Editorial
Nikë Gashaj: Lufta kundër paragjykimeve etnike, më e vështirë se thyerja e atomit
E premte, 02.08.2019, 08:23 PM
Lufta kundër paragjykimeve etnike, më e vështirë se thyerja e atomit
Nga
Nikë Gashaj
Paragjykimet
etnike paraqesin një problem të madh shoqëror. Ato shfrytëzohen për nxitjen dhe
përhapjen e antagonizmave dhe konflikteve në mes grupeve dhe popujve dhe me të
vërtetë në atë aspekt edhe kanë sukses. Për ata, ndaj të cilëve janë të
dedikuara, paragjykimet etnike paraqesin vështirësi, mjerim dhe fatkeqësi,
meqënëse ua vështirësojnë jetën, duke u manifestuar gati në të gjitha sferat e
jetës. Paragjykimet në jetën e atyre ndaj të cilëve ekzistojnë, negativisht
ndikojnë dhe manifestohen në diskriminimin në punë - nuk i kanë mundësitë e
barabarta të punësimit, në shumë vende të punës nuk pranohen; marrin rroga më
të vogla, më vështirë përparojnë në punë; janë të diskriminuar në shkolla; në
disa situata trajtohen në mënyrë të pabarabartë para ligjit etj. Mu për këtë
rëndësi shoqërorë të paragjykimeve etnike janë bërë përpjekje të mëdha në
kërkimin e mënyrave dhe metodave efikase të luftimit kundër paragjykimeve. Në
literaturën e psikologjisë sociale përmenden mënyrat e ndryshme të luftës
kundër paragjykimeve.
Normat ligjore
Një
mënyrë e cila është kontestuese, është nxjerrja e normave ligjore kundër
manifestimit të paragjykimeve. Ka pasur diskutime të shumta mbi atë se a është
legjislacioni mjet efikas në luftën kundër paragjykimeve dhe diskriminimit ndaj
disa grupeve. Disa autorë janë të mendimit se ligjet nuk mund të kenë ndikim,
sepse për t'u liruar nga paragjykimet njerëzit duhet më parë të edukohen.
Ndërsa një numër i autorëve të tjerë nënvizojnë se edhe me përdorimin e normave
juridike është e mundur që të ndalohen dhe të kufizohen paragjykimet etnike.
Rregullat ligjore jo vetëm që çojnë deri të lehtësimi i jetës së grupeve pakicë
ndaj të cilave ekzistojnë paragjykimet, por shpien edhe deri te ndërrimi i
qëndrimeve ndaj tyre - theksojnë ata që janë ithtarë të rëndësisë së
legjislacionit në luftë kundër paragjykimeve. Pikëpamjet e fundit duket se janë
më të arsyeshme dhe në favor të tyre dëshmojnë edhe shumë të dhëna. Për
shembull, Ligji mbi desegregacionin, i nxjerrë në SHBA dhe në krahinat në të cilat
ka pasur shumë paragjykime, ka nxitur më pak rezistencë sesa që është
paramenduar, ose fare nuk ka shkaktuar kundërshtime. Një gjë të tillë e
vërtetojnë edhe faktet mbi formimin e njësive të përbashkëta ushtarake prej
zezakëve dhe të bardhëve gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Deri
te Lufta e Dytë Botërore, parimisht, ushtarët zezakë dhe ushtarët e bardhë kanë
qenë në njësi të ndara ushtarake. Para se të implementohet vendimi i formimit
të njësive të përbashkëta, janë bërë hulumtime mbi mendimin e ushtarëve të
bardhë, veçanërisht të eprorëve të tyre të bardhë, mbi formimin e njësive të
përbashkëta. Rezultatet e hulumtimeve të tilla kanë treguar se tek ata ka
ekzistuar një rezistencë e madhe ndaj zbatimit të një mase të tillë. Është
shprehur mendimi se njësitë e përbashkëta ushtarake nuk do të mund të
funksionojnë dhe në pikëpamje ushtarake do të jenë më të dobëta dhe të paafta.
