Timo Mërkuri: Për besën e Kostandinit

PËR BESËN E KOSTANDINIT

…dhe poetin me besë…

Nga Timo Mërkuri

As e re dhe as e papritur nuk ishte për lexuesit prurja më e fundit  e Petrit Rukës, krijimi poetik “Besa e Kostandinit”. Për nga entusiazmi që ngjalli te lexuesit dhe për sfidën që i bëri botës letrare disi të çoroditur shqiptare, çfaqja e saj në portale i ngjan çpalosjes së flamurit në një shesh beteje me thirrjen…”Pas meje kush është shqiptar”.

      Pas një sërë baladash, njera më e bukur se tjetra Petrit Ruka na pruri Kostandinin dhe  bashkë me të edhe Jurentinën në vithe të kalit. Nuk e dimë në se Jurendinën e pruri Kostandini sepse i kishte dhënë besën  Zonjës Mëmë që do ja sillte kurdoherë që ajo ta kërkonte apo e solli vetë Petrit Ruka, si një Kostandin i ri. Por ajo që dihet është fakti se lexuesi shqiptar e priste me besim dhe me padurim nga Petrit Ruka Kostandinin dhe Jurentinën, sepse koha e kërkonte që ata të vinin  përsëri. Boll ndënji Kostandini në atë varr të lagësht dhe mjaftë qëndroi Jurentina e malluar në atë vend të largët, ndërkohë që në vendin e tyre “besa” e Kostandinit kish nisur  të tretet e hollohet dhe ishte në prag të këputjes dhe si moshataret e Jurentinës ishin  larg e larg emigruar , shtatë male kaptuar, e ca më keq ngrysen si prostituta trotuareve. Koha e kërkonte përsëri Kostandinin të vinte bashkë me motrën dhe nën shëmbullin e tij  të nisen edhe vëllezërit e tjerë të motrave e t’i  risjellin ato pranë Zonjave Mëma.

         Balada e Kostandinit dhe Jurentinës ka qënë si Guri i Sizifit për Petrit Rukën, ngre e ngjit të përpjetën  e rrëzohu për pesë vjet rresht, por më në fund ai e ngjiti këtë Gur në majë dhe ca më tepër nguli në të përjetësisht flamurin e “besës shqiptare” në mënyrë të paheqëshme, si një shpatë Excalibur të ngulur në shkëmb.. Unë ju them ta lexoni e rilexoni Petrit Rukën  se ai është nga të paktët poetë që shkruan shqipëtarisht, ndërkohë që shumë poetë të tjerë vetëm sa kanë mësuar që të shkruajnë shqip.

         Petrit Ruka na e solli Kostandinin dhe Jurendinën në këtë baladë  me të gjitha

“takëmet” e herëshme të trashëguar nga shtëpia e saj fisnike[1],  që ndrijnë  nëpër vargje.

Vargjet plot shkëlqim poetik si kallëpe ari, stivosur nëpër sftrofa si ndër  paletat e hekurta

të kasafortave të thesarit të shtetit të lbyrin sytë me dritën e tyre, të  mehin frymën me pasurinë që përmbajnë në vetvete, të madhojnë  zemrën sa shtatë dete me horizontet e kaltëra që të hapin para syve, të japin guximin e përroit që rrjedh teposhtë me rrëmbin dhe të bëjnë të fortë si mali që  s’tundet nga rrufeja  e nga gjëmimi..

       1-Në pamje të parë , krijimi poetik i Petrit Rukës duket si një krijim i gjatë, që do shumë kohë të lexohet. Por në fakt është e kundërta,  ky krijim është i tillë që e shkurton kohën, e ngjesh duke e mbledhur në një moment, sa që habitesh se si e pse përfundoi kaq shpejt balada. Për këtë fenomen shpjegimi është i thjeshtë, në qoftë se për disa balada Petrit Ruka e sjell ngjarjen në kohën tonë, për Kostandinin dhe Jurentinën na mori ne dhe na çoi brenda epokës së ringjalljes, kaq mjeshtërisht e ka shkruar. Ishte e pamundur prurja e baladës në kohën tone, kishte peshë të rrëndë, prandaj ne e lexojmë këtë baladë sikur e jetojmë nga brenda saj. Në leximin e parë mrekullohesh me këtë mrekulli poetike, ndërkohë që në leximin  e dytë  ndërgjegjësohesh për mesazhin e krijimit poetik dhe krenohesh me faktin e të qënit shqiptar, bashkëkombas i Kostandinit, deri në atë shkallë sa që dëshiron të jeshë edhe ti një Kostandin i ri… Është koha për një Kostandin të Ri.

