Zemra Shqiptare

  https://www.zemrashqiptare.net/


Gjon Frani Ivezaj: Krishte?rimi dhe Arqipeshkvia e Tivarit nde?r shekuj

| E merkure, 19.04.2017, 06:22 PM |


Krishte?rimi dhe Arqipeshkvia e Tivarit nde?r shekuj

Nga Prof. Gjon Frani Ivezaj

Iliria, ka qene? nje? nga vendet e Evrope?s qe? e pranoi me vullnet krishte?rimin dhe ka nje? histori te? gjate? plot humbje dhe fitore. I pari qe? predikoi Ungjillin e Krishtit ne? Shqipe?ri ka qene? vete? She?n Pali i cili shprehet, "Nga Jeruzalemi e rrethinat deri ne? Iliri plote?sova predikimin e Ungjillit te? Krishtit" (Romake?ve 15:19).

E?shte? e qarte? se themelet e krishte?rimit ne? Shqipe?ri jane? hedhur nga vete? apostujt e Jezu Krishtit. Besimi ne? Krishtin e?shte? predikuar pe?r here? te? pare? ne? Evrope? nga she?n Pali, i cili predikoi “gjer ne? Illiri”, sipas Dhiate?s se? Re. Egzistenca e rruge?s romake ‘Via Egnatia’, qe? kalonte pe?rmes Shqipe?rise?, te? bind se predikuesit e pare? te? krishtere? e kane? pe?rhapur lajmin e Krishtit ne? brende?si te? Shqipe?rise?, nde?rsa udhe?tonin ne? drejtim te? Rome?s.

Historiani Farlati shkruan pe?r kishe?n e Durre?sit se ajo e?shte? me? e lashta ne? Shqipe?ri, dhe se u themelua prej apostullit Pal nde?rsa ai po predikonte ne? Ilir dhe ne? Epir. Thuhet se ne? vitin 59 te? shekullit e pare?, kishte nje? nume?r jo te? voge?l te? krishtere?ve ne? Durre?s.

Njoftimet historike mbi bashke?site? e krishte?ra, mbi strukturat kishtare, gjetjet arkeologjike (bazilikat e shumta te? shek. III–VI mbas Krishtit), elemente? te? shumte? gjuhe?sore?, terminologjia kishtare dhe vec?ane?risht toponimia e krishtere?, ofrojne? qe? te? gjitha prova domethe?ne?se mbi raportin e fese? se? krishtere? me popullin e ilire?ve, raport qe? ishte aq intensiv, saqe? nje? autor i shek. VI mbas Kr., Kozmas, i pe?rfshin pame?dyshje ata ne? liste?n e popujve te? krishtere?.

Nga historia me?sojme?, se edhe apostulli She?n Andrea, ka predikuar me passion ne? Epir. Nje? nume?r i madh krishtere?sh ka jetuar ne? portin e Durre?sit ne? vitin 58 mbas Krishtit.

Nga shekulli IV-V Krishterimi ka le?ne? gjurme? te? dallueshme anembane? vendit. Peshkope?t e krishtere? nga Dardania dhe Maqedonia Salutare, d.m.th zyrtare?t e larte? nga Shqipe?ria lindore dhe Kosova e sotme, kane? marre? pjese? ne? Ke?shillin e Pare? Ekumenik, i cili u mblodh ne? Nikea ne? vitin 325 mbas Krishtit nga Perandori Konstandin. Gjithashtu, gjashte? peshkope? nga Dardania, Epiri i Ri dhe Epiri i Vjete?r more?n pjese? ne? Ke?shillin e Sardike?s ne? vitet 343-344 mbas Kr.).

Ne? vitin 395 mbas Kr., Shqipe?ria Ilire e ndjeu c?arjen e madhe fillestare midis Perandorise? Romake te? Lindjes dhe Pere?ndimit, pasi gjendej mes kufirit kulturor dhe politik mes Lindjes bizantine dhe Pere?ndimit italian.

1

Ne? monografine? e tij Geografia Ecclesiastica dell'Albania, botuar ne? 1934, studiuesi jezuit dhe albanologu i madh At Fulvio Cordignano O.F.M., nxori nje? liste? me 275 kisha katolike qe? ekzistonin ne? Shqipe?ri deri ne? vitin 1670, ku 42 kisha i kushtoheshin She?n Me?rise?.