Ndërkaq, kur është zbatuar desegregacioni dhe kur janë formuar njësitë e
përbashkëta ushtarake, është vërtetuar se parashikimet e tilla nuk janë treguar
të sakta.
Mirëpo,
jo vetëm kaq, por hulumtimet kanë vërtetuar se te një numër i madh i të
bardhëve janë spastruar dhe liruar qëndrimet negative ndaj zezakëve, ose janë
zbutur në një masë të madhe. Sot, në një shkallë të lartë konsiderohet se lufta
kundër paragjykimeve nëpërmjet normave ligjore ndikon në ndërrimin e qëndrimeve
dhe në ndërtimin e marrëdhënieve të mira interetnike dhe ndërnjerëzore.
Legjislacioni
ndikon para së gjithash, në atë lloj të paragjykimeve të cilat nuk janë thellë
të rrënjosura në personalitetin e individëve, në paragjykimet të cilat burimin
e kanë, në radhë të parë, në botëkuptimet e veta të përhapura konformiste. Si
mjet tjetër, në luftë kundër paragjykimeve përmendet informimi sistematik mbi
paarsyeshmërinë e paragjykimeve. Edhe pse, marrë në përgjithësi, një informim i
tillë paraqet një mjet të dobishëm, ajo nuk është gjithëherë efikase dhe nuk
jep çdoherë rezultate të dëshirueshme dhe të pritura. Shkaku i kësaj është,
ndër të tjerat, ekzistimi i të ashtuquajturave barriera psikologjike në
komunikim, sikurse disa autorë e nënvizojnë atë (Hyman dhe Sheatsly).
Informacioni
Shpeshherë,
ata të cilëve u janë dedikuar informatat, dhe ajo kur ka të bëjë me luftën
kundër paragjykimeve - janë personat me paragjykime, prandaj informatat e tilla
nuk i pranojnë fare. Ata informatave të tilla u ikin dhe u shmangen. Është
vërtetuar se informatat e tilla mbi disa grupe etnike që janë dhënë me qëllim
që të zvogëlohen paragjykimet ndaj tyre, i kanë përcjellur, para së gjithash, pikërisht
pjesëtarët e atyre pakicave, ndërsa popullata tjetër, së cilës i janë kushtuar
informatat e tilla, fare pak. Një efekt më të madh sesa infomatat nëpërmjet
mjeteve masive të informimit e kanë ligjëratat sistematike në shkolla dhe
kurset e seminaret.
Ndërkaq,
edhe në ato raste kur ekzistojnë mekanizmat e fuqishëm mbrojtës, të cilët
shfrytëzohen për mbajtjen apo ruajtjen e paragjykimeve, informimi mbetet i
paefektshëm. Të dhënat, për shembull, tregojnë: se studentët nga shtetet e
jugut të SHBA-së, kanë pasur paragjykime më të mëdha ndaj zezakëve sesa që i
kishin personat më pak të arsimuar nga veriu. Edhe pse studentët dinë shumë më
tepër mbi problemet racore dhe janë shumë më mirë të informuar mbi grupin etnik
ndaj të cilit ekzistojnë paragjykimet, megjithatë tek ata paragjykimet mbeten.
Është treguar se ata konsiderojnë se zezakët nuk janë, në esencë, në një pozitë
më të keqe dhe se trajtimi i tyre u përgjigjet kushteve ekzistuese shoqërore.
Përdorimi i mekanizmave të ndryshëm, para së gjithash, i mekanizmave të
racionalizimit, ndihmon që paragjykimet të qëndrojnë edhe përkundër informatave të cilat tregojnë
paarsyeshmërinë e tyre.