         1.a- E theksojmë qysh në krye të radhës se balada është shqiptare. Balada “Kostandini dhe Jurendina[2]” ose “Besa e Kostandinit” siç quhet më shpesh është një ndër baladat shqiptare më magjepëse, autorësinë e së cilës e pretendojnë disa popuj me argumentin e egzistencës së ndonjë motërzimi të saj në folklorin e tyre, por pa shpjeguar  se si mbriti deri aty. Le ta zgjidhim qysh në fillim këtë problem me një ballafaqim të varianteve të popujve pretedentë.

     1.b-Balada “Besa e Kostandinit”  është balada e “besës[3]” ose e “fjalës së dhënë”.

Kemi të drejtë të këmbngulim në  origjinën shqiptare të baladës për arsye se motori që vë në lëvizje baladën është “besa”, “fjala e dhënë” dhe dihet që “besa” është nocion dhe praktikë vetëm shqiptare. Popujt e tjerë nuk e njohin konceptin e “besës”, sepse është fenomen  vetëm shqiptar. Serbët e quajnë “besën” ‘'Arbanska vjeru'’, duke cilësuar origjinën shqiptare, ndonëse përkthimi fjalë për fjalë i shprehjes serbe do të thotë “Besimi shqiptar” (vjeru- besim)[4]. Popujt e tjerë, hungarezët, bullgarët etj, e përdorin të huazuar nga gjuha shqipe  në formën origjinale “besë”, duke e shoqëruar me shpjegime si një fenomen vetëm shqiptar. Ky fakt është çelësi shpjegues për variantet dhe motërzimet e  baladës të popujve të tjerë dhë këtu specialistët e huaj nuk orientohen dot. Hutohen më shumë kur  kuptojnë se “besa” është thjeshtë  “fjala[5] e dhënë” shoqëruar me një shtrë-ngim dore dhe jo me ndonjë dokument. Duke qënë se “besa”  në baladë dhe në kombin shqiptar është në “përqindje” të lartë e pranishme, atëherë lehtësisht konkludohet  lidhja “biologjike” mes popullit tonë dhe baladës (baladave) ashtu siç konkludohet atësia/mëmësia e një fëmije me prindin nga  AND e njëjtë.

     1.c-Kjo baladë në gjuhën shqipe  egziston në disa motërzime dhe ka shtrirje në gjithë teritorrin e banuar  nga shqiptarët si dhe në ngulimet jashtë vendit psh në Kalabri, te Arvanitasit etj. Populli ynë ka disa balada me “besë” si “Balada e murrimit” madje në  tre variante, murrimi në kështjellë, në urë dhe në kishë, balada e “Kostandinit të Vogëlth”, këngë e përralla madje edhe ninulla, madje motivi i “besës” është shtrirë edhe në pemtari …Edhe lisit po i dhe fjalën dhe s’e mbajti, i thahen degët” thotë një fjalë e urtë. Brenda  kufirit shtetëror, dëndësinë më të madhe   balada e “besës” e ka në zonën e Beratit, ku i jipet edhe një shpjegim emrit Kostandin me domethënien …Kush ta ndijë (s’do ta besojë)… Kjo dendësi në këtë zonë na bën të kthejmë shikimin nga zona pranë Tomorit, të kujtojmë Dodonën dimërkeqe dhe rolin e saj thelbësor në formimin e psikologjisë dhe botës shqiptare, duke u pranuar hipoteza se baladën e kanë shqiptuar fillimisht pëllumbat  e zotit të Dodonës.

      1.c-Kjo dendësi shpjegohet  me faktin se populli ynë e ka patur problem prioritar konsolidimin e “besës” në jetën shqiptare si element thelbësor i identitetit të tij për të qënë “popull me besë”. Në botën shqiptare “besa” quhet e zbritur (dhuratë) nga zoti[6], prandaj përdoret shprehja “për besë të zotit” krahas shprehjes “për besë të burrit”.

