Timo Mërkuri: Bue-jt, një origjinë e haruar

Bue-jt, një origjinë e haruar

Nga Timo Mërkuri

Për Bue-jt është folur e shkruar shumë edhe për faktin se  janë një nga fiset më të mëdha e më të lavdishme arbëreshe, që kanë diktuar historinë në shekujt XV -XVIII . Kjo familje  ka  nxjerë së pari luftëtarë të famshëm, patriarkë e prirjës, kapedanë dhe  estradiotë  të shquar si Gjin Bua Shpata, Kronkodil Kladhi,  Pal Bua Shpata, Zguro Bua Shpata, Mërkua Bua etj etj. Origjinën arbëreshe të kësaj familjeje e  gjejmë të sanksionuar në një sërë veprash të kohës si Kronikat e Janinës, Kronikat e Tokove,  Kronikat Franceze, dekretet mbretërorë e perandorakë të dhënies së titujve , flamuri me shqiponjën dykrenore nën të cilin luftonin, shqiponja në stemën e tyre familjare dhe personale, ditarët e Marin Sanutos dhe poema e Xane Koronasit,  trajtat mbiemërore të këtij fisi të madh si Bua, Shpata, Zguro, Kladhi, Griva, etj. Pema gjenealogjike e familjes Bua jepet prej Ch.Hopf në “Chroniques Greco-Romans”, Berlin 1873.

Familja fisnike e  Bue   është një nga familjet më të dëgjuara gjatë shekujve XIV – XV e cila ju imponua kohës. Me mbiemrin Shpata (së bashku me Zenebishtët) përmenden në dokumentat historike  qysh më 1304, ndërsa me mbiemrin Bue u përmëndën në vitin 1333. Shpërngulen në vitin 1335  drejt Peloponezit me urdhër të Perandorit të Bizantit.

Më i shquari ndër Buejt është Gjin Bue Shpata.. Gjin Bua Shpata del në skenën politike të Arbërisë së Poshtme në vitin 1343. Sipas Hanit, Jan Kantakuzeni, guvernator i Thesalisë, emëron kryetarë arbër  Gjin Shpatën për Janinën dhe Muzak Topinë për Artën. Ishte koha kur ai niset drejt Janinës e Arbërisë së Poshtëme të shtypë kryengritjen që kishte shpërthyer qysh më 1339. Rreth viteve 1330, Kantakuzeni pohon se Buajt janë një nga fiset më të mëdha të pellgut të Janinës, Pindit dhe Thesalisë. Konkretisht ai thotë: “Qëndrojnë në Mbretërinë Thesale, zotërojnë Thesalinë malore, arbëreshët e pambret Mallakasë, Buej dhe Mesaritë... rreth 12.000 veta. Duke përfituar nga ky pozicion në krye të Janinës, Gjin Bue Shpata e vendos qëndrën politiko-administrative të Buejve në Angjelokastër të Etolisë-Akarnanisë në vitin 1354.

Duke filluar nga kjo datë  e deri në ditën që vdiq më 29 Tetor të vitit 1400, luftrat dhe sukseset e  këtij prijësi të shquar janë të  njohura. Në “Kronikën e Janinës” për Gjin Bua Shpata cilësohet si   “Burrë aktiv dhe mbi të gjitha i shkëlqyer, i stolisur me vepra dhe fjalë dhe nga bukuria serioz. Tek ai gjendeshin me të vërtetë teoria dhe veprimi”. Në “Kronikën e Tokove” jepet ky përshkrim përshkrim për të: “I bukur, i pashëm në pamjen e fytyrës, i guximshëm dhe i urtë në fisin arbëror”. Fan Noli e vlerëson si: “Burrë i hijshëm, dorëmbarë dhe energjik”.

Por ne , më shumë se trimëritë e tyre na intereson origjina e Bue-jve, për të cilën ka patur dhe ka mendime të ndryshme.

