Ryzhdi Baloku: Ditari i një të panjohuri

DITARI I NJË TË PANJOHURI

Nga Ryzhdi Baloku

Dielli porsa u ngrit në horizont. Rrezet e para ranë në kojkën e bjeshkës përballë, prej aty filluan të zhdirgjen teposhtë duke i shndritur sipërfaqet e maleve dhe kodrave të kësaj ane të Alpeve Shqiptare.

Nga ballkoni i shtëpisë së kallur vështroja këtë panoramë madhështore me pamje magjepse. Peizazhi i gjelbëruar përreth dhe ajri i freskët i mëngjesit, me aromën e pishave që vinte prej bjeshkëve, më sillte një ndjenjë kënaqësie që s’mund ta përshkruaja me fjalë.

Kur dielli u ngjit më lart dhe rrafshinat u kapluan prej rrezeve, moti nisi të ngrohej. Cicërima e zogjve në kopsht dëgjohej shumë afër. Kënga e tyre në kor u ngjante melodive të iso-polifonisë labe.

I ngazëllyer, kundroja bukuritë e natyrës duke u tretur në mendime. Pas pak, ngrita shikimin kah qielli. Një tufë pëllumbash fluturonin e valëzonin nëpër rrymat e ajrit, si barkat e peshkatarëve përmbi valët e detit. Nga këto pamje, më kënaqej syri e shpirti.

Ishte fundi i qershorit, mesditë, bënte vapë, megjithatë kudo ndjehej gjallëri. Dola nga shtëpia, mu në pikë të diellit. U nisa  rrugës që çonte tërthor te sheshi i qytetit. Për t’iu shmangur përcëllimës së rrezeve, ecja ngadalë nën hijen e godinave pa çati, duke soditur panoramën përballë. Shikoja nga larg vargun e shtëpive të kallura nëpër rrugët lagjes, e në mesin e tyre edhe ndonjë të vjetër, e cila nga djegia ishte plandosur përtokë. Më kot përpiqesha ta shënjoja ndonjë godinë që  i kishte mbijetuar luftës pa u dëmtuar.

Me zë pëshpëritës fola më vete: Sa shpejt ecën koha, e bashkë me të edhe jeta! Po, por megjithatë kujtimet mbesin dhe do të kujtohen gjeneratë pas gjenerate, nëse shënohen në letër.

Duke rrëmihur nëpër kujtesë, u ktheva në të kaluarën urbane të kësaj ane. Asokohe, si fëmijë e shijoja me ëndje panoramën e qytetit, me shtëpi përdhese e njëkatëshe, të ndërtuara me qerpiçë e çatma dhe muret e avllive të punuara me gurë e të spërkatura me gëlqere. Rrugët e lagjeve të asaj kohe ishin trashëgimi e sokakëve të kasabasë nga koha e Perandorisë Osmane. Si për çudi, në dhjetëvjetëshin e fundit të paraluftës, gati në tërë qytetin banorët i rrënuan shtëpitë e vjetra, dhe mu në ato sipërfaqe ngritën godina të reja me arkitekturë moderne, të një bukurie që joshte syrin për t’i parë, të cilave serbët ua vunë zjarrin para se të largohen dhe i gjithë ai investim i popullatës shqiptare shkoi huq brenda pak ditësh, para se të përfundonte lufta.

Instinktivisht ngrita dorën dhe shikova sahatin. Koha më kishte ikur shpejt. Fillova t’i përshpejtoja hapat. Pas pak çastesh arrita në fund të lagjes. Vëmendjen ma tërhoqi zëri i disa të rinjve, të cilët rrinin pranë kontejnerit të bërllokut që i dilte flaka, në një kënd jashtë rrugës. Ktheva shikimin kah ta që të shoh se çfarë po ndodh. Nga një distancë jo e largët vërejta  grumbullin e librave që digjeshin. Vazhdova avash drejt tyre. Posa iu drejtova: “mirë dita djelmosha” dhe ata ma kthyen përshëndetjen. I pyeta:

- Pse po i leni gjithë këta libra të digjen?