      1.ç- Kjo baladë është e dashur për të gjithë shqiptarët dhe të gjitha grup moshat, në të gjitha fushat e jetës, në mardhëniet familjare, fqinjësore, shoqërore, tregëtare, aleancash ushtarake mes fisnikëveapo mes prijësave popullorë shqiptarë, luftrat, madje edhe në deklarimet e dashurisë përdoret shprehja … ”Të dua me besë”. Vetëm një popull që e ka të vetën “besën” mund ta përdorë kaq dëndur e lirshëm.

      1.d-Ndryshimet mes motërzimeve shqiptare janë dytësore, si disa pendë me ngjyrë te një  pëllumb i bardhë, të cilat nuk ndikojnë asgjë te shpendi, ndërsa elementët thelbësorë , “besa” e Kostandinit, ringjallja e tij pas mallëkimit të nënës dhe prurja e motrës në shtëpi janë identike, si zemrat e tyre.

       1.dh-Në të gjitha motërzimet shqiptare, ndërsa  flitet për vdekjen e nënës dhe motrës një në prag e një në derë/plasnë si qelqe me verë në momentin e takimit, për Kostandinin flitet se do shkojë në varreza të lutet për shokët ose të shkojë në ajodhimë, por nuk flitet për rikthim[7]  e tij te varri.

      1.e-Edhe sot në kohët moderne me institucione  dhe legjislacion juridik dhe ekzeku-

tiv  “besa “, “fjala e dhënë” është e pranishme dhe funksionale në jetën shqiptare dhe 

shpesh  “mënjanon” formulat dhe aktet juridike zyrtare në mardhëniet mes njerëzve.

    2.a-Te folklori bullgar balada quhet “Udhëtimi i të vdekurit”  ku tregohet historia e një nëne me nëntë djem dhe një vajzë të quajtur Vekia, të cilën e martuan larg, pas premtimit të djalit Dhimitër që do ta sillte motrën sa herë të donte nëna. Të nëntë djemtë vdesin dhe një ditë  Dhimitri ngrihet nga varri(?) për të shkuar e prurë Vekian te nëna e tij e vetmuar. Këtu mungon elementi “besë” dhe mallëkimi i nënës, si forcë lëvizëse.

     2.b-Në folklorin serb vëllezërit vdesin nga murtaja. Pas tre vjetësh, motrën Jelica të martuar

larg e mer malli për shtëpinë dhe e mërzitur pyet ku janë vëllezërit që s’po vijnë ta marin. Atëherë zotit i vjen keq për motrën ndaj dërgon dy ëngjëj te varri i vëllait që ngulmoi në  martesën e largët, ti jipnin jetë e ta nxirnin nga varri. Kështu ndodhi që guri i varrit u bë kal, balta u bë ëmbëlsira për motrën etj. Dialogët gjat rrugës janë identikë me  folklorin shqiptar si pyetje justifikime dhe në prag të portës së shtëpisë nëna dhe vajza, u përqafuan dhe ranë të vdekura në tokë. Nga çdo pikpamje që ta shohësh duket që varianti serb është varianti  shqiptarët i “serbizuar”.. Serbët dinë të vjedhin por nuk dinë të fshehin. Ata i shtojnë variantit shqiptar mëshirën dhe porosinë e zotit, ca  ëmbëlsira dhe kujtojnë se e serbizuan. Ata gjithmon ngatrojnë “besën” me “porosinë e zotit” ose me “besimin”…

     2.c- Varianti grek i mbledhur në ishullin Hio është gati identik me variantin shqiptar,  një nënë me nëntë djem dhe një vajzë, Areta të cilën tetë vëllezër nuk donin ta martonin larg, por i vogli Kostandini këmbnguli pranë nënës për një martesë të largët duke i premtuar  se, në se do i duhet e bija, ai dhe i vdekur të jetë  do ngrihet nga varri dhe do ja sjellë. Areta martohet  dhe  në fshatin e familjes së saj  bie një kolerë dhe të nëntë vëllezërit vdesin. Nëna shkon në varrezë, te tetë varret godet gjoksin  e saj duke vajtuar ndërsa tek i nënti ajo godet varrin dhe i kujton Kostandinit premtimin. Kostandini ngrihet nga varri. Reja u bë kalë, një yll iu bë shalë dhe hënën ai e mori si shoqëruese. Shkoi e mori motrën, gjsatë rrugës bisedat janë identike me variantin shqiptar, po kështu edhe vdekja në mbritje. Duke parë ngjashmërinë e madhe të variantit grek  me variantin shqiptar, na shkon mëndja te arvanitasit e këtij ishulli si mbartës të baladës.