Gjon Muzaka në librin e tij “Memorje” shkruan se Shpata (Gjin Bua) ishte nga shtëpia e Zenebishëve. Noli e nxjerrë origjinën e kësaj familje nga Arta, Eqrem Çabej e nxjerrë origjinën nga Labëria. Studjuesi amerikan Edvin Zhak e nxjerrë nga Delvina. Eqrem Bej Vlora na thotë  se Buajt ishin nga Labëria duke shpjeguar gjithashtu  se ky fis mori llagëpin Spata për shkak të parapëlqimit të fjalës franke “shpata” në vend të fjalës turke “jatagan”(?) . Pretendohet për një krahinë të Bregdetit  të quajtur “Boyena”, “Buena”, “Buna”, “Bujana”, si origjinë të tyre, duke e argumentuar stemën e fisit e cila tregon edhe  një bregdet, por që deri më sot një emërtim i tillë bregdeti nuk është evidentuar.  Mendimi i Nolit ka një rjedhë llogjike kur i quan Buajt  nga krahina e Artës, fis çam. Noli e argumenton këtë fakt  me stemën e familjes së Mërkur Bue-s, një dorë që shtrëngon katër bolla (gjarprinj), simbol i Pirros së Epirit, i cili ishte nga Çamëria... Hani llagëpin e Gjin Bua Shpatës e jep në trajtën “Vaja”, pra Gjin Vaja nga krahina e Vajenetisë në Çamëri, fakt që mbështet origjinën çame të Buajve.

Por në të gjitha rastet e mësipërme konkluzioni që nxiret është i pabazuar në dokumenta origjine dhe vijueshmërie por ndjek thjeshtë rrugën llogjike, si në rastin e katër gjarpërinjve. Me qënë se gjarpërinjtë i kishte Pirrua në stemën e tij (në fakt në vulën e tij sekrete) dhe mqse Pirrua ishtë çam nga Ledhëza, atëherë edhe (Mërkur) Bue që kishte trashëguar këtë stemë duhet të ishte çam. Dhe harohet fakti se, siç shpjegon Pilika ,... Mërkur Bue ishtë trashëgimtar i vulës së Pirros dhe pasardhës i tij...bark pas barku, dmth i linjës femërore, linjë që nuk e ka si domosdoshmëri qënien e tij dhe as prodhon origjinë çame.

Dhimitër Pilika në librin e tij “Pellazgët, origjina jonë e mohuar” tregohet më specifik dhe më argumentues kur i quan Buejt nga fshati Dhërmi i Himarës. Kështu, në faqen 317, pika 51 shkruan...Më 1519 arbëreshi Cane Koronasi, pasi e cilëson dhërmiasin Mërkur Bua si stërnip të drejtpërdrejtë të Pirrros aikas, ja puq trimërinë me ato të Akilit...(Është fjala për librin poemë të arbëreshit Xane Koronasi me titull “ Bue Andhrahathimata” botuar në Athinë, më 1867, që në shqip përkthehet...”Bëmat e Buas” ose e njohur ndryshe si “Mërkuriada”).

Qysh në fq 34 specifikon problemin e dorës që shtrëngon katër gjarpërinj duke sqaruar se...Stemën e katër bollave me një dorë e mbante në lashtësi mbreti Pirro dhe të gjithë ata që ishin nga fisi i tij”. Në lidhje me këtë egziston edhe një legjendë sipas së cilës Pirro foshnjë kap me dorë një gjarpër qe i avitej ta kafshonte dhe e mbyt duke e shtrënguar fortë.

Po kështu , në faqen 85 të librit të tij  Dhimitër Pilika thotë...Buat dhërmias , siç e provon një vëllim i shekullit XVI, në stemën e vetë janë krenarë me shqiponjën...

Nga të gjitha tezat e mësipërme, teza e Dhimitër Pilikës mbi origjinën himarjote (dhërmiase) të Bue-jve  duket më e argumentuar dhe e mbështetur në dokumenta qysh në hershmëri. Kështu , sipas një dokumenti të seminarit ortodoks të Panormës së Siçilisë që mban datën 13 shkurt 1487, emigruan dhe u vendosën në Siçili, pasi u mposhtën nga forcat otomane, një numër krerësh të jugut mes të cilëve përmëndet edhe  një Petro Bua. Aty, në Siçili ata  themeluan lagjen “Himara”, duke treguar në këtë mënyrë  origjinën  e tyre. Po kështu në letrën e datës 9.1.1791 dërguar Ferdinantit të IV dhe që ka lidhje me Marveshjen e mëparëshme të vitit 1789, ndër firmosësit e letrës, si pjestar i parisë së fshatit Dhërmi është dhe Dimo (Dhimo) Bua. Gjithashtu, te libri “Se jam nga Bregdeti” i Minella Gjonit në faqen 300, ku autori pasqyron parinë e fshatit Dhërmi në vitin 1800, specifikon edhe të quajturin  Dhimo Bua...Pra edhe në këtë kohë në Dhërmi banonin familje me mbiemrin Bue.