Kisha e Zoje?s ne? Shkode?r, ka qene? gjithe?mone? shume? e nderuar nga katolike?t shqiptare? te? Veriut te? Shqipe?rise?. Ne? prill 1946, nje? vit pas marrjes se pushtetit nga komuniste?t, mbi 2000 vete? more?n pjese? ne shtegtimin tek ajo. Megjithate?, jo shume? kohe? me? vone?, kisha u mbyll dhe u shnde?rrua ne? salle valle?zimi dhe ne vitin 1967, gjate? fushate?s komuniste kunde?r fese?, kisha u rrafshua pe?rtoke?.

Provinca e hershme e Prevalise?, ne? shek. X–XI, ishte riorganizuar ne? arqipeshkvine? katolike te? Tivarit, e cila u vendos ne?n vare?sine? e metropolise? se? Raguze?s. Ne? shek. XII Selia e Shenjte? e ngriti Tivarin ne? nivel Metropolie. Ne? shek. VII mbas Kr. kemi Primatin e Arqipeshkvise? se? Tivarit, kur fillon edhe dyndja e sllave?ve ne territorin e Ilirise?. Kjo Arqipeshkvi Metropolitane mori vijimsine? e Diokle?s antike, ne? te? cile?n pe?rfshihej edhe popullsia sllave e atyre territoreve e cila ne? shek. XI te?re?sisht ishte page?zuar.

Tivari u be? vatra kryesore nga ku katolicizmi roman fitoi terren ne? drejtim te? trevave te? tjera shqiptare, deri ate?here? ne?n ritin ortodoks.

Ne? vitin 1583, ne? zone?n midis ke?shtjellave Podgorice?, Zhabjak, Drisht, Shkode?r, Lezhe? e Kruje?, 4/5 e popullsise? vazhdonte te? ishte katolike. Ne? vare?si te? marre?dhe?nieve midis shtetit islam osman, Republike?s se? Venedikut dhe Selise? se? Shenjte?, ishin marre?dhe?niet e popullsise? katolike me autoritetet osmane ne? Shqipe?ri.

Shteti islam osman dhe Papati, nuk ishin vete?m qendra ekumenike, por edhe politike, pa dyshim me ndryshime te? konsiderueshme. Popullsia shqiptare nuk kishte nje? qende?r te? vetme ku te? mbe?shtetej, por orientohej nga Selia e Shenjte?, Venediku, Napoli, Spanja e Austria.

Kur acaroheshin marre?dhe?niet politike, dhe shqiptare?t e besimit katolik kalonin ne? ane?n e aleate?ve te? natyrshe?m evropiane? dhe fetare?, ne? fund te? konfliktit furia islame osmane binte mbi shqiptare?t. Ke?shtu ndodhi me? 1571, me? 1683, etj. Me? 1688 Jegen Pasha, ne? krye te? nje? ushtrie prej 100.000 vete?sh, kudo mbolli shkretim, pike?llim, c?oroditje dhe hidhe?rim. Kishat u mbylle?n dhe populli iku ne? mal.

I vetmi vend ku mund te? drejtoheshin katolike?t shqiptare? ishte Selia e Shenjte?, e cila u pe?rpoq nga jashte? te? ndihmonte ne? shume? drejtime. Momente kthese pe?r katolike?t shqiptare? ishte krijimi i Kongregacionit Propaganda Fide dhe fillimi i shek. XVIII, kur ne? fronin papal u ul Klementi XI, me origjine? shqiptare. Me nxitjen e tij, ne? vitin 1703 u mblodh Konc?ili i peshkope?ve te? Shqipe?rise?.

E ndodhur pe?rhere? ne?n presionin e shqiptare?ve katolike? pe?r te? vendosur

2

klerike? vendas, Selia e Shenjte? pranoi ke?rkese?n pe?r arsimimin e klerit vendas. Ne? te? nje?jte?n kohe? nga kleri vendas dhe nga pe?rfaqe?suesit e Franc?eskane?ve ne? Shqipe?ri u be?ne? pe?rpjekje ne? dy drejtime: pe?r hapjen e shkollave fetare ne? Shqipe?ri dhe pe?r pe?rgatitjen e klerit shqiptar ne? shkollat e huaja.

Megjithe?ke?te?, numri i prifte?rinjve nuk plote?sonte nevojat e vendit. Meshtare?t ishin larg nje?ri nga tjetri tri deri kate?r dite? udhe?, prandaj me mije?ra katolike? vdisnin pa iu be?re? ceremonite? fetare.

Mungesa e klerike?ve jo rralle? ishte shkak pe?r te? kaluar nga katolic?izmi ne? ortodoksi. Me? 1670, nga arqipeshkvia e Tivarit be?het e ditur se pe?r mungese? te? klerike?ve, mjaft katolike? po kthehen ne? ritin "grek", d.m.th ne? ritin bizantin.