    2.ç-Lénore (Leonorë) e Gottfried August Bürger nuk është vepër folklorike por artistike, fillimisht e përkthyer në frëngjisht nga poeti  francez Gérard de Nerval. Gjithashtu te shkrimet e tij  Dozoni  shprehej se në bazë të kësaj balade ( Halil Garisë) të

bukur u krijua më pas dhe balada e famshme e Lenore-s, kështu që dokumentohet autorë

-sia fillestare  e baladës dhe burimi i informacionit të Bürger..

   3-Është më se normale që një ndër pyetjet më të para që bëhen është ajo se cila epokë e lindi këtë baladë dhe ç’mesazh mbartëte ajo në vetvete. Për të gjetur këtë, në mungesë të të dhënave direkte ne do analizojnë të dhënat indirekte dhe konkretisht:

   3.a-Personazhi qëndror i baladës është Zonja Mëmë[8]. Balada nis me atë, madje një nga motërzimet fillon me vargjet …Ish një Mëmë shumë e mirë… Zonja Mëmë nis baladën, asaj i kërkohet leja e martesës së Jurendinës nga vëllezërit, ajo e jep lejen pas besës së Kostandinit, mallëkon të vdekurin duke shkaktuar ngritjen e tij nga varri dhe në fund ajo vdes së bashku me të bijën te porta…Një në prag e një në derë /plasnë si qelqe me verë…

      3.b-Babai  nuk del asgjëkundi në skenë jo vetëm si personazh i gjallë por as si kujtim. Pra kjo është një familje e madhe që drejtohej nga nëna. Fakti që në drejtimin e familjes me atribute të plota drejtimi dhe administrimi është Zonja Mëmë na dëshmon se  ngjarjet cilësojnë epokën e matriarkatit. Fakti që Zonja Mëmë vendos (miraton)  martesën e Jurentinës  larg familjes, vendim (miratim) i marrë vetëm pas  këmbnguljes së Kosta-ndinit, është tregues  se  ngjarja cilëson fundin  matriarkatit dhe fillimin e patriarkatit.

        3.c-Pretendimet se ngjarja cilëson një periudhë më të vonëshme, pra  periudhën e patriarkatit nuk qëndrojnë se pot ë ishte  product i lindur në këtë epokë, atëherë drejtimin e familjes, në mungesë të kryefamiljarit (si pasojë e vdekjes etj) do ta kishte marë njeri nga nëntë vëllezërit, i cili do organizonte edhe dasmën e motrës. Por fakti që leja për martesën e Doruntinës “larg e larg mërguar/ shtatë male kaptuar ” kërkohej nga Zonja Mëmë, fakti që besa ju dha asaj nga Kostandini, fakti që mallkimi i saj tundi varrin dhe ngriti të vdekurin në këmbë” etj etj dëshmojnë rolin drejtues dhe autoritar të nënës në familje, duke i vënë vulën faktit se balada cilëson epokën  e fundit të matriarkatit, epokën që lindi besën..

        3.ç -Mungesa e strukturave shtetërore dhe të organizimit shoqëror, qofshin ato edhe

në fazën më fillestare na jep të drejtën te interpretim i ynë për epokën parailire që cilëson balada.

        3.d- Por Ismail Kadare te libri “Kush e solli Doruntinën” i vendos ngjarjet në periu-

dhën paraturke, do thotë dikush…Kjo është e vërtetë, por Ismail Kadare ka shkruar letërsi dhe letërsia i kapërcen epokat me “hapin normal” të personazhit a subjektit. Ne këtu flasim për   një analizë elementësh dhe konkluzione ballafaqimi.

