Fahri Xharra: Arvareshu - kjo gjuhë protosarde ilirike

Arvareshu - kjo gjuhë protosarde ilirike

E dini që gjuha arvareshu ishte gjuha protosarde ilirike, një gjuhë sarde paralatine me origjinë pellzgjike (shardane ) e folur në Sardenja ( Itali ) që nga koha nuragjike deri në fund të periudhes  bizantine të Stefanit të Bizantit ? Kjo gjuhë sot është e fikur ,e harruar .  Gjuha Arvareshu , edhe pse është e koduar sot citohet vetëm nga disa perifjali që ruhen edhe sot në disa fjalë të gjuhës sarde e sidomos në Barbagja , çka do të thotë se latinizimi i saj ende nuk ka përfunduar ( Arvareshu ishte viktimë e gjuhës latine )

“Arvarosët” janë barbarët e sotëm të Sardenjës . Romakët, ilienset ( ilirët ) i quanin barbar (barbaricini) që janë të një rrënje semantike me Ilirët . Paraardhësit e “barbaricineve” ishin  Sardet pellazgjik .

Pra kjo gjuhë para fikjes së përhershme ende “tymosë” në Barbagja ((Arvarè o Arvaria in arvareshu) , në pjesë e brendshme të Sardenjës ((Shardinna in arvareshu).

Gjuha protosarde ilirike i takonte grupit të familjes së gjuhëve tirrene, ku shkruhej asokohe edhe gjuha etruske -pellazgjike  që sot më thjeshtë i përshkruhet familjes ilirike.

Gjuha e vetme që mund ta deshifron këtë familje gjuhësh është  gjuha e sotme shqipe. Edhe diçka , pra  kjo gjuhë   “ qëndron” në sardishte  te mesit të Sardenjës  dhe  bile edhe në gjuhët e Amerikës Latine por shumë pak e organizuar , origjina e saj është neoilirike .

Praardhësja e gjuhës protosarde dhe pjesërisht asaj sarde është e përbashkët me gjuhën shqipe . Gjuha sarde është latinizuar krejtësisht ,pasi që  kisha latine u nda nga ajo e bizantit  në vitin 1054 ( Shkizma e Lindjes) . Edhe kostumet e sardëve mvaren shumë nga Shqipëria , nga arvanitet e Greqisë dhe atyre frigase të Egjeut .

(I costumi sardi dipendono dall'area balcano egeica anatolica, i costumi dei egeica frigid  avevano lo stesso copricapo dei sardi e degli antichi illiri e dei lidi, lo stesso gonnellino dei sardi è proprio degli albanesi e degli arvaniti. Il canto a tenore sardo ha una grande somiglianza con il Kenge Labe albanese.)

Pra edhe këngët e sardëve e kanë një ngjashmëri të madhe me Këngët Labe shqiptare .

Po i japim disa shembuj të fjalëve ilirike, të cilat ende përdorën në Barbagja, pra  e para është në shqip,e dyta në kllapa  “babaricina” dhe e treta italisht :

lumi - lumina (sponda del fiume), leja - leia (permesso), dore - dola (mano), kekj - cecinu (cattivo), mistri - mishtra (calce), barde - bardule (calce), gure - gurdu (di pietra), gat - gata (fritella), gush - gusorju (legacci), gropa - gorropu (fosso), kamba - camba (gamba), kama - cama (piede), kokor - cucuru (testa), papescues - papascuash (retrovisore), djelle - udulu (ginepro), druri - druri (legno), deti - dadhanu (marino), luga - locharzu (cucchiaio), piru - piru (forchetta), koke - conca (testa), kuke - cucu (rosso), val - vala e mare (onda), anae - anae (nave), pej - pei (di materia p.es. pej kuku), ishil - ishiolu (verde), tzakor - xacora (scure), kelesh - careta (cuffia), zëri - xirri (voce), ther - tirrionju (scannare), shurra - shurra (orina), arga - argashile (amanuense), mut - moxoro (caca), kurmi - carena (corpo), male - malesha (monte), hane - hintula (luna), pi-u - piseta (pene), seller - sellere (sedano), ndër - interi (tra), madh - è medha (grande), dras - trastanja (tavola), leper - lepere (coniglio), jagar - jarachu (levriero), flok - froceddu (ciuffo), flaka - fraca (fiamma), brage - vracha (braghe), mac - macitu (gatto), ruge - rucha (strada), bora - borea (nuvola di neve), gjirja - gjiria (golfo o ansa), ecc.

Gjuha e përbashkët me ilirët e sardëve antik dhe të barbarëve, me sardet e maleve të mbrendisë së ishullit është e dokumentuar nga dokumentet e shkruar në shkrimet bizantine të Stefanit të Bizancit ku ruhen materiale të epokave të ndryshme.

"Sardos, oos Parthos, polis Illyrias, oi politai Sard?noi" e cioè "Sardos, come Parthos, città dell'Illiria, i suoi cittadini si chiamano Sardenoi"

Më gjerësisht në http://www.vatrarberesh.it/argomenti-trattati/la-lingua/arvareshu-il-protosardo-illirico.htm

Autori  SALVATORE BOVORE MELE  për  “Arvareshu - il protosardo illirico” e ka përdorur këtë literaturë  Bibliografia:• Alberto Areddu - Le origini albanesi della civiltà in Sardegna - Autorinediti.

• Angelo Leotti – L’Albanese Parlato (Ghego) – Cenni Grammaticali e Vocabolario – Hoepli – Milano, 1916. • Paola Guerra e Alberto Spagnoli – Albanese Compatto – Zanichelli. • Stephani Byzantii - "Ethnicorum quae supersunt" - Ed. Meineke I, 556. • Dieter H. Steinbauer, Neues Handbuch des Etruskischen, St. Katharinen 1999; Helmut Rix, Rätisch und Etruskisch, Innsbruck 1998; L.R.Palmer, Mycenaeans and Minoans, Second ed. New York: Alfred A. Knopf. 1965 • Atlante Storico Mondiale De Agostini (Edizione del 1994), pg.61.

E pëgatiti për shtyp :

Fahri Xharra, 13.04.17

Gjakovë