Pëllumb Gorica: Zërat e lashtë të një qyteti

Busti i Gjergj Kastriotit

ZËRAT E LASHTË TË NJË QYTETI

NGA PËLLUMB  GORICA

Lashtësia me zërin e saj, këtu në Lezhë shpesh herë të çon në gjeneza mahnitëse, që zëvëndësojnë mrekullisht edhe muzetë e biblotekat me në zë.  Ajo, si një trung peme, ka ngulur rrënjët thellë, dhe me degët e gjelbërta, të shtrira në shekuj.  Koha, kjo rrafshuese, nuk ka mundur në asnjë mënyrë të fshijë çdo gjë nga lavdia e hershme. Mjafton të prekësh një fragment muri të lashtë, një relike, një armë prijësi, që edhe pse të ndryshkura nga shekujt, emblemën e tyre të lirisë e kanë mbajtur përherë të re dhe të pandryshuar, dhe kjo është Lezha.

*    *    *

Atje ku gjithmonë janë përplasur stuhitë e kohërave, vëmendja e gjithë studiuesve është ftesë për ta hulumtuar atë. Rishkrimi dhe pasqyrimi i historisë janë treguesit më bindës të atdhedashurisë dhe krenarisë tonë, si dhe një respekt më shumë për identitetin tonë, kulturën e lashtë. Ndaj, duhet të hidhet dritë mbi të shkuarën e largët. Historia e Lezhës ka kaluar nëpër pushtime, shkatërrime, djegie, emigrime për mbijetesë nga kërcënimet, presionet e pushtuesve dhe zhvillim ekonomik e arkitekturor të lartë.  Gjurmët e lashtësisë dhe qytetërimit të kahershëm, të pranishme që nga thellësia e shekujve nuk janë tretur në shfarosjen shkatrrimtare, edhe pse pushtimet dhe fatkeqësitë natyrore kanë zhdukur jo pak prej tyre. Kalaja, muret e qytetit antik, të Lisit të Poshtëm, të çngjyrosura nga koha dhe me kaq shumë mistere, e shtrijnë hapin deri më sot si vazhdë stërgjyshore të këtyre trojeve. Ato si dëshmitare të shumë ngjarjeve në shekuj, e të ndodhura pranë tyre, e kanë përjetësuar historinë herë si mbrojtëse të armikut, që mund të asgjesonte jetën në këto troje.  Jetën e kanë përgjuar dhe kërcënuar pabesisht erërat e grykave të errta. Kohë pas kohe rrapëllimat e turmave me mishmashet e gjuhëve, flamuj e stema të praruara, shpata e mburoja nën trokëllimën e kuajve janë maihsur prej hijeve të zgjatura të mjegullave, që zinin vend shpesh herë dhe toka hapej e nuk ngopej me gjak luftëtarësh. Kronikat e kohës kanë shkruar këto, dhe jeta sado me vështirësi prapëseprapë është përtërirë.

