Dorian Koçi: Kritika e munguar…

Dorian Koçi

Nga Dorian Koçi

Intelektualët shqiptarë kanë pasur gjithmonë fatin e keq a të mirë (kjo mbetet për tu gjykuar) që në raportet e tyre me artin shpesh here te gjykohen nga raportet që ata kanë pasur me politikën. Me politikë këtu kuptohet jo vetëm pjesëmarrja e drejtë për së drejtë ne formacione politike por dhe angazhimi i tyre ne ndërgjegjen kombëtare, raportet e tyre me elitat e vendeve fqinje dhe kontributi që kanë dhëne në formësimin e Nacionalizmit te shprehur aq mirë në formulën e kombit-shtet qe kemi ne Shqipëri.
Këtij gjykimi nuk i ka shpëtuar as Migjeni i cili njihet si shkrimtari me i paangazhuar shqiptar ne historinë e letërsisë shqipe. Kritikët e tij nuk harrojnë te theksojnë faktin se ai ishte me origjine malazeze (ka një pjese tjetër kritikësh qe e kundërshtojnë këtë), a thua se ky tipar përcakton krijimtarinë e tij. Shembulli i Migjenit është rasti tipik, kur kritika letrare nuk e thotë fjalën e vet dhe një sërë të tjerë studiuesish të shkencave të tjera shoqërore përpiqen t'i përshtatin faktet historike dhe krijimtarinë e një autori sipas dëshirave te tyre.
Në ballafaqimin midis Kadaresë, Camajt dhe Pipës ka 17 vjet që i mëshohet këtij faktori. Arratisja e këtyre dy te fundit dhe veprimtaria anti-komuniste ne Perëndim vazhdon te cilësohet si medaljoni me i çmuar ne gjerdanin e krijimtarisë se tyre. Nëse flasim për veprimtarë politike, po është e vërtetë qe vepra e tyre është me e madhe krahasuar me atë te Kadaresë për vitet 60-90, por te tre personalitetet e mësipërme njihen ne rrallë te pare si shkrimtare dhe si te tille ma do mendja çdo njeri përpiqet ti gjykoje ne fillim. Në këtë ballafaqim vepra letrare e Kadaresë është unikale ne historinë e letërsisë shqipe, të paktën për 3 faktorë qe shoqëria shqiptare i detyrohet asaj.
Së pari vepra e Kadaresë   është  emancipuese. Të gjithë mbajmë mend tipat dhe karakteret moderne te krijuar ne veprat e tij, problemet dhe tematikat qe sillnin një fllad tjetër ne marrëdhëniet midis gjinive, marrëdhëniet prindër-fëmije dhe deri te perifrazimi i famshëm i Socializmit si "një lufte e të paaftëve me të aftët."
Së dyti Kadare ka krijuar eposin e tij te veçante mbështetur ne legjendat dhe histori, duke na dhënë një pamje tjetër te një Shqipërie që nuk e njihnim. Dy breza shqiptaresh kane mësuar për Eposin e tyre të Veriut, për familjen e Qyprillinjve,për intrigat e pushtetit nëpërmjet veprës së Kadaresë.
Së fundi Kadare mbetet një shkrimtar modern qe ka ndikuar dhe vazhdon te ndikoje ne stilistiken shqiptare. Edhe ne veprën e vet me mediokre si "Dasma" ai është tejet modern duke e bere një vepër që vazhdon te lexohet. Pyetja qe mund te ngrihet është shume lehtë.
Nëse liria e te shprehurit përben një komponent te rëndësishëm për te shkruar vepra gjeniale, atëherë si shpjegohet fakti se Kadare duke mos e pasur atë (te gjithë e dimë se ç’fare ferri ishte Shqipëria Komuniste) ka shkruar vepra kaq te arrira artistikisht dhe me një mesazh te madh dhe për njerëzimin si "Nëpunësi i Pallatit te Ëndrrave" apo "Koncert ne Fund te Dimrit" dhe Pipa e Camaj kane mbetur ne nivele dytësore edhe pse ishin ne Perëndim?
Sa kane influencuar dhe vazhdojnë te influencojnë veprat e këtyre dy te fundit ne realitetin shqiptar? Romanin "Rrathët" pasi ke lexuar "PROCESIN" e Kafkës të duket i vonuar për letërsinë shqipe. Libri i Pipës për vuajtjet ne burg përveç se vlerës dokumentare nuk arrin te zgjoje emocionet e një vepre te arrire artistike. Të tilla janë botuar plot ne Shqipërinë pas komuniste. Atëherë perse ky adhurim i veçantë deri në idiolatri i veprave te tyre?
  Shkurt mungojnë kritikët e vërtetë dhe se disa prej tyre kapen pas një vepre te re letrare për te ndërtuar profilin e anti-komunistit. Kadare ka meritën që e ka përshkruar qarte këtë proces te kritikëve në personazhin C.V të "Dimri i Vetmisë se Madhe", ku kritiku sa ndjen qe fillon prishja me B.S i braktis principet e zhdavonizmit dhe përqafon ato të Revolucionit Kulturor Kinez.
Sa për përrallen e zakonshme te subvencioneve te librave tij me vjen keq qe akoma gjenden intelektuale qe e besojnë. Librat e Kadaresë botoheshin së bashku me një seri të tjerë librash te autoreve shqiptare si Musaraj, Sako, Xoxa, Agolli, Shuteriqi etj. Përse veprat e tjera te përkthyera nuk patën te njëjtin impakt si ato të Kadaresë? Shumë thjesht. Bota perëndimore dinte te vlerësonte vlerat e mirëfillta artistike te cilat gjenden me bollëk ne veprat e Kadaresë.
Sa për pjesëmarrjen e Kadaresë ne nomenklaturën e "kuqe" ajo ishte shume e sforcuar dhe e yshtur nga PPSH. Kadare është pranuar komunist jashtë rregullave te statutit mbi moshën 30 vjeçare dhe pa asnjë kërkese formale nga ana e tij. Qenia deputet dhe nënkryetar i FDSH ishin poste honorifike sepse nuk luanin asnjë rol ne vendimmarrje. Të pretendosh nga Kadare se kur është miratuar Kushtetuta komuniste e 1976 nuk ka votuar kundër është jashtë çdo gjykimi normal dhe është e mjaftueshme te kujtohet se ç’u ndodhte atyre qe 'digjnin" votën (nuk votonin për deputetet e vendosur nga PPSH). Pyetja shtrohet ç’farë kërkohet? Të kishim një shkrimtar disident dhe te pushkatuar apo një talent te gjalle qe te rrëfente dramat social-psikike te shqiptarëve ne shekullin e XX. Këtë lloj heroizmi qe i kërkojnë Kadaresë është njëlloj si qe propagandonte morali komunist, "mos e përfill vdekjen por shërbej idealit". Unë besoj se ne si Forum krahas nismës për shkrime rreth Kosovës qe është kërkuar para disa ditësh te fillojmë te themelojmë studimet e vërteta Kadareiane.
Le te bëhemi një faktor me shume qe shkrimtari ynë i madh të mare çmimin Nobel për letërsinë se në këtë mënyre dhe gjuha jonë shqipe fiton një status më të veçantë si gjuhë ku shkruan një nobelist.

*Pedagog i gjuhës Angleze
Universiteti U.F.O Tirane
Alb-Shkenca: Forumi Mbarekombetar i Studiuesve Shqiptare