        3.dh- Është e natyrëshme pyetja se pse Zonja Mëmë këmngulte të mos e  martonte larg të bijën e saj? Ja si  shpjegohet te balada e mbritur ky hezitim i nënës… Në e dafsha unë për helmë, /As për helmë nëngë mund t’e kem… Besnikërisht me llogjikën e origjinalit Petrit Ruka shpjegon poetikisht kundërshtimin e Zonjës Mëmë përpara Kostandinit:… Në e dashça për të mirë,/Për të mirë s'do ta kem,/Në e dashça për të keqe,/S'e kam vajzën as për helm.../Ku ta gjej kur të lëngoj/ Të më lag buzën e çarë,/Të më hedh dy pika lot/ Baltë e zezë kur të më marrë."…Ky është i vetmi shpjegim dhe gjëndet në zakonin shqiptar të vajtimit me ligje. Nënat, veç të tjerave u mësonin vajzave edhe  ritin zakonor të vajtimit me ligje… edhe ky një fenomen vetëm shqiptar ... që  praktikohej në vdekjet e familjarëve apo të afërmve. “Vajza të lan, vajza të qan” thotë një shprehje popullore shqiptare. Por në qoftë se vajza do martohej larg, kontaktet e saj me nënën dhe për pasojë mësimi dhe praktikimi i ritit mortor të vajtimit me ligje do ishte i pamundur dhe  ky rit do fashitej nga jeta e saj. Me martesën e Jurentinës larg synimi i Kostandinit ndoshta ishte zgjerimi i gjeografisë së miqësisë dhe mardhënieve  tregëtare, por kundërshtimi i nënës kishte  si synim forcimin  e familjes me traditat vendase.

         3.e-Shtesat kristiane nëpër disa motërzime si “Ditën e pashkës së Madhe”, “Unë do shkoj në ajodhimë”, “vajti gjer në derë të kishës” etj janë “veladon” kristian hedhur mbi një fenomen pagan. Ato kanë mbuluar vetëm sipërfaqen e jashtëme të veshjes së baladës, ashtu si pardesyja mbulon  kostumin por nuk kanë depërtuar në botën e baladës dhe elementët thelbësorë dhe cilësorë të saj.

         3.f- Mallëkimi i nënës mbi varr ishte i papranueshëm nga krishtërimi. Jezu Krishti edhe në kryq nuk mallëkoi shkaktarët e vuajtjeve të tij, përkundrazi ka mbetur  e fame-shme fjala e tij drejtuar zotit, për  torturuesit  …Fali o atë se s’dinë se ç’bëjnë… Pra, mallëkimi si një ritual pagan na dëshmon kështu indirekt lashtësinë e baladës në raport me krishtërimin.

         3.g-Edhe ringjallja e Kostandinit me ringjalljen e Krishtit dhe të Lazarit qëndrojnë diametralisht kundër njeri tjetrit. Sipas Biblës Krishti u ngjall ditën e tretë duke dëshmuar në këtë mënyrë se ai ishte biri i Perëndisë. Lazari u ngjall pas katër ditëve nga Jezu Krishti, i cili tregoi forcën e tij si bir perëndie. Kostandini, në variantin më oportun ringjallet pas tre vjetëve ( Kostandin i vdekur/çbën tre vjet pa tretur) dhe në variantet e tjera ringjallet pas nëntë dhe dhjetë vjetëve. Koha e qëndrimit të Kostandinit në varr  është jashtëzakonisht e gjatë për tu ringjallur. Le të kujtojmë se periudha tre vjeçare është koha optimal e dekompozimit të trupit të njeriut. Ç’forcë e ka mbajtur  Kostandinin për tre, nëntë dhe dhjetë vjet të patretur që të ringjallej?

      3.gj-Madje edhe shtysa e ringjalljes është e ndryshme, Lazari ringjallet me thirjen e Jezu Krishtit, Krishti ringjallet me dëshirën e atit të tij Perëndisë. Vetëm Kostandini tronditet në varr nga mallëkimi i nënës dhe ringjallet për të mbajtur “besën”, “fjalën e dhënë”. Pra,vetë përmbajtja e baladës është tepër pagane. Krishtërimi nuk e zhduku dot se ajo kishte zënë rrënjë të forta në jetën e njerëzve shqiptarë.

        3.h-Ringjallja e Jezu Krishtit shkëlqen në historinë kristiane dhe në faqet e Biblës, por

Petrit Ruka hipotezon se ky shkëlqim është reflektim i një dritës ringjallëse të  yllit të “besës” ardhur që nga yllësia e largët e baladave, mijra vjete drite larg.  … Njëmijë vjet më vonë Shën Pali./ Tek kalonte nën Tomor/ Në një fshat dëgjoi një këngë/Kënga thoshte; një i vdekur/Qënkej ngritur befasisht/.../Jo për Zotin, por për Besën/Qe një kohë kur Bibla e tij/S'kishte parë ende agime,/Të dyzet dishepuj pranë/Urdhëron të mbajnë shënime...Dhe kjo ringjallje më e herëshme ishte  ringjallja e Kostandinit.