Në vend të përgjigjes, m’i lëshuan sytë me një shikim armiqësor. Meqë nuk folën, iu thashë:

- Libri është thesar, është arkiv i mendjes së njerëzve të ditur, është pasuri shpirtërore, është ushqim për trurin, është miku më i mirë. Njeriu pa dije s’ka vlerë, e dija fitohet prej librave.

Më i riu prej tyre mu përgjigj:

- Të gjitha librat që po digjen në kontejner, janë  shkruar në serbisht, me gjuhën e armikut tonë, i cili na vrau e na preu. Ata dogjën për së gjalli fëmijë, gra e pleq, vetëm pse ishin shqiptarë, e ti po mërzitesh për librat e tyre, hajt more çfarë njeriu je ti?!

Kur e përmendi fjalën “libra”, me bisht të syrit vështrova kah kontejneri. Në një skaj të asaj hapësire, e hetova një fletore me kopertina kartoni, e cila ende nuk kishte filluar të digjej. Nga kërshëria, zgjata dorën dhe e mora, pa ndonjë nxitim. Si e hapa dhe i pashë shkronjat, iu drejtova:

- Kjo fletore është shkruar në gjuhën shqipe, si erdhi këtu?! Ai, ma ktheu:

- Ishte aty ku i morëm librat e shkruara në çirilicë.

Mendova: Kur shtëpitë e shqiptarëve janë plaçkitur nga serbët, qenka marrë edhe kjo fletore, me siguri që të shohin se çfarë shkruajnë shqiptarët. I thashë:

- Skënderbeu u rrit larg vendlindjes, u shkollua në gjuhën e huaj, por asnjëherë nuk e harroi atdheun. Luftoi dhe i çliroi tokat arbërore. I rezistoi një perandorie për të cilën ishte krijuar miti mbi pathyeshmërinë e ushtrisë së saj, që asokohe i frikohej tërë Evropa.

Pasi iu lëshova sytë, i pyeta:

- A e dini pse ky njeri mendjendritur i fitonte luftërat kundër Perandorisë Osmane? Asnjeri nga ta nuk foli, u përgjigja vetë:

- Ngase, artin luftarak dhe strategjinë e luftës i mësoi prej librave të tyre, dhe Shqipëria ishte e mëvetësishme derisa ai ishte gjallë.

Të gjithë mbeten të nemitur. I shikova rend, iu thashë:

- Ditën e mirë djelmosha, ndërsa ata mbetën duke me këqyrë, pa nxjerrë zë nga goja. Ua ktheva shpinën pasi e futa fletoren nënsqetull, vazhdova në drejtim të qendrës së qytetit.

Gjatë rrugës isha tretur aq thellë në mendime, saqë u habita kur e pashë veten te bulevardi. U ndala për një çast pranë hijes së një bliri, dhe nga ai vend vështrova sheshin e qytetit. Plateja atje gëlonte prej automjeteve ushtarake të KFOR-it dhe turmave të njerëzve që silleshin rreth e rrotull. Një copë herë mbeta i shtangur duke kundruar para vete. Më vonë e hodha shikimin kah barrikada përreth hotelit, në të cilin jo shumë kohë më parë ishte stacionuar shtabi i paramilitarëve serbë, ndërsa tani aty ishin vendosur oficerët e ushtrisë italiane të NATO-s. Hamendesha, të eci më tutje drejt sheshit, apo të kthehem në tendë ku banoja me familje, që e kisha ngritur në oborrin e shtëpisë time të kallur nga serbët, të cilës ia kishin futur flakën para se të përfundonte lufta. Meqë isha kureshtar që të shoh se çfarë shkruante në fletoren të cilën e mbaja nënsqetull, vendosa të kthehem mbrapa në vatrën time familjare.

Ndonëse lagjja me qendrën e qytetit lidhej në disa drejtime, u orientova në atë që çonte më trup te shtëpia. Duke ecur avash e kalova urën e Zallit përmbi Lumbardhë dhe u nisa rrugës përpjetë. Në ecje e sipër, mendja më shkoi te pamja e qytetit ku isha pak më parë, krahasuar me këtë anë.

Në lagje mbretëronte një qetësi mortore. Nuk ndihej zë njeriu, madje s’kishte as të lