Eda Derhemi: Shqiperia ne syte e nje femije

Shqiperia ne syte e nje femije

Nga Eda Derhemi

Lara, vajza ime e vogël, lindi në vitin 2000 në Illinois të Shteteve të Bashkuara. Kur morëm në telefon gjyshërit në Tiranë t‘u thoshim lajmin dhe emrin e mbesës më të vogël, gjyshi i saj u ankua duke qeshur: "Po emër lope i vutë gocës?" I thashë: "Jo, babi, megjithëse nuk do më vinte shumë keq t‘i vija një emër lope aq të hijshëm sa Lara. I vumë emrin e heroinës së Doktor Zhivagos. Të kujtohet që ma ke gjetur ti nëpër shokët e tu romanin e ndaluar të Pasternakut, kur isha në gjimnaz?" Por, pavarësisht nga reagimi fillestar, Lara është mbesa e preferuar e gjyshit, dhe siç thotë vetë ai, jo ngaqë është më e vogla, as ngaqë është gjysmë shqiptare e gjysmë amerikane, por sepse është ajo që e do më shumë Shqipërinë. Mbesa e madhe e gjyshit, motra 21 vjeçe e Larës që e ka lënë Shqipërinë kur ishte tre vjeçe dhe ende flet mirë shqip, nuk është më e preferuara e gjyshit, sepse ka bërë një tatu të madhe të shqiponjës shqiptare mbi shputën e këmbës. Shqiponja është në rregull me gjyshi Beqon, po tatuja është e pafalshme… Dy mbesat e tjera të gjyshit që jetojnë në Tiranë nuk kanë mundësi t‘i marrë malli për Shqipërinë, sepse e kanë aty, nganjëherë edhe më shumë se do donin ta kishin.

Në vjeshtë të vitit 2007, Lara kaloi një semestër të tërë në Tiranë, semestrin e parë të klasës së dytë, në shkollën Feniks. E kish parë Shqipërinë dy herë gjatë dy verave të mëparshme. Por kjo ishte një aventurë shumë më e gjatë dhe emocionuese. Lara nuk flinte dot javën para se të nisej për në Shqipëri. Për Larën Shqipëria është vendi më i mrekullueshëm në botë dhe një vend ku "there is always fun stuff", ose, siç thuhej kur isha unë e vogël, "bëhet gallatë". Por ato që Lara mund të thoshte në shqip në atë moment, ishin vetëm faleminderit, mirupafshim, dua, nuk dua (që ajo i thoshte "unë do" dhe "unë nuk do"), po, jo dhe si je. Por, me këto fjalë, e mbante për bukuri muhabetin ndezur në telefon, kur nga Amerika fliste me kushërirat e veta në Tiranë. Pas një muaji, duke folur me Adrin dhe Jonën, gjuha e Larës nuk kish më të njohur. Brisk fare. Kuptohet që vazhdimisht thoshte shprehje si "Kë janë pjeshkat për?", "Ku do vijë mami nga?", ose "Adri! Mos bëj pyetje, ti e di përgjigjen e!" Një problem tjetër me gjuhën që i shkrinte shqiptarët, sidomos të moshuarit, ishte folja "dua" siç e përdorte Lara. Kur Lara mbaron së foluri me dikë në telefon në anglisht, e mbyll bisedën me "I love you", ose "I love you too." Në shqip Lara thoshte: "Unë të dua", ose "Unë të dua ty". Pasi kish dëgjuar këngë shqiptare në televizor e radio, shpesh e korrigjonte veten duke thënë: "Të dashuroj ty". Sa ia mësuam Larës përdorimin dhe ndryshimin mes "të dua", "të dua fort" e "të dashuroj", u desh pak punë, por kaloi edhe kjo pa zarar.