Dhe në kohën tonë Petro Marko dëshmon te libri i tij ”( Petro Marko, Retë dhe gurët, OMSCA, Tiranë 2000):

“Me sa kam dëgjuar, me sa di, unë rrjedh nga një familje, që në fshatin Dhërmi quhet Bua.  Shekuj më parë, në fshatin tonë erdhi për t’u strehuar Gjin Bue Shpata, nipi i luftëtarit Gjin Bua Shpata Ai, nipi, siç thonë pleqtë, banoi në një vend mes Shënapremtes dhe Shëntheodhorit, aty ku kishte nomenë zhupa dhe që quhet Paloshpita… Pastaj erdhi dhe ndërtoi një konak, nën Qëndushën, aty ku ende i themi Konaku i Gjinit. Aty i lindën dy djem: Markoja dhe Gjoni. Pak metra më poshtë ngriti një kishë të vogël, Shën Janin, që është ende. Djemtë e tij u rritën dhe ndërtuan shtëpi të tjera të vogla, nën shpellën e Pano Gjinit. Markoja dhe Gjoni shtëpitë i bënë pranë e pranë. Aty, në atë vend, Markajt dhe Gjonët bënë shtëpi të reja, se u shtuan. Edhe Buajt bënë shtëpi të reja pranë konakut të Gjinit. Kështu që, shekuj me radhë, Markajt, Gjonët dhe Buajt ishin një bark, një fis, dhe gjer vonë, sa isha unë i ri, nuk martoheshin me njëri-tjetrin. Kishin të drejtën e gjakut për njëri-tjetrin, quheshin një familje. Mbaj mend se gjatë viteve ’30, një nga Gjonët, Kosta dashuroi kushërirën time të parë, Eftalinë, por prifti i fshatit nuk u vinte kurorë, se ishin të një gjaku. Prandaj ata shkuan në Korfuz dhe paguan dhespotin për t’i kurorëzuar”.

Tezën e origjinës himarjote të Buejve e  mbrojnë edhe historianët Pëllumb Xhufi e  Irakli Koçollari në disa shkrime e botime (psh libri “Arvanitët” si dhe te dokumentari  “Gjenerali shqiptar që mbposhtu Europën” ku flasin dhe dokumentojnë  historinë e jetës dhe të luftërave të  Mërkur Bue-s.

Duke qënë se është përmëndur dhe komentuar shumë simboli heraldik i Mërkur Bues dhe flamuri i tij, ne po i paraqesim më poshtë fotot e tyre dhe japim komentin tonë për to.

Simboli heraldik i Mërkur Bua-s (Familjes Bua)
Simboli heraldik i Mërkur Bua-s ” jep” të dhëna të papritura për Buajt, duke evidentuar dhe përjashtuar hipoteza të biografëve dhe historianëve të ndryshëm. Le të sqarojmë elementët përbërës të këtij simboli me kaqë shumë të dhëna:
1)- Simboli i dorës që mban katër "bolla" te blerta mbi sfond të kuq , është stema e hershme e Buajve, të cilën Mërkur Bua, në përshkrimin që i bën stemës së tij në njohjen e motivacionit të kontit, e lidh me hershmërinë e historisë së lavdishme të familjes Bua, si  pasardhëse e mbretit Pirro të Epirit, (në një legjendë për Pirron e Epirit tregohet se ai mbyti me shtrëngimin e dorës një gjarpër kur ishte fëmijë) .
2)-Stema e Dallgëve , simbolizon  Bregdetin himarjot, prej nga e kishin origjinën Buejt (Mund të pretendohet për  bregdetin e ndonjë  feudi të tyre në Navplo, qytet në të cilin kishte lindur Mërkur Bua, por kjo hipotezë nuk është vërtetuar). Hipoteza  për lumin Buna në Shkodër dhe ndonjë pronësi të tyre në ato vise nuk qëndron.
3)- Shqipja e artë, flatrëshpalosur dhe e kurorëzuar tregon se kemi të bëjmë me simbolin e familjes të despotëve të Angjelokastrës, të cilët siç dihet kryesoheshin nga Gjin Bua Shpata e pasuesit e tij
4)- Kryqi i artë patent, midis dy yjeve të arta tetëcepëshe, ishte pjesë e flamurit, që sipas traditës, ua kishte falur Konstandini i Madh familjes së Buajve .(Forma e vjetër e kryqit të artë patent lidhet me hershmërinë e përqafimit të kristianizmit nga ana e familjes mbretërore në fjalë dhe yjet e arta tetëcepëshe flasin për lavdinë e saj në mbrojtje dhe në udhërrëfim drejt krishtërimit)
5)-Flamuri që ka për stemë një dragua me kthetra, në qëndër, në sfond blu, është simboli i familjes mbretërore të Francës. Kjo eshte pjese e stemës qe i fali mbreti i Francës Ludoviku, Merkur Buas, kur e kurorëzoi Kont të Roccasecca dhe Aquino.
6)-Grifoni i artë , është dhurat e perandorit gjerman Maximilian , kur e kurorëzoj Kont te Ilaz dhe Suave

