Gëzim Llojdia: Në kala me thënien e Franc Nopcha

NË KALA ME THENIEN E FRANC NOPCHA

Nga Gëzim Llojdia

1.

E vendosur në malin e Gjerë me bukuri natyrore, në luginën e lumit Drino, në jug të Shqipërisë,kjo është Gjirokastra  siç thonë  gjirokastritet dhe Petrit Lulo,birbili:” Po the Gjirokastra ,i ke thënë të tëra”. Kalaja,është rrëzëlluese .Magji shpërndan nën rreze të diellit .Kalaja e Gjirokastrës. Qepur kodrës,një fortifikim i rëndësishëm  në jug.Kadare e ka shqyrtuar. Madje deri në syrin e një fëmije. Rrugicat kanë të fshehur një mistikë më vete .Ndërtimi. Gurët e zinj  dhe gurët vjollcë. Ato me gurë të zinj tregojnë se ku duhet të ecësh në kohët me acar. Mirëpo në cingërimat e dimrit, kalldrëmet ngrijnë . Zog mund të mos jesh,por mund të fluturosh dhe çuditërisht ta gjesh vetën mbi strehën e ndonjë pullazi gjirokastrite. Ngjyra gri që është dominuese për shkak të gurit.Pjesa historike e qytetit,shqyrton një pasqyrë të kohëve të humbura. Objektet fortifikuara ,banesa  të zhvilluar të  në shekullin e 17,ndërtimet prej guri. Të ruajtura dhe të banuara prej kohëve të hershme . Qyteti i vjetër shfaqet madhështor. Je duke shëtitur kalldrëmeve të veçantë ose udhëve të gurta të qytetit .Qyteti  në jug ka pasur një pazar,sot gjallon Objekte të kulteve religjonare përfaqësojnë ,kisha,xhami të  njëkohshme, dhe objekte të tarikatit shpirtëror si :teqe,tyrbe. Një trashëgimi  urbane kulturore e pasur ,diversitete dhe arkitektonikë. Gjirokastra është një shembull i inxhinierisë në mënyrë monumentale që kanë ndërtuar edhe punën e vet gjirokastriteve . Guri është elementi kryesor  në ndërtim. Ngado gurin e sheh të latuar ,të punuar nga dalta e mjeshtrit,kjo mënyrë shqyrton një teknikë të pazakontë të  ndërtimit të tyre .Rezultati ishin ndërtesa të forta të mjaftueshme për t'i bërë ballë  edhe tërmeteve. Më duket se fluturoj në majë të malit për një pamje të paparë. Arkitektura e qytetit përfshin disa nga strukturat më të mirëmbajtura dhe të  punuar nga  guri janë pothuajse gjithmonë praktike dhe të këndshme për syrin. Ata janë gjithashtu kanë  shumë uniforme në dizajn me strukturat duke marrë një pamje të ngjashme me ndërtesat, të vetmet dallime të mëdha në shkallë të qenit e me cilësi. Një tjetër tipar i arkitekturës  është se ajo zakonisht përfshihen peizazhin natyror, por në të njëjtën kohë arriti të dominojë atë për të krijuar një përzierje shpesh spektakolare të formave gjeometrike dhe natyrore. Banesat,rrugët lidhëse me kalldrëm,objektet publike, oborret,arkitektura e veçantë e banesave. Guri është material i zgjedhur dhe i punuar imët për të prodhuar  blloqe për kalladrëmet,për banesat. Llojet e gurit nuk mund të shqyrtojë përveçse specialisti. Çdo bllok prej guri mund të peshojnë shumë kushtuar kësaj pune  mundimi i nxjerrjes dhe duke përdorur asgjë më shumë se mjetet si dalta,për prerje fine. Ngrihen disa pyetje: gurët janë prerë afërsisht në guroret dhe pastaj janë  punuar përsëri në destinacionin e tyre përfundimtar? Ku ishin guroret të vendosura dhe mese u bë transportimi i tyre  deri në kantieret  e ndërtimit?Procesi i përpiktë me të cilën u ndërtuan kalldrëmet,banesat,objekte publike dhe gjithçka ,që shqyrtohet prej elementit gur , kanë treguar se dijetarët e mendimit arkitekturorë e kishin menduar më parë,shtrirjen e qytetit nëpër kodër,rrugët lidhëse të tij,banesa e objekte deri tek lëvizja e qytetareve nëpër udhët e gurta. Për sakohë zgjati procesi i ndërtimit. Qyteti i vjetër është shënuar në listën e Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s si "një shembull i rrallë i një qyteti otoman të ruajtur mirë. Gjirokastra është ndërtuar në tokë të lartë rreth 300 metra dhe me pamje një luginë të harlisur në mes të maleve dhe Mali i lumit Drinos Gjerë. Ajo ka një popullsi prej rreth 30.000 banorë.

Si një shembull të mirë të arkitekturës osmane të stilit, "Qyteti i një mijë hapave" përfshin qindra shtëpi kullë të stilit osman me dalluese " kulme frëngji, ballkone druri dhe muret guri. Dominuar nga krahët absolut të kështjellës e saj të madhe, Gjirokastra (Gjirokastër) është një qytet magjik me një të kaluar të trazuar. Nga bastion i feudalizmit, për jetën osmane, për koloni italiane, qyteti ka njohur shumë sundimtarë dhe ka frymëzuar poetë, shkrimtarë dhe artistë njësoj,shkruan një i huaj.

Oliver Gilkes që është marrë  me ruajtjen dhe zhvillimin e Gjirokastrës  shkruan se: kam shkruar për përpjekjet për ruajtjen Gjirokastra, një qytet osman tregtar në jug të Shqipërisë me kështjellën e saj të shekullit të 13-pamje shpatet e pjerrtë në të cilën pozitë e lartë qindra shtëpi të dallueshme kullë me çati prej guri, ballkone druri dhe mure të lyera me gëlqere guri.

