Gëzim Llojdia: Apolonia e Ilirisë

Ja pse Apolonia e Ilirisë – ishte site i  rëndësishme arkeologjik në Jug   në vitin 1942

Nga Gëzim Llojdia

1.

Rizgjim që humb psherëtimës,diku mes humbjesh dhe fitores.Ideja se Apolonia e Ilirisë dhe Butrinti ishin të njohura qysh prej viteve 40 .Éshté triumf apo rënie nuk mund ta di,gjithkund ndjehen zëra té mekur,nga kohët e arkeologut francez Rei apo italianit Ugolini.Kapërcejmë mjegullën e shekujve,për tu gjendur materialisht te qytetërimi. Mund të thuhet se rruga , për të rrugëtuar në ato shekuj pas , është një rikthim i vështirësuar. Udhëtimi prapa në kohë është kështu një udhëtim në kahun e kundërt. Mirëpo deri më sot, të gjithë gjurmuesit e shekujve, një rrugë kanë ndjekur,ose kanë rrahur vazhdimisht . Rrëmimi neper rrënojat .Të gjithë atyre që u rranë brinjët për këto rrënoja , shpirti u ndriçoftë ! Të gjithë atyre , që u lektisën në diell, shi e baltëra ëmbëltoja e baltës tonë mjaltë tu bëhet .Ç’marrëveshje bënë me kohën ?  D.m.th çfarë i kërkuan Perëndisë , për jetët e tyre ? Gjurmuesit e kësaj rruge janë si shenjtorët .Në të vërtetë ata rrugëtojmë me rrugën e lashtë të gjurmuesve shekullor. Do të ecim përbri një  rruge të vështirë, të meteorizuar të,që është rruga e ndritshme e pagabueshme,më afër të vërtetës. Madje me këtë do të risjellim një copëz të këtij portreti të një prej figurave të arkeologjisë shqiptare .Kjo rrugë,zbret labirinteve të thella .Është e kthjelltë si qielli pranveror. Është e sigurt,e bardhë si fushëpamja e ngrirë e Antarktidës . Nga fryma  e tyre , risillen  copëra jete ,të një qytetërimi si ky i yni, që ka jetuar qindra shekujsh . Rruga e tyre për të hyrë në thellësitë shekujve ,pra puna e tyre e gjurmuesve,kërkuesve, hulumtuesve ka qenë arkivat,të dhëna, dëshmitarë,analizat e tokës,gurëve, mureve, copave ,enëve memuareve, traktateve, raporteve,librave të zverdhur, etj, etj. Kështu nëpërmjet gjuhës së shkencës ata janë përpjekur të ringrenë në këmbë portrete fizike,ngjarje etj , që kanë mbetur anonimat të shekujve. Përgjithësisht, kjo rrugë është qindra vjeçare dhe rrihet kaq masivisht sot. Do të punohet në kohëra, ndonëse ajo ka mbetur e vetme ,por e paoksiduar nga koha . Një shtresë mjegulline mund të mbuloj një oqean .Atje ndihet mbretëria e heshtjes . Ja përse ,kontributi i këtyre studiuesve  është më e rëndësishmja.

2.

Ndonëse francezët  në Apoloni,mbushnin 15 vjet  me gërmime, arkeologët italian në Butrint ishin gjysmëhënë e mbetur qiellit tjetër .

Në numër 5 Vitit III e edicionit italian të "Drinit - revistë mujore e turizmit shqiptar" - botuar më 1 maj 1942 - arkeologu Claudio Pellegrino Sestieri.Ai kushtuar një artikull të gjatë dhe interesante në Apolloni e Ilirisë, një vend i rëndësishëm arkeologjik të Shqipërisë së Jugut,thotë  Franco Tagliarini  në  21 Dhjetor, 2010.

Apolonia e Ilirisë, një koloni e lashtë të Corcieti dhe Korintasve, u themelua në vitin 588 pes  në Shqipërinë e jugut, në një vend dominues një terren .Ajo nga fundi ishte qendra e kulturës dhe u dyndën atje për të përfunduar arsimin e tyre, të rinjtë e familjeve të mëdha romake.Për vendndodhjen e saj në rrugë Via Egnatia ka qenë një qendër e rëndësishme e tregtisë, të cilat eksportohen drithëra e fushat e Musacchia dhe produkte te kujdesit per  rajonet jugore. Rëndësia e Apolonisë,në këtë udhëkryq shkon  nga mesi i shekullit të pestë P.Kr në shekullit të tretë pas Krishtit. Franco Tagliarini  thotë se