        4-Kjo baladë e ardhur nga hershmëria parailire vetkuptohet se nuk lindi si një vepër letrare. Ajo në thelbin e saj ishte një mesazh, një kumt që epoka  e fundit të matriarkatit (që e lindi) dhe fillimi i patriarkatit ( që e riti)  përhapte në popullin shqiptar (pellazgo-ilir) të kohës duke ja përcjellur edhe brezave të ardhshëm. Mesazhi ishte shumë i thjeshtë dhe shumë i qartë:.. po vijnë furtuna, rrebeshet e të cilave do përmbysin botën dhe do zhdukin popuj, prandaj ju populli  (im) pellazg,  ndërtoni “varkën” dhe “kështjellën” e “besës” dhe qëndroni aty, gjersa zoti t’ju çojë lajm me pëllumbin e bardhë për kalimin e rrezikut…. Mua më duket se ngjan pak si porosia që zoti i dha Noes para përmbytjes së madhe? Mendojeni edhe si hipotezë… dhe shihni “qiellin” mos duket duke ardhur pëllumbi i bardhë[9] me degën e ullirit në sqep që të na lajmërojë për ikjen e rrezikut.

      Vetkuptohet se kjo baladë nëpër mote ka ardhur si një vepër  e artit gojor dhe me përsosjen e gjuhës shqipe, është përsosur gjer në  stadin që na ka mbritur.  Dhjetra variante kanë rënë rrugës nën furtunat e kohrave, si bedena të kështjellave nga gjylet e topave gjatë sulmeve të armiqve por populli ka ndërtuar bedena të reja, më fine  dhe me strukturë më rezistente se të parat. Madje edhe duke ristrukturuar edhe pjesët e mureve të kështjellës.

         5.-Le të dëgjojmë vajtimin e Zonjës Mëmë mbi varrin e Kostandinit sipas variantin më të lashtë që egziston të baladës: E u nis e zeza mëmë, /Të shkonjë në Qishë të Arbrit / Flokët lëshuar prek më dorë, / Të çpleksura por si dëborë, /Mba në duar 10 qiri ,  / Në çdo varr e ndez nga një / Një qiri e një vajtim ,/E ndë varr të Kostandinit /Dy qiri, e dy vajtime/ Një për djalë e një për bijë, /Kostandinë e Jurendinë.. / Ulurith, përgjunjurith / Përplas kriet përmbi varr, / Tri herë duke shërtuar,/Tri herë duke vajtuar /Me shërtim gjaku të dhembur /Aq sa Qisha u trondua,/ I thërret birit të saj/ Kostandin, o biri im/ Çon’ju, bir, se jam jot’mëmë,/ Të më sjellësh bijën time, / Ku ë besa që më dhe, / Besa jote nënë dhe.