2.

Kalaja, në një pozicion dominues mbi qytet, shkruan O.Gilkes është ndërtuar në gjysmën e dytë të shekullit të trembëdhjetë. Vetëm brenda mureve të kështjellës, ju mund të vizitoni Muzeun Kombëtar të Armëve, inauguruar në vitin 1971, ku ju mund të shihni të armëve, të përdorura gjatë luftërave të ndryshme. Në katin e parë të kështjellës, ne gjejmë historinë nga periudha neolitike deri në vitin 1912, Ditën e Pavarësisë. Kati i dytë përfshin periudhat në vijim. Pastaj ka një burg që është përdorur gjatë Luftës së Dytë Botërore nga gjermanët.Armët.“Deri pak kohë përpara ,Shqipëria mund të quhej me të drejtë,vendi ose muzeu i armëve të gjithë Evropës.Këtu shitej çdo lloj pushke. Franc Nopcha. Muzeu Kombëtar i Armatimeve. Jashtë, muret,  dhe një aeroplan ushtarak amerikan në vitin 1957, si dëshmi .

Historia e kalasë është përshkruar nga Gjerak Karaiskaj.Por ndërtimet më të rëndësishme të Ali Pashës në Shqipërinë e Jugut, ishin kalaja e Gjirokastrës dhe e Tepelenës,thotë ai . Kalaja e Gjirokastrës u pushtua nga Aliu në vitin 1812 dhe menjëherë ai filloi ri-ndërtimin e saj. Projektues i disa pjesëve të kalasë dhe një nga zbatuesit kryesorë të punimeve ishte Petro Korçari, ose mjeshtri Petro nga Përmeti, siç e quan Remerandi. Rindërtimi i kalasë, i një saraji dhe i disa godinave anekse u bë me një ngutësi aq të madhe, saqë të gjitha punimet u kryen brenda një viti e gjysmë. Kalaja përmbante, përveç barakave për vendosjen e një garnizoni prej 5000 ushtarësh, magazina të shumta nëntokësore, që ishin llogaritur mire për sigurimin e municioneve dhe ushqimeve të nevojshme. Kalesa nëntokësore të çonin në të gjitha drejtimet e kësaj kalaje, që komandohej nga një bastion pranë këndit juglindor, për ndërtimin e të cilit kishin punuar afro 1500 fshatarë. Një pjesë e madhe e këtyre kthinave si dhe e ndërtimeve të tj-ra mbitokësore ruhen edhe sot në gjendje mjaft të mirë Kalaja është ndërtuar mbi një shkëmb, që ka formë kurriz peshku dhe sundon me lartësinë e tij gjithë qytetin. Ajo ka një planimetri në formë të çrregullt dhe të përzgjatur, mbrohet nga 7 kulla që kanë forma poligonale dhe trapezoidale dhe përshkohet nga 4 hyrje,prej të cilave 3 janë kryesore dhe njëra e dorës së dytë. Kullat dhe kurtinat kanë lartësi të barabarta. Kullat bien me faqe të pjerrëta dhe kanë lartësi të mëdha, që arrijnë deri në 30 m. Pjesa e poshtme e tyre,deri në një lartësi të konsiderueshme, është e mbushur me dhe, ndërsa pjesa e sipërme përmban 1-2 kate, që formojnë salla të mëdha të pajisura me frëngji të mëdha topash. Nga sipër, kullat mbulohen me qemere guri, që krijojnë platforma, të cilat shfrytëzohen gjithashtu për vendosjen e artilerisë. Topat vendosen edhe mbi kurtina, në parapetin e të cilave alternojnë frëngjitë për topa me ato për pushkë. Është për t'u përmendur kulla që përfshihet në kompleksin e hyrjes veriore Ajo ka në planimetri formën e një shtatëkëndëshi, që ngrihet mbi një bazament të rrumbullakët dhe del 0,70 m në formë xokolature nga faqet e kullës. Kulla ka një lartësi prej 30 m; deri në lartësinë 18 m është e mbushur nga brenda me dh . Mbi këtë nivel ndodhet dyshemeja e katit I. Lartësia e këtij kati është 7 m dhe përbëhet nga një sallë e vetme, që mbulohet prej katër qemerësh cilindrike të vendosura paralel me njëra--tjetrën, të cilët mbështeten në muret anësore të kullës dhe mbi tri harqetë  e vendosura me hapësirë drite tërthor kurbaturës së qemerëve. Në muret me trashësi 3.30 m të kësaj khine janë hapur tri frëngji të mëdha topash që shikojnë në drejtime të ndryshme, ndërsa në një lartësi 4 mm bi dyshemenë ndodhen 7 dritare të vogla 0,30 x 0,60 m, me pragje të pjerrëta për shpërndarjen e dritës, të cilat në anën e jashtme ngushto-hen dhe duken si frëngji pushke. Platforma e kullës është rrethuar nga një mur me lartësi 2,25 m, në të cilin janë hapur 4 frëngji topash dhe18 frëngji pushke. Nga ana e jashtme, kulla ka një pamje madhështore. E punuar me gurë të skuadruar të dimensioneve të vogla, të vendosur në rreshta paralelë, me faqe që bien me pjerrësi të dukshme mbi terrenin,ajo e thyen ashpërsinë e saj arkitektonike, vetëm nga kornizat e gurta,të thjeshta apo të trajtuara në formë dhëmbë sharre, që kufizojnë pjesët e ndryshme arkitektonike si dhe nga frëngjitë e topave të rrethuara nga harqe të profiluara.