7-Katër luanët  në krye, tregojnë se  sa flamurë përbëjnë simbolin heraldic, që përfaqsohen me ndarje të simbolit. Në këtë rast, simboli heraldic, ndërsa ka katër ndarje (flamurë) përbëhet në fakt nga më shumë se katër flamurë, gjë që tregon se  katër luanët  nuk janë shtuar me shtimin e flamurëve. Pra janë mbajtur flamurët e fillimit, të përfaqsuar secili me një luan, duke u vlerësuar si më të rëndësishmit dhe më domethënësit.

Sqarojmë se më 1490 Buajt i gjejmë në Librin e Artë të familjeve fisnike në ujdhesën e Korfuzit, asaj kohe nën Republikën e Venedikut,  ku më 1622 dallohet Petro Bua, i cili kryeson një përfaqësi të fisnikërisë së Korfuzit pranë senatit të Venedikut. Emblema vjen tek ne vetëm e përshkruar. U botua nga M. D. Sturdza në “Dictionnaire historique et Genealogique des Grandes Familles de Grece d`Albanie et de Constantinople”, Paris 1983..

Flamuri i Kont Mërkur Bua, i njohur nga Perandori  Maksimilian.

Me këtë flamur luftonte regjimenti i tij prej 300-500 kalorës, të gjithë arbëreshë dhe shqiptarë. Me këtë flamur ai hynte në oboret mbretërore dhe aristokrate europiane, kur bënte bisedime apo priste  dhe mirte urime e përgëzzime për fitoret e tij.

Siç e shohim te flamuri, ndryshe nga stema e paraqitur më sipër, shqiponja është dykrenore dhe i përafrohet shumë shqiponjës himarjote të mesjetës.. Por ajo që ka më shumë rëndësi është fakti se, ky flamur me shqiponjë arbërore dykrenore përjashton çdo pretendim  për origjinën jo shqiptare të Buejve.

Por shpjegimet e mësipërme, ndërsa sqarojnë përfundimisht etninë arbërore të Buejve, nuk na sqarojnë vendorigjinën e fisit.

-Egziston një hipotezë se mbiemri i parë i tyre ka qënë Shpata, pasi me këtë emër përmënden qysh në vitin 1304 ndërsa me mbiemrin Bua u përmëndën në vitin 1333. Këtu na duhet të sqarojmë se mbiemri “Shpata” nuk është mbiemër fisi autokton, por është një cilësor merite dhe ka kuptimin e një shpatari të zotë. Gjin Bua u thirr me cilësorin “Shpata” si meritë e mjeshtërisë së tij luftarake. Eshtë normale që, ndërkohë që bashkluftëtarët e tij e thërisnin me cilësorin Shpata edhe kronikat ta shënonin po me këtë cilësor si mbiemër, por me rritjen e faamës dhe të pozitës së tij administrative, ai u kujdes që të shënohej mbiemri i tij i origjinës nëpër dokumenta. Pak a shumë kështu i ka ndodhur edhe Thodhori Buas, i cili pas dhënies (në një betejë të Artës) së urdhërit...Mos mbani robër. Grini të tërë...  bashkluftëtarët  e tij nisën ta thërisnin Thodhori Griva, ndonëse ishte në fakt Thodhori Bua.