     Po ta shohësh me vëmëndje këtë vajtim, qysh në lëvizjet e Zonjës Mëmë, në mënyrën e mbajtjes dhe vendosjes së qirinjve te varri i Kostandinit, vajtimi i të gjallit (Jurentinës) bashkë me të vdekurin, përplasja e kokës mbi rrasën e gurtë të varrit tri herë janë veprime tipike të ritit mortor shqiptar. Zonja Mëmë bën vajtime me ligje….një për djalë e një për vajzë…, pra e quan edhe Jurentinën të vdekur, sepse duket sikur Jurentina është…mbrapa bote… që tingëllon njësojë si…në atë botë… Kur vajton nëna djalin e vdekur a të vrarë në luftë, në vajtimet e saj ndjehet edhe një tis krenarie sepse i biri e bëri detyrën e tij ndaj atdheut dhe ndaj shtëpisë etj etj. Por kur nëna vajton vajzën, ky vajtim është kujë lemeritëse sepse nëna bashkë me vajzën vajton edhe veten e saj. Nëna te vajza sheh gjithmon veten e saj ndaj e rrit  sipas shëmbullit më të mirë të saj. Vdekja e vajzës do të thotë vdekje shpirtërore për nënën ndaj ajo vajton dhe asnjë ngushëllim nuk e qetëson. Imagjinoni të vajtojë nëna vajzën e gjallë si të vdekur. Kjo është tejë kufirit të arsyes sonë.. Dhe mendoni tani që të vajtojë vajzën e gjallë si të vdekur mbi varrin e të birit të saj të vogël, të cilin  e mallëkon si shkaktar të vajtimit për të  bijën. Është njësojë si dikujt ti kërkosh të mbajë mbi supe jo vetëm një lis ku këndon një qyqe, por gjithë pyllin dhe malin bashkë.  Njeriu nuk është krijuar të përballojë ngarkesa të tilla, por ja që ngarkesa të tilla kanë  përjetuar e duruar vetëm nënat shqiptare dhe janë shndruar në balada. Shikoni si vajton nëna… .ulurith, përgjunjurith….Fjala “ulur” dhe “përgjunjur” me atë prapashtesën “rrith” sikur është vënë enkas ti japë jehonë ulëritëse vajtimit të nënës. Tepër madhështore si gjetje artistike. Dhe nëna ligjëron… Kostandin, o biri im/ Ku ë besa që më dhe, / Besa jote nënë dhe./../ Ti që trete besën/ Mos të trettë dheu[10].. Është ky momenti që rrasa e varrit kris në çarje, por nëna i ka sytë me lotë e s’mund të shohë se mallëkimi çau rrasën e varrit të djalit të saj të vogël[11], atë  që ishte… Më i ëmbli, mjaltë i gjirit,…Realisht nënat asnjëherë nuk mallëkojnë në varret e bijve të tyre. Dhe kur i mallëkojnë ndonjëherë në të gjallë për trazirat e tyre fëminore, shtojnë në fund, si me vete…më rrëntë mua, që të mallëkova o djalë…Në se te balada që disponojmë mungon kjo ndjesë e nënë, te Petrit Ruka është më se e dukëshmë në dy vargje /...Dhe pendimin...(desh harrova!)/"Korba unë që të mallkova!... Kjo na tregon se Petrit Ruka është një njohës i hollë i thelbit të traditave të Labërisë dhe një mjeshtër i qëndisjes së tyre në vargje. Dhe në qoftë se baladave gjatë shtegëtimit të tyre nga njera epokë në tjetrën u bie ndonjë varg, si një zog i lodhur në tufat që shtegëtojnë, Petriti menjëherë e zvëndëson atë me një zog “fajkua”. Shikojeni mjeshtërinë poetike të paraqitjes së vajtimit të Zonjës Mëmë te varri i Kostandinit: Kostandin, o biri im,/Dritë e syrit dhe mallkim,/Ku është besa që më dhe,/Besa jote nën-ë dhé.../Ku e ke fjalën e dhënë…Baltë e varrit ta ka ngrënë, /Pllakë e gurit ta ka zënë. /Çohu, bir, se jam jot nënë,/Më ka shkuar kuja në hënë./Ku është ime bijë, o djalë,/Asnjë shenjë e asnjë fjalë, /As e more, as e prure,/E le nënën sterrë, kërcure/Mortja bredh në katër mure,/Shtrati myk si në qivure./Besa sipër të ka mbetur, /Ç'bën nëntë vjet në dhé pa tretur,/../ Ngrihu e mbaj fjalën që the/Të bësh vdekjen që s'e ke,/Të të bien eshtrat në paqe/... /Kostandin të ardhtë gjëma!/(Ç'gjëmë tjetër paska Mëma,/Përtej vdekjes arrin nëma?/Mendon Kostandini brënda ,/Nën qepallat bronz të rënda/Nga monedhat e ergjënda…

      Ky vajtim që ndrin si diamante i zi të përlot e të rrënqeth sa të bën  të marrësh arratinë larg vajtores ose t’i biesh në gjunjë Zonjës Mëmë e ti lutesh që të heshtë atë vajtim, kuja e të cilit  ariti gjer në hënë dhe të mos ja ngarkojë mallëkimin e rrëndë birit të saj të vogël. Por unë dua t’ju tregoj se sa besnikërisht i qëndron Petrit Ruka variantit original të kësaj balade. Duket që Petrit Ruka është një poet me “besë”.

    Por unë besoj se vajzat e reja, ndoshta edhe pakëz tinës nënave lexojnë e rilexojnë vargjet e mëposhtëme të Petrit Rukës dhe nisin e ëndërojnë… Dhendurëve çmendur pas saj/U thonë Jo - e shkojnë me vaj,/Vijnë me mend e shkojnë pa të,/Vijnë me gojë ikin pa zë,/Vijnë me frymë, ikin pa frymë,/Vijnë me maj,* shkojnë me brymë,/Vijnë me këmbë , shkojnë çalë/Gjersa fati bëri valë,*/Gjersa erdhi trim i largët,/Në një muzg prilli të vakët ./ Erdhi dhe sa vuri këmbët/I pushuan bilbilat këngët,/I rridhte drita nga mëngët./I kullo-nte dritë nga shtati,/Dritën që ta jep veç fati,/Dritën që sjellin Të Mbarët/Dhe në natën më të zezë/S'kishe pse ndizje pishtarët... Mos u trishtoni moj vajza, kini vëllezër Kosta-ndinët  në shtëpi, dhe pranë kini Të mirët e Dodonës[12].  