Lezha e pajisur me bukuri natyrore:male, fusha, lumenj, detin pranë, shtrirë në fushë dhe rrëzë një kodre shkëmbore mes një peizazhi të gjelbër e të kaltër, të shfaqet si një pasqyrë drite.  Sapo shkel aty përballesh me rrënoja të braktisura industriale, shenja këto të ndërtimeve të sistemit të kaluar komunist, dhe godina pallatesh me një arkitekturë të varfër, e uniformë kaq të ngjashme me njëra-tjetrën, që të futin në shpirt një zbraztësirë të mërzitshme. Kjo është edhe përshtypja e parë që të krijohet. Ndërsa, kalon urën mbi lumin Drin, qyteti të deh me ngrohtësinë e diellit, gjurmët e heshtura të qytetërimit të lashtë, që të bëjnë të mbash hapat gjatë, e këto të fusin në mendime të thella. Të befasojnë ato bashkë me ndërtimet e reja, të dukshme në këto vitet e fundit, me një stil bashkëkohor, duke dëshmuar se lashtësia ka udhëtuar në shekuj bashkë me jetën e qytetit.  Duke soditur gjithçka që të shfaqet para syve, ne përfitojmë një pafundësi emocionesh. Ndaj bëhesh tjetër njeri nga moria e tyre që i ndjen çdo çast. Tej, në horizont, në një nga lartësitë shkëmbore që arrijnë në majën e malit Sheldun, ku antena e repetitorë (dhënëse) kërkojnë të zgjasin majat e tyre, ravijëzohet kalaja.  Vështrimi të përhumbet në një meditim të thellë në historinë e saj, por ndjesia më e këndshme të kaplon kur ngjitesh dhe e viziton atë, nga ku qyteti të shfaqet anë e kënd. Ajo është e njëjtë si shumë kala të tjera ilire, të ngritura në maja kodrash për vetëmbrojtje, e cila vërteton lashtësinë e këtij vendbanimi. Një kala, që e ruan madhështinë e saj edhe sot, ku ndërthuren ngjarje, prinjës, legjenda. Këtu kanë jetuar pirustët, një nga fiset e njohura ilire. Autorë të ndryshëm që nga antikiteti si Polibi, Tit Livi, Prokopi i Çezarës, Anonimi i Ravenës, Ana Komnena në shënimet e tyre e përmendin Lezhën, si një ndër qytetet tepër të fortifikuar dhe luftarak në bregdetin e Adriatikut. Aty ku mbretërit ilirë Pleurati, Agroni, Bardhyli, Teuta, Genti jetuan e luftuan gjatë.  Mbretërit ilir dhe të tjerë që kanë sunduar pas tyre me ngjarjet madhore e kanë bërë Lezhën, që në shekuj të shfaq qëndresë në segmente të rëndësishme mbijetese, falë vitalitetit shpirtëror dhe atij luftarak. Lavjerrësi i kohës ngecte dhe i ndryshonin emërtimet qytetit. Ndaj, në kohërat e ekzistencës së tij, shumë herë e ndërroi atë sipas rrethanave. Është njohur:Lissitan, Lisi, Lissos, Lisum, Lission, Lesh, Alesio, për të arritur tek emri i sotëm, Lezhë. Kur i hedh një vështrim të shkurtër rrjedhës së historisë së Lezhës, sikurse është dokumentuar, qyteti është përmendur edhe për rolin e madh në bashkimin e Arbërisë. Mjafton fakti se këtu, në 2 mars të vitit të largët 1444, u bashkuan kryetrimat e Arbërisë: Gjergj Kastrioti, Gjergj Arianiti, Andrea Topia, Tanush Topia, Teodor Korona Muzaka, Gjergj Stres Balsha, Pal dhe Nikollë Dukagjini, Lek Zaharia Altisferi, Pjetër Spani, Lek Dushmani, etj, të cilët vendosën një aleancë të bashkimit arbëror, me kushtrimin për të mbrojtur trojet nga vërshimet shkatërruese osmane. Një akt historik, që u kishte hije prinjësve për t’u bashkuar, se osmanët po kërcënonin Arbërinë. Ajo ishte edhe pika kulmore e shtetit në mesjetën shqiptare.

Të gjitha këto të nxisin kureshtjen për ta njohur më mirë këtë qytet historik.  Kalaja ishte edhe një kryeqendër e familjes princërore të Dukagjinasve, zotëruese e territoreve të Veriut të sotëm të Shqipërisë në shekujt XIV-XV, që përbën edhe një krenari për lezhjanët. Është tepër interesante kjo periudhë për këtë vendbanim të lashtë. Ndaj arkeologjia shqiptare së bashku me bashkinë e qytetit i kanë kushtuar më shumë interes kësaj kalaje, që ne(edhe vizitorët e huaj)të ndjejmë e të prekim bukuritë e vlerat historike, të cilat flasin me zërin e së shkuarës e të na bëjnë të rritet krenaria, duke e shfrytëzuar atë maksimalisht, për avancimin e turizmit, sidomos kur bëhet fjalë për lashtësinë tonë.

Të duhet shumë kohë të vizitosh Lezhën, por në pamundësi për të parë gjithçka, ne i kushtuam interes qendrës historike ku, pamje, ndërtime arkitekturore i japin qytetit një bukuri të veçantë. Një kishë madhështore, e ndërtuar në anën djathtë të qytetit, është një vepër e shkëlqyer arti me mjeshtëri në teknike e kombinacione. Diku, afër saj shtrihet një lagje me shtëpi të shpërndara në pjerrësinë e kodrës dhe pamje të tjera të bukura.