-Si konkluzion i përgjithshëm i dokumentuar  dhe llogjik qëndron fakti i origjinës himarjote të Buejve. Por përkundër hipotezës së Dhimitër Pilikës, që cilëson origjinën dhërmiase ne do ngremë tezën tonë, me bazë shpjegimin e mbiemrit Bua. Vetkuptohet se nuk do meremi me komentimin e tezave të prejardhjes së këtij mbiemri nga fjala “buall” për arsye se kjo kafshë nuk njihej në krahinën e Himarës. Po kështu as tezën që mbiemri Bua e ka origjinën nga fjala “Benedeto” sepse këto dy fjalë skanë asnjë përqasje mes tyre. Gjithashtu edhe origjinën nga katër gjarpërinjtë “bolla” që ka në stemë, edhe për faktin se ky gjarpër thirej “vitore”  në kohën për të cilën flasim.

-Në këtë përpjekje për tezën e origjinës jo dhërmiase të Buejve, na duhet të “kundërshtojmë” edhe shkrimtarin tonë të dashur dhe të respektuar Petro Markon. Por Petro Marko nuk ka nevoje të kundërshtohet pasi sinqeriteti i tij është i pastër. Ai thotë që...erdhi në fshatin tonë Gjin Bua Shpata, nipi i Gjin Buas të vjetër... Ky fakt vërtetohet historikisht, madje ky Gjin Bue Shpata i ri u bashkua me ushtrinë e Gjon Kastriotit që zbarkoi në Himarë në vitin 1481, kohë në të ciliën erdhi në Dhërmi Gjin Bua Shpata i ri. Por ama erdhi me mbiemrin Bua dhe më pas u krijua vazhdimësia e këtij fisi. Petro Marko thotë se  ai vetë e ka origjinën nga Bua-jt dhe jo se Bua-jt e kanë origjinën nga Dhërmiu. Ky kënd llogjik mendoj se u ka shpëtuar deri më sot historianëve.

-Duke qënë se “sekreti” i origjinës qëndron te shpjegimi i origjinës dhe kuptimit të fjalës Bua, le të meremi me këtë shpjegim. Pranojmë se teza e origjinës nga Dhërmiu nuk e shpjegon dot kuptimin e mbiemrit Bua. Po ashtu, në bregdetin himarjot nuk është  evidentuar ndonjë vënd me emrin “Boyena”, “Buena”, “Buna”, “Bujana”.

-Fjala “Bua” e ka origjinën nga folja “buis”, që nënkupton zhurmën e lehtë që bën një  curil uji në vendburim, në momentin e burimit, kur del nga toka. Në qoftë se do kemi thjeshtë një burim uji që rjedh tatëpjetë, Dhërmiu ka burime plot dhe ky shpjegim do ta përforconte tezën dhërmiase të origjinës. Por kuptimi i fjalës “buis”  është kur burimi është i vetëm, në një fushë pa pjerësi dhe me mungesa burimesh uji rreth e qark. Mungesa e  pjerësisë krijon një teren të lagësht që quhet “buna”.  Mendojn se pikërisht këtë emërvendi kanë marrë për mbiemër fisi i Bua-jve , emërvendi i cili nëpër vite është shndruar nga “buis” apo “buna” në “Bua”, ose ndoshta vendit që sot i themi “buna”(me theksin te gërma “a”), në kohën e cilësimit të fiseve me mbiemër, i thoshnin thjeshtë “bua”.

-Fisi Bua ka marë për mbiemër thjeshtë emrin e vendit Bua (Buna), të atij vendi të lagësht nga një curil i hollë uji që buiste (edhe sot përdoret folja buis), në një teritor pa burime uji të tjera pranë. Marja e emërvendit për mbiemër është një fenomen i njohur te shqiptarët, duke filluar qysh nga Ismail Qemal Vlora, Myfit Libohobva, Myslim Peza etj etj.

-Një vend i tillë, me një burim të hollë uji, që buis në një hapësirë pa ujë dhe që krijon një “buna”, vend të lagësht, ndodhet në fshatin Pilur të Himarës. Ky vend quhet “Buna” dhe ka kuptimin e një vendi të lagësht nga një burim i hollë uji, në një teritor pa ujë reth e qark. Dhe si për të vërtetuar tezën tonë, pranë këtij vendi egzistojnë themelet me gurë të gdhëndur  të një shtëpie të lashtë, tip aristokratike. Pranë saj janë zbuluar edhe qyngat (tubo) qeramike të ujësjellësit të kohës romake.

A qëndron kjo tezë? Fjalën e fundit për këtë e kanë historianët. Unë vetëm sa ndava me ju disa mendime të miat.