Këtu janë disa hapa të arkeologut Sestieri, mbeten në fuqi edhe pas kaq shumë vitesh lnga shkrimet e tij, dhe ne pasuruar me disa ilustrime të marra nga kartolina të arkivin tonë, botuar në Shqipëria në vitet '40 nga Edizioni i Guljelm Lukës në Tiranë:"Korintasit kishte themeluar Korkyrës. Në vitin  588 një pjesë të vogël të Corfiots, duke ndjekur shembullin e shokëve të tjerë të cilët kishin shkuar për të kërkuar portet e reja për bizneset të reja në zonat e njohura në bregdetin fqinj shqiptar, ai themeloi dhe ta mbushë atë me Apollo, e cila mori emrin e tij, në qyteti  Apollonia.Kjo gjendej  në një pozitë të ngritur, mbi dymbëdhjetë kodra, jo larg nga ku ju të zbuloni detin; afër ishte atëherë goja e lumit  Vjosës, që Corfiots e  ka quajtur  quajtur Aous, dhe  ka shërbyer në mënyrë të përkryer si port për  anije të shpejta dhe të vogla të banorëve. Qyteti u rrit dhe i shkoi mbarë, u pasurua me ndërtesa publike dhe private, tempuj, u bë objekt i qëllimeve të ilirëve që banonin në brendësi të Shqipërisë së sotme dhe një pjesë të madhe të bregdetit të saj, të cilët e marrin me mirësi rritjen dhe shfaqjen e kolonive të huaja, dhe në vitin 229 pes ,ata e sulmuan atë .Por menjëherë Apolloniati kërkoi dhe mori ndihmë nga Roma. Që nga ajo kohë Apolonia ishte gjithmonë mik besnik dhe aleat i Romës, dhe kjo aleancë ka nxjerrë përfitimet, dhe porti komercial u bë një nga më të njohur të Universitetit të Mesdheut. Në 44 para Krishtit këtu erdhi për të studiuar retorikës Octaviani ,që Ciceroni e kishte quajtur "urbs et gravis nobilis" dhe këtu ai mori lajmin e vdekjes së babait të tij birësues, Cezarit.Rritja e Apollonisë ka vazhduar, ndërtesave të vjetra u janë shtuar të reja, qyteti kishte teatri, , Odeon ose "Tectum Theatrum", që ishte e mbuluar, për koncerte, konkurse poezi, konferenca, harqe triumfale , biblioteka. Ndërtesat  me  statujave greke të mermerta apo italike zbukuruar dhe arkadat, tempujt e tyre të ndritshëm me  rrezatimin e diellit.Pastaj filloi rënien: Vjosa tërheqjen e ujërave të  e saj , duke lënë në vend të shtratit i një moçal vdekjeprurëse, dhe tërmetet  bënë  pjesën tjetër,duke  thyer monumentet dhe duke detyruar të mbijetuarit, të cilët për ti shpëtuar të keqes së malaries, për të kërkuar vende të tjera.Turqit kanë mbajtur këto vende për një hapësirë të gjatë të shekujve.Ata kanë ndërmarrë hapa për të siguruar se ajo ende nuk ishte varrosur nga toka nuk do të mbetet një gjurmë, dhe kanë transportuar gurë dhe kolona në vende të tjera për prodhimin e xhami, shtëpi dhe menageries.Një kolonë e Apolonisë së lashtë, për të dëshmuar për madhështinë e lashtë të kësaj:në një kodër me një pamje të qytetit që është e drejtë, si për të treguar për udhëtarin vendet që ishin dikur të famshëm.

Prof Dr Neritan Ceka: Në antikitet ka patur një përqendrim qendrash urbane, qytetesh, ku më i vjetri duket se është Oriku ndërtuar diku nga fundi i shek. VII ose fillimi i shek.VI.Oriku është i lidhur ngushtë me historinë e tij me  Apolloninë, veçanërisht me rolin që luan në furnizimin me material guri, pra guroret që janë rreth Orikumit, veçanërisht Grama, që është në krahun e sipërm, furnizon, të paktën që në periudhën arkaike, ndërtimin e monumenteve më të lashta, siç është një tempull i mundshëm i Apolonit, altari arkaik i shek.VI i gjetur në Apolloni dhe kolonat më të hershme, të fillimit të shek.V, duke përfshirë edhe kolonat e tempullit të Shtyllasit, të cilat vijnë, padyshim, nga guroret e Karaburunit, Akrokeraunea e lashtë. Rolin kryesor në këtë transport, jo vetëm në furnizimin e Apollonisë, por edhe të Dyrahut, e ka luajtur gjithmonë Orikumi.Liqeni i Valltos brenda tij,ruan gjurmët e vjetra,që i përkasin kësaj kohe.