Pas javëve të para në Shqipëri, ajo më tha: "Mami, shqiptarët mua më prekin. Më prekin gjithmonë". Duke e mbajtur veten të mos dukesha shumë e trazuar, e pyeta: "Si të prekin? Ku të prekin?" Tha se duhet ta kisha parë vetë kur ndodhte. "Kur vijnë mysafirë te gjyshi dhe nona, të gjithë më puthin dhe më përkëdhelin. Por edhe në rrugë, njerëz që nuk i njoh, qeshin dhe më prekin tek koka ose më shtrëngojnë faqen. Duket sikur njerëzit këtu bëjnë kështu se më duan shumë. Madje një grua te lodrat më dha një karamele dhe unë e hëngra se më tha gjyshi që mund ta haja". Tek kalonte koha në Shqipëri, Lara jo vetëm u mësua me dashurinë e pasolicituar të shqiptarëve, por edhe nisi ta kërkonte atë. Ishte gjithnjë më e gëzuar kur kish njerëz që flisnin për të dhe madje përpiqej t‘u interesonte sa më shumë që të merrte ca përkëdhelje më tepër. Në shkollë ishte e njëjta situatë. Mësuese Alba ishte gjithashtu "shumë e ëmbël dhe e mirë" me Larën. Ulej krah Larës në furgonin që sillte fëmijët nëpër shtëpi pasditeve dhe kur Lara nuk dinte një fjalë në shqip, ajo e ndihmonte gjithnjë me anglishten. Kështu ishin edhe shokët e klasës që nuk talleshin me Larën kur bënte ndonjë gabim. Për mësuesen e baletit thoshte se "ishte më e mirë se sa ato në Amerikë, se të bënte të punoje fort; vetëm se Lara nuk e kuptonte se si mund të ishte aq e dashur dhe aq e egër në të njëjtën kohë: një herë u ulëriste gocave: "Sa e trashë që je! Më lart ngrije këmbën!" - dhe pas një minute i kapte nga faqet dhe u thoshte: "Kukull je fare!"

Me kohë mësoi plot gjëra të reja: se në Shqipëri "të ngrinin në mësim", se "çdo ditë jepeshin detyra shtëpie", se "duhet të përgatitej për një provim", e jo thjesht të shkonte në klasë si në Amerikë, se "nxënësi më i mirë merrte lëvdata, ndërsa ai më ‘i keqi‘ qortohej para gjithë klasës". Me tim shoq nuk e dinim se si do t‘i merrte të gjitha këto koncepte "ndryshe", ndaj rrinim si mbi gjemba në fillim. Por Lara na çuditi të gjithëve me ambientimin dhe përdorimin për mirë të çdo eksperience shqiptare. Asnjë lloj frike a stresi, përkundrazi, i racionalizonte të gjitha dallimet mes dy sistemeve dhe thoshte se "në Shqipëri rregullat janë kështu, ndërsa në Amerikë ndryshe, se disa gjëra janë më mirë atje e disa më mirë këtu". Por kalonte gjithçka pa problem e duke i parë gjërat drejt e në sy. Një ditë më kërkoi ta çoja në një pikë interneti që t‘i shkruante një shoqeje në Amerikë. I thoshte: "It is so cool here! Unë shkoj sa herë që të dua te shtëpia e gjyshit dhe e nonës, vetëm fare, edhe pa i thënë mamit, madje edhe me pizhame, ditën ose natën, se i kemi shtëpitë shumë afër. Vetëm se pastaj ata më llastojnë: Gjyshi më çon te lodrat edhe kur është shumë vapë, ose edhe natën, po t‘i them unë. Ndërsa nona më bën petulla sa herë që unë ia kërkoj, edhe para se të kem ngrënë drekë ose darkë. Kur të vij në Amerikë do t‘i them mamit të bëjë petulla për gjithë klasën. You will love them". Po pastaj shtonte: "Vetëm se Shqipëria është shumë pis dhe ka shumë gjëra të thyera. Njerëzit nuk thonë ‘faleminderit‘ shumë shpesh. Nganjëherë duhet t‘i bëj detyrat sapo vij nga shkolla, se pastaj ikin dritat. Nganjëherë duhet të shkoj ta bëj banjën te nona se ata kanë gjenerator. But, still: it is really fun". Jam e sigurt që shoqja e Larës nuk e ka kuptuar mirë pjesën se si mund të mos kesh korrent apo ujë. Por, ashtu si Lara kapërcente gjithçka me shpirt stoik e justifikues, jam e sigurt që edhe shoqja e saj përtej oqeanit ka gjetur një mënyrë shpjegimi për çuditë shqiptare.

Kësaj vere ime bijë është në SHBA dhe nuk pushon së përmenduri Shqipërinë dhe sa shumë do donte të ishte prapë atje. Dje më kërkoi ta hidhja në pishinë si top në ajër, ashtu si luante me të në Himarë, daja Beni. I thashë se nuk kisha fuqi ta hidhja në ajër, sepse ishte bërë e madhe. Më tha se daja e hidhte ashtu një mijë herë në Himarë dhe se ai nuk i kishte thënë "jo" as atë ditë kur iriqët e detit i kishin shpuar duart.

