar por jo të ndërtuara.

Një krahasim me planin e vitit 1937 tregon se asnjë zonë ndërtimore nuk u bë në zonë.

Ndërtesa u përfundua më vonë, gjatë regjimit komunist.