Efektet e kontaktit të
drejtëpërdrejtë
Mjeti
i tretë, i cili shpeshherë përdoret dhe shpesh konsiderohet efikas, është kontakti
i drejtëpërdrejtë me grupet ndaj të cilave ekzistojnë paragjykimet. Mirëpo,
duhet theksuar se edhe kontaktet e tilla nuk kanë gjithmonë si pasojë
zvogëlimin e paragjykimeve. A do të ketë kontakti efekt apo jo në pakësimin e
paragjykimeve, varet nga natyra e kontaktit dhe marrëdheniet në mes të atyre te
të cilët ekzistojnë paragjykimet.
Kontakti
i fermerëve të bardhë dhe punëtorëve zezakë, të punëdhënësve të bardhë dhe të
punëtorëve të tyre zezakë nuk do të ndikojë në pakësimin e paragjykimeve ndaj zezakëve.
Punëdhënësit e bardhë edhe më tutje diskriminimin e vet ndaj zezakëve e kanë
shpjeguar me të kaluarën historike, si raport ndaj personave më pak të aftë dhe
më pak të vlefshëm dhe kanë qenë të mendimit se diskriminimi është i arsyeshëm.
Ndërkaq, te personat me interesa të ngjashme, me status të njëjtë dhe me qëllime të njëjta, kontakti i
drejtëpërdrejtë mund të ketë efekt pozitiv. Një efekt të tillë e ka, për
shembull, kontakti ndërmjet pjesëtarëve të zi dhe të bardhë të sindikateve. Një
efekt të tillë e ka pasur edhe kontakti në situatën e luftës në njësitë e
përbashkëta të zezakëve dhe të të bardhëve.
Mundësinë
e efektit pozitiv të kontaktit e vërtetojnë edhe disa hulumtime, ndër të tjerat
edhe i ashtuquajturi eksperimenti aksional, të cilin e kanë bërë dy hulumtues
(M. Deutsch dhe Collins) me organizimin e banimit të përbashkët, të banimit në
të njëjtin vend dhe në të njëjtat ndërtesa të të zinjëve dhe të bardhëve. Duke
vërtetuar zhvillimin e paragjykimeve të të bardhit para një aksioni të tillë
dhe pas një kohe të zbatimit të një aktiviteti të tillë, pasi që ai është
zbatuar, kanë konstatuar se në një masë të dukshme janë pakësuar apo zvogëluar
paragjykimet ndaj zezakëve.
Një
numër i madh i verifikimeve tregon, se veçanërisht një ndikim efikas në
zvogëlimin e paragjykimeve e kanë personat me autoritet, e para së gjithash,
prindërit. Konsiderohet se sikur prindërit në vend të paragjykimeve t’i mësonin
fëmijët marrëveshje dhe tolerancë, nuk do të vihej as deri te formimi i një
pjese të madhe të paragjykimeve.
Duke
zbatuar luftën kundër paragjykimeve, duhet të kihen parasysh mbi të gjitha ata
faktorë të cilët kontribuojnë me sukses në tentimin i ndërrimeve të qëndrimeve.
Njohjet
shkencore tregojnë se pa marrë parasysh se sot ka mënyra të shumta dhe të
dobishme të luftës kundër paragjykimeve, mënyrë të sigurt për mënjanimin e tyre
nuk ka. Paragjykimet është vështirë t’i largosh dhe të lirohesh prej tyre. Një
autor thotë se është më vështirë të prishen ato se të bësh thyerjen e atomit.
Duhet të theksohet se efekti i luftës kundër paragjykimeve varet nga lloji i
paragjykimeve. Derisa paragjykimet, të cilat burimin e vet kryesor e kanë në
konformim, largohen më lehtë, ndërsa paragjykimet të cilat kanë rrënjë më të
thella në personalitet, është më e vështirë për t’i zbatuar dhe suksesi në
largimin e tyre është i vogël. Arsyeja është në vështirësinë që paragjykimet të
mënjanohen dhe në shkaqet e shumëfishta të cilat manifestohen në vazhdimësi dhe
që nxisin paragjykime.