Popullsia katolike kishte pe?rballe? shtetin dhe fene? islame. Kjo e fundit kishte mbe?shtetjen materiale dhe morale te? shtetit islam osman. Te? gjithe? ata qe? ngrinin krye, vlere?soheshin ne? radhe? te? pare? si armiq te? fese? dhe pastaj te? shtetit. Te? gjithe? fermane?t e sulltane?ve theksonin pe?rpare?sine? e fese? ndaj shtetit. Feja islame kishte mbe?shtetjen e administrate?s shtete?rore. Qysh ne? vitin 1537 sulltani urdhe?roi qe? ne? c?do fshat te? nde?rtohej nga nje? xhami. Ne? qytetet shqiptare u vendose?n klerike? myslimane? qe? predikonin lirshe?m fene? islame. Here? pas here ata i ndihmonin dervishe? te? ardhur nga Stambolli. Natyre?n e shtetit osman e ka pe?rcaktuar mjaft bukur P. Bogdani me? 1648: "Te? c?lirohen delet e shkreta te? Krishtit nga goja e ke?tij ujku islamik te? te?rbuar".

Me ligj ndaloheshin te? nde?rtoheshin kisha te? reja, madje ato te? nde?rtuara pa leje, prisheshin. Procesi i kthimit te? kishave ne? xhami vazhdoi gjate? shek. XVI – XVIII. Ke?shtu, ne? nje? raport te? vitit 1745 mbi dioqeze?n e Shkodre?s, thuhej se katedralja e She?n Stefan Protomartirit ne? Shkode?r ishte kthyer ne? xhami nga autoritetet osmane. Ne? raste te? tjera autoritetet osmane nuk lejonin zhvillimin e ceremonive te? ndryshme fetare kristiane, nuk lejonin te? c?oheshin fe?mije?t pe?r sakramendin e krezmimit.

Nje? persekutim i vazhdueshe?m iu be? klerike?ve qe? mbronin katolicizmin. Arsyen e ke?tij persekutimi i jep nje? pe?rfaqe?sues i bejlerbeut te? Sofjes, qe? kishte mbe?rritur ne? Shkode?r. Ai u mat te? godiste P. Bogdanin me shpate?, duke e ke?rce?nuar se do ta cope?tonte, se "ky e?shte? ai qe? pengon ke?te? vend te? be?het turk".

Ilire?t e kane? pranuar dhe ushtruar krishterimin qysh nga koha apostolike, nga She?n Pali dhe nxe?ne?si i tij, Titi ne? tekstet te? Bese?lidhjes se? Re, tek Libri Romake?ve, (Rom 15, 19, kah viti 66), ku, She?n Palit shprehe se: “Ke?shtu predikova qe? nga Jerusalemi dhe pe?rreth deri ne? Ilirik, duke kryer detyre?n e shpalljes se? Lajmit te? Ge?zuar mbi Krishtin.”

Ke?shtu pe?r krishterimin ne? trevat Iliro-shqiptare, flasin nje? nume?r i madh i shkrimtare?ve kishtare?: She?n Gregori i Nishit (nga Naissusi, 334-379). She?n

3

Jeronimi (347-420) nga Stridoni e shume? te? tjere?.

Studiuesi Pavle Mioviq, duke u mbe?shtetur ne? gjurmime arkeologjike, konstaton se Ulqinin ishte si dioqeze? qe? ne? kohen e Justinianit ne? shek. VI dhe Tivari figuron si dioqeze? qe? ne? shek. VI. Ne? vale?n e krijimit te? dioqezave te? reja, mund te? jene? themeluar edhe, Shasi, Budva, Kotorri dhe Risani si kryeqende?r e mbrete?reshe?s Teute?. Kurse, Drishti (Drivasto), ne? baze? te? dokumenteve del si dioqeze? ne? vitit 458. dhe Lezha (Lissus-Alessio) vitin 592.

Si pasoj e pushtimit nga barbare?t, avare?ve dhe sllave?t ne? shek. VII, te? Gadishullin e Ballkanit, nuk dihet asgje? pe?r fatin e me?tejshe?m te? dioqezave ne? trevat Iliro - Arbe?rore deri ne? Koncilin kishtar, te? mbajtur ne? kohe?n e papa Gjonit VIII (872-882) ne? Delmitanum (Duvno) ne? vitin 877, ku Dioklea figuron si kryedioqeze? metropolitan, duke pasur ne?n juridiksionin e vet dioqezat e tilla si: Kotorri, Budva, Tivari, Ulqini, Shasi, Shkodra, Drishti, Pulti, pastaj Serbia, Bosna, Travunia dhe Zahumle.