      Gjithmon në fëmini na ka mahnitur ngritja e Kostandinit nga varri, rrasa që ju bë kal e dheu që ju bë shallë. Le ta shohim këtë te variant original… Kryeja e varrit të gurtë, / Më t’ju bë një kalë i brumtë, / Gurëzat ku shtronej varri, Seç ju bën një fre prej ari, /Pllakë e gurtë me atë vesë, /Më t’ju bë një shalë e zeshkë,  / Dhe një shpatë ju ul ndë breztë. / Kostandin hipë përmbi kalë, //Eshtra përmbi eshtra, / Shkundet një ajrith i zi, /U ngre, e u bë njeri ……Kostandini u ngrit nga varri/Rrasa iu bë kal/Balta i u bë shalë…e jep këtë  moment  një motërzimi  tjetër i baladës duke i dhënë veprimit një forcë magjie a perëndie. Poeti  Petrit Ruka e ngre Kostandinin me një varg të artë poetik kur shkruan: Guri i varrit të gurtë,/ Seç iu bë një kalë i brumtë,/ Pllakëzat ku shtrohej varri/ Fap iu bënë një fre prej ari, /Dhe qefin i butë me vesë./ Më t'ju bë një shalë e zezë,/ Qiparisi - shpatë në brez ./Ajri i lagësht, ajri i zi/U çpështoll, u bë njeri.../Vetë ai, or vetë Ai,/Vuri këmbë mbi yzengji/I vërteti, jo gënjeshtra,/Hipën eshtrat përmbi eshtra/Dhe u nis për Venedik/Ai ik e nata ik...

      Le të shohim udhëtimin vëlla e motër nën vithe të kalit në variantin e parë… Kali niset vetëtimë, / e lë pas një trokthëllimë./Udhës që ata vejnë, / Fërshëllejnë/zogjëzit ndër pemë, / Përmbi kalë seç po vijnë, / I gjallë me të vdekurinë … në motërzimin tjetër kemi vargjet… I hipi ne vithe kalit/Zoqte udhes, thoshin:/Cili " viu, viu-viu,/Kush ia ben, ia ben vetiu,/Kini par'e s'kini pare!/Shkon nje zogeze bishtbardhe/I vdekuri me te gjalle…

Ndërsa Petrit Ruka sikur na jep vargjet me muzikë funebre… Kali niset vetëtimë,/Ia bën natës zemrën vrimë/Të kullojë një ulërimë./Kini parë a s'kini parë,/Shkon i vdekuri me të gjallë,/Shkon i gjalli me të vdekur,/I sheh hëna, mbetet mekur.../Kini parë a s'kini pare/Shpie i vdekuri të gjallë,/ ../Zogjtë e natës që po flenë/Zgjohen e dalin mbi pemë./ Ciu - ciu, dilni, shihni,/Shkon i vdekur Kostandini,/Paska marrë leje tek varri/Të mbaj fjalën prej bes'tari.../Ciu- ciu, viu-viu/Shihni si u çmend Njeriu!...

     Nuk dua të përfitoj nga durimi juaj dhe tju  paraqes gjithë krijimin poetik  të Petrit Rukës krahas dy varianteve të baladës që disponoj.  Por duke parë vlerat artistike të saj dhe besnikërinë e krijimit poetik ndaj baladës, unë dua të shpreh bësimin tim se kjo vepër artistike e Petrit Rukës, të cilën qysh tani kanë filluar ta mësojnë përmëndësh dhe ta recitojnë lexues të ndryshëm, shumë shpejt do ta “humbasë” emrin e autorit dhe do hyjë në letërsi si variant më i plotë i baladës origjinale të “Besës së Kostandinit”. Kjo nuk është shkelje e të drejtave të autorit, kjo është ëndra që s’ka guxuar ta ëndërojë asnjë poet.

Sarandë më 27 Janar- 2 Shkurt 2020