Momentet
ekonomike janë një ndër shkaqet kryesore të manifestimit të paragjykimeve si
fenomen shoqëror, mu për këtë arsye vetëm ndërrimet radikale në strukturën
ekonomiko-shoqërore edhe mund të shpien deri te efektet me rëndësi. Ndërrimet e
tilla do të kontribuojnë që edhe disa shkaqe psikologjike të manifestimit të
paragjykimeve të humbin në domethënien e vet. Me ndalimin e rrezikimit ekonomik
dhe të pasigurisë, me kënaqjen e synimeve dhe qëllimeve për afirmim dhe
prestigj, kur do të çmohet çdo punë dhe çdo formë e saj, do të pakësohen dhe dobësohen
dhe burimet psikologjike të shfrytëzimit të paragjykimeve me qëllim të kënaqjes
të nevojave të ndryshme dhe dëshirave të njeriut.
Idetë mbi superioritetin e racave
Kërkesat
për një pozitë të veçantë të ndonjë grupi në krahasim me grupin a grupet e
tjera kanë qenë fenomen mjaftë i shpeshtë gjatë historisë. Këso kërkesa janë
manifestuar në marrëdhënie ndërmjet grupeve brenda një shteti a në marrëdhënie
ndërmjet popujve në komunitetin ndërkombëtar. Më së shpeshti kërkesat e tilla
mbështeten në teori raciste, të cilat shfrytëzojnë shkencat natyrore,
biologjike, antropologjike etj. për arsyetimin e kërkesave për pozitë të
privilegjuar.
Përfaqësuesit
e ndryshëm të rrymave të caktuara të sociologjisë antropologjike, biologë,
mjekë, filozofë, psikologë, politikanë etj. në bazë të matjeve antropologjike,
shtatit, formës së kafkës, të mollëzave, të hundës, të buzëve, të analizave të
grupit të gjakut, të cilësive të anëtarëve të grupit, të ngjyrës së lëkurës, të
syve, të flokëve, të rezultateve në fushat e shtetësisë, shkencës, artit etj.
janë përpjekur për të vërtetuar shkencërisht ekzistimin e racave të “larta”,
pjesëtarët e të cilave kanë aftësi më të mëdha intelektuale e fizike dhe i
kontribuojnë shumë më tepër zhvillimit dhe përparimit shoqëror, ekonomik,
kulturor etj. dhe racave të “ulta”, gjë që të parave u jep të drejtë të jenë
bartës të civilizimit”.
Idetë
mbi superioritetin e racave janë të njohura që nga antika. Aristoteli(shekulli
IV p. ep. sonë) konsideronte se grekët, për shkak të pozitës gjeografike që
mbajnë dhe kualiteteve që kanë, janë të predistinuar që të sundojnë botën.
Sipas Aristotelit, disa njerëz nga natyra lindin të lirë, të tjerët si robër;
disa janë të përcaktuar të nënshtrohen, të tjerët të sundojnë, e kjo vlen edhe
për popuj. Sipas kësaj, për nga natyra grekët janë të lirë, ndërsa barbarët
janë robër”.
Në
shekullin XIX dhe në pjesën e parë të shekullit XX Gobino(A. J. Gobineau,
1816-1882), Frensis Golton(1822-1911), Lauzha (G. De Lapouge, 1854-1936), Niçe
(Friedrich Nietzsche, 1844-1900), Çemberlen(Houston Stewart Chamberlain,
1855-1926 ose 1927), etj. flasin për dallimet ndërmjet njerëzve dhe racave,
duke vënë racën ariane në vend të parë, si racë superiore e njerëzve shtathedhur
dhe bjondë.
Idetë
e këtilla kanë hasur në përkrahje më të madhe në Gjermani gjatë pjesës së dytë
të shekullit XIX, kur më qartë artikulohen kërkesat për vendin dhe rolin e
veçantë të racës gjermane në Evropë dhe në botë, si racë që është moralisht dhe
fizikisht superiore ndaj racave të tjera.