Pavare?sia e Diokle?s gjate? shek. XI-XII, mendohet se? zgjati pe?r 140 vjet. Me ardhjen ne? fronin mbrete?ror te? Dioklese?, mbretit Konstantin Bodinit (1081- 1101), iu drejtua pape?s te? pa ligjshe?m, Klementit III (1080-1100), pe?r riorganizimin e jete?s kishtare ne? Prevalitane?. Papa Klementi III, me? 8 janar te? vitit 1089, nxori ne? Rome? bulle?n drejtuar ipeshkvit te? Tivarit, Pjetrit, “Petro Diocliensis sedis Archiepiscopo”, (Arqipeshke?vit Pjetrit te? Selise? se? Dioklese?), me te? cile?n themeloi province?n e vec?ante? kishtare pe?r Dioklene?, respektivisht gjallon metropoline? e dikurshme te? Diokle?s, duke i dhe?ne? nje? forme? te? re, Mitropolia Diokleato-Tivarase dhe duke e vendos nen juridiksion kryesisht dioqezat, te? cilat i kishte marre? ne? Koncili e Delmitanus viti 877. Ke?shtu ai shtoi, kishat me gjithc?ka qe? u takonte dhe kuvendet, si te? dalmateve, ashtu edhe te? greke?ve dhe sllave?ve. Nga ana e tjeter papati theksoj dhe dhe?nien e titullit “Primat i Serbise?”. “Me? kete?r rast filloj nje? faze e re e historise? se Kishe?s ne? Shqipe?ri”, do shprehej njohe?si me? i mire? i c?e?shtjeve shqiptare, Milan Syfllay.

Duke u mbe?shtetur ne? te? kaluare?n e Diokles, del qarte? roli qe? kishte arqipeshkvia e Tivarit. Ne? vitin 1248, papa Inocenti IV, emron dominikanin e njohur Gjon Plani Karpini, arqipeshke?v te? Tivarit. Karpini, parapriu nje? sistemi te? ri te? Selise? Shenjt, sipas te? cilit Shqipe?ria behet baza e operacioneve kunde?r ortodoksise? ne? Ballkan, kurse Tivari shtabi kryesor kunde?r depe?rtimit te? kishe?s ortodokse ne? bregdet.

U mundova me pak fjale? dhe ne? me?nyre? telegrafike te? pe?rshkruaj nje? histori te? shkurte?r te? Kishe?s dhe Arqipeshkvise? Metropolitane te? Tivarit nde?r shekuj, e cila i ka mbijetuar rrebesheve dhe stuhive te? fuqishme te? kohe?s, lutrave dhe pushtimeve te? nje?pasnje?shme qe? kane? pe?suar trojet shqiptare nde?r shekuj. Por historia e popullit dhe kishe?s sone? te? lavdishme e?shte? e? mbushur me humbje dhe fitore, duke u shfaqur krenare ne? dite?t tona.

4

Gjithe?mone? Kisha Katolike “Zoja e Shkodre?s”, ne? Harsdale Nee? York, ne?n udhe?heqjen shpirte?rore te? bariut te? saj te? nderuar Dom Pjete?r Popaj se? bashku me Ke?shillin e Kishe?s dhe zotin Leonard Berishaj, po kontribuojne? shume? pe?r te? mbledhur fonde, pe?r ripe?rte?ritjen dhe rinovimin e Kishe?s antike, duke ruajtur vlerat dhe identitetin e saj autokton.

Ne? ke?te? nisme? te? re dhe shume? domethe?ne?se, e?shte? pe?rfshire? sot me nje? pe?rkushtim te? pe?rhershe?m edhe Arqipeshkvi i ri i Tivarit dhe Primat i Serbise? Shke?lqe?sia e Tij Imzot Rrok Gjonlleshaj se?bashku me Vikarin e Pe?rgjithshe?m apo Sekretarin dhe franceskanin e pe?rkushtuar pe?r Fe e Atdhe Pader Pashko Gojcaj O.F.M. Ato kane gjetur mbe?shtetjen e madhe nga komuniteti shqiptaro- amerikane?, te? cile?t me bujari po dhurojne? shume? te? me?dha pe?r te? be?re? te? mundur realizimin me sukses te? projektit rinovues te? Katedrale?s se? Tivarit nje? nga me? te? vjetrat ne? Arqipeshkvine? Metroplitane ne? fjale?.