Në shkollë kësaj pranvere, kur po studionin kontinentin e Evropës, Lara bëri edhe një prezantim për Shqipërinë si vend evropian, për fëmijët e tjerë. Isha edhe unë atje bashkë me dy tabaka me petulla, për të cilët isha zgjuar në pikë të mëngjesit t‘i përgatisja. Petullat e fundit u ndanë në copa të vogla për secilin, sepse të gjithë donin akoma. Kur erdhën në ditëlindjen e Larës në korrik, pasi mbaruan tortën me çokollatë dhe me luleshtrydhe, ata kërkuan petulla si ato të nonës së Larës. Shokët e vajzës këtu në Amerikë, veç petullave, e dinë sa e vjetër është shqipja, njohin edhe Skënderbeun, edhe Nënë Terezën. Ata, gjithashtu, mendojnë se "lodrat në Shqipëri janë më argëtuese se sa në Amerikë". Kur dolëm nga prezantimi i thashë Larës pse kish thënë kështu për lodrat, kur ajo me siguri e dinte se nuk qe e vërtetë. Lara tha: "Po. Në fakt, në Amerikë lodrat janë më të bukura, por këtu nuk është aq qejf sa në Shqipëri. Atje të gjithë fëmijët e njohin njëri-tjetrin para se të arrijnë te lodrat; këtu unë nuk i njoh fëmijët e tjerë që janë te lodrat dhe luaj vetëm. Atje shkoja gjithmonë me Adrin".

Kur Lara u kthye në shtëpi në Amerikë, nga filmat e parë që pa ishte Ratatouille, një film që kërkon t‘u mësojë fëmijëve (apo të rriturve) se edhe qeniet që kemi zakon t‘i përbuzim e t‘i konsiderojmë pa vlerë, mund t‘i japin shoqërisë gjëra të çmuara, po të respektohen prej saj. Kur Lara pa shpirtin kolektiv të kopesë së minjve, dashurinë dhe ndihmën deri në vetësakrifikim që ata i jepnin njëri-tjetrit, me gjithë varfërinë, tha: "Mua më duket se në Shqipëri njerëzit e duan fort njëri-tjetrin si minjtë e Ratatouille-t". Nuk bëra zë, se nuk isha e sigurt si të përgjigjesha. Por ka një të vërtetë në ato që tha Lara: Ne kemi aq shumë energji dhe rezerva dashurie dhe emocioni, por shpesh i keqpërdorim ose i lëmë pas dore. Ia tregojmë lehtë dashurinë një fëmije ,apo një personi të konceptuar si "jashtë grupi", por jo edhe aq njëri-tjetrit. Ajo lidhje e shpirt që na ka mbajtur gjallë në ditë të këqija, që shkencëtarët e quajnë "kapital shoqëror", është ndoshta pasuria më e madhe që kemi sot për sot, por që është aq e thyeshme dhe aq lehtë e transformueshme në korrupsion, ose abuzim të tjetrit. Vende me kapital të lartë shoqëror, teorikisht duhet të kishin edhe prosperitet më të lartë. Në Shqipëri kjo formulë e Robert Putnam-it nuk vërtetohet. Por të paktën, qoftë edhe në formë të paorganizuar si duhet, ne kemi bazën e nevojshme të këtij lloj kapitali (ndërkohë që shumë gjëra të tjera nuk i kemi fare). Ndaj, pse të mos jemi në gjendje ta shndërrojmë në forcë pozitive dhe ndërtuese. Unë besoj se Lara dhe çdo "naiv" tjetër në botë që vjen në Shqipëri dhe bie në dashuri me të, me gjithë të vërtetën e hidhur që marrin gjatë informimit të pagabueshëm shqisor, është aq i zgjuar ose intuitive, sa të mos mashtrohet në ndjesinë se ky vend ka shumë dashuri brenda vetes.

Këto shtatë muaj, teksa shqipja e Larës zbehet e dobësohet, ka një shprehje që kudo qofshim e çfarëdo qoftë situata, Lara e thotë në shqip: "Uaaaa, sa e bukur!" Kjo shprehje mahnitjeje, herë për një flutur, një karkalec, një lule, një vizatim apo një kukull, i del vetëm në shqip. E vërteta është se në pavetëdijen e saj kjo shprehje, për Larën, i takon para së gjithash Shqipërisë. Ndoshta Shqipërisë i duhen më shumë sy fëmijësh.