Paragjykimet ndaj
shqiptarëve
Krejt
këto s’do të meritonin të përmendeshin, sikur idetë e tilla të mos kishin pasur
në të kaluarën, por edhe në ditët e sotme implikime edhe në shqiptarë. Vlladan
Gjorgjeviqi, Stojan Protiqi, Nikolla Pashiqi dhe racistët e shovinistë të
ndryshëm, janë përpjekur që t’i paraqesin shqiptarët si popull të paqytetëruar,
të prapambetur, të paedukuar, papunëtorë(përtacë), dinakë, frikacakë, të dobët,
agresivë, dhunues etj.
Kualifikimet
e këtilla kanë qenë çdo herë në funksion të përpjekjeve për të siguruar pozitë
të privilegjuar a dominuese për një popull a për një grup, në dëm të popujve të
tjerë a grupeve të ndryshme. Si të këtilla, ato janë biologjikisht joshkencore
e moralisht për gjykim. Pikërisht për këtë Ashraf Pahlavi, përpjekjet për për
të vërtetuar inforioritetin e njerëzve vetëm për shkak të ngjyrës së lëkurës a
karakteristikave etnike, i ka çmuar si shenja të”mendjes së luajtur ose
devijimit shpirtëror”.
Shqiptarët
në Jugosllavi pas Luftës së Parë Botërore trajtoheshin si pakicë kombëtare, por
ishin të privuar nga të gjitha të drejtat e parapara me sistemin e Lidhjes së
Kombëve. Ata i ishin ekspozuar shtypjes më brutale dhe presionit më të vrazhdë
për t’u shpërngulur, shkombëtarizimit ose asimilimit(vrasjes, rrahjes, djegies
së fshatrave, dëbimit nga toka, marrjes së shtëpive, të pasurisë, të kullotave
dhe pyjeve, të ndalimit të përdorimit të gjuhës amtare, të zhdukjes së zakoneve
popullore etj.). Kështu, Kosova ishte shndërruar “në një vend mundimi të
tmershëm të popullit”që kanosej me”zhdukjen e popullatës shqiptare”( prof.
Zejnullah Gruda).
Për
këtë arsye shqiptarët e Kosovës dhe të viseve të tjera të ish-Jugosllavisë i
kishin përqafuar dhe mbështetur shpresat e veta për zgjidhjen e çështjes
kombëtare në “parimin kombëtar” ose në Kartën e Atlantikut. Nga ana tjetër,
burrat e shteteve atëherë përsëritshin shpesh se zgjedhja e drejtë e çështjes
kombëtare mund të arrihet me sendërtimin e së drejtës së kombëve për
vetëvendosje, prandaj Konferenca themeluese e Këshillit Nacional Çlirimtar të
Krahinës së Kosovës, e mbajtur në Bujan, më 31 dhjetor 1943 dhe 1 e 2 janar
1944, proklamonte besnikërinë respektimit të vullnetit të popullit, që ishte
plotësisht në frymën e të gjitha qëndrimeve të shpallura përpara dhe gjatë
Luftës së Dytë Botërore. Rezoluta theksonte se “Kosova dhe Rrafshi i
Dukagjinit… si gjithë herë, ashtu dhe sot, dëshironin të bashkohet me
Shqipërinë”dhe shprehej besimi se si rezultat i luftës së përbashkët do të vijë
koha”kur të gjithë popujt, pra edhe shqiptarët, do të mund të deklarohen për fatin e vet me të drejtën për
vetëvendosje deri në shkëputje”. Në
shtete demokratike rastet e shkëputjes janë zgjedhur relativisht lehtë. Kështu
ka ndodhur p.sh. me ratin e ndarjes së Norvegjisë dhe të Suedisë, por edhe tash
me rastin e ndarjes së Çekosllovakisë në Çeki dhe Sllovaki. Në shtetet despotike,
hegjemoniste dhe imperialiste, ndryshe nga shembujt e mëparshëm, qëllimi I
cilitdo popull për t’u shkëputur pritet madje me përpjekje për t’u shtypur me
armë, siç ka ndodhur me rastin e shthurjes së ish-Jugosllavisë.