Historia e lashtë, kultura e trevës ka frymëzuar skulptorët të krijojnë kryevepra për Lezhën, të bukura, tingëlluese, shprehëse. Ata janë përpjekur të shpalosin vlera artistike, duke e ngritur në art çdo gjë të thjeshtë, që kënaqin e lumturojnë shijet e vizitorëve. Janë këto vlera të spikatura dhe befasuese, për këdo që vjen për herë të parë këtu, të njihet me traditat kombëtare, të cilat marrin vlerë. Në qendër të qytetit të tërheq vëmendjen monumenti i Besëlidhjes së Parë Shqiptare. Më tej, një gur simbol, që në thelb ka një mbishkrim kuptimplotë: “Mirënjohje atyre që shtegtuan me vdekjen në kërkim të ëndrrës së vrarë të një kombi”. Pak më tutje, të mrekullon magjishëm statuja e poetit tonë kombëtar, At Gjergj Fishta, një prej figurave më poliedrike shqiptare. Ajo ka gjatësinë e 3 metrave dhe është ndërthurur me një skulpturë tjetër pranë, e mbështetur në një shtyllë, ku figura e një burri lakuriq ka forcë shpirti, të disa elementëve plotësues:Ora e Shqipërisë, libri, koka e dhisë dhe lahuta. Kush e ndjen artin, nuk mungon të gjej në këto simbole rikrijimin e muzës poetike, të vargjeve epope të kryeveprës së At Gjergj Fishtës"Lahuta e Malcisë”, njërës prej veprave më të famshme të poezisë sonë kombëtare.

Memoriali i Heroit tonë Kombëtar, Gjergj Kastrioti në trajtën e një katërkëndëshi, apo ndryshe siç njihet vendvarrimi i tij, përbën një tjetër pasuri të jashtëzakonshme dhe me vlerë historike e kulturore për kombin, ku ruhen gjurmë nga e kaluara e largët, dhe si çdo monument tjetër që ngjall kureshtjen ai është tepër i rëndësishëm për gjithë  shqiptarët. Të vizitosh atë është një krenari e veçantë, sikurse dhe historia që mbart ky vend. Memoriali është ngritur në rrënojat e kishës katedrale, që mban emrin e Shën Nikollit, e cila pas pushtimit turk u kthye në xhami. Megjithëse e dëmtuar nga erozioni i kohës, ajo përsëri ruan pjesë të saj. Por, e kthyer në një qendër të vizitueshme për qindra e mijëra vizitorë të moshave të ndryshme, vendas e të huaj, dhe e ndërtuar para 30 vjetësh me formën drejtkëndore, natyrisht me një konfiguracion imponues,

është në sytë e tyre rrezatuese, e krenari legjitime. Ndërsa hyn brenda tij, i vështron me admirim objektet e pasqyruara, të një periudhe të ashpër për fatet e kombit tonë. Aty janë ekspozuar shpata, heshta, mburoja, por, ajo që evidentohet më shumë janë flamuri i kuq i thurur me një mozaik gurësh, të vegjël me shqiponjën dy koka dhe një bust reliev i Gjergj Kastriotit, vepër e Skupltorit të mirnjohur, Artist i Popullit Odhise Paskali, shoqëruar nga përkrenarja dhe shpata e tij(kopje). Janë 25 mburoja prej bronzi, që artistikisht simbolizojnë tablo të betejave kryesore:Vajkalit, Mokrës, Oronit, Pologut, Dejës, Ohrit, Krujës, Beratit etj, që flasin jo vetëm për fitoret e arritura, por edhe ato të humbura, të cilat fatkeqësisht janë vetëm dy(ajo për mbrojtjen e kalasë së Beratit dhe beteja e Stefigradit). Si pika nevralgjike, të ngjarjeve aq të rëndësishme të shekullit XV, mbeten një pjezës e vogël e historisë së luftërave në trojet tona për mbijetesë nga pushtimi osman, ku shqiptarët përballuan stuhitë e fuqishme pushtuese. Kalojmë nga njëra mburojë në tjetrën dhe ndjejmë se këtu gjëmon historia e bëhemi më krenar për betejat e largëta të lidhura me Heroit tonë Kombëtar, Gjergj Kastriotin, shqiptarin më të çmuar të të gjitha kohërave. Ishte koha kur fama e tij kaloi kufijtë e territoreve tona, të cilit koha i dha përgjegjësinë e madhe të luftonte për arbërinë, që edhe pse nga osmanët mbajti emrin Skëndërbe.

*    *     *

Ngjatetohesh me Lezhën dhe dëshira për të ardhur përsëri, e për të shkruar më shumë për këtë qytet me histori të lashtë e krenare është ftesë e përhershme. Rrezet e diellit me shkëlqimin e tyre përplasen në rreshtat e kolonave të mermerta, të memorialit dhe rrënojave të vjetra të kohërave antike.  Ato shkëlqejnë ashtu si shkëlqejnë dallgët në diell dhe historia plot lavdi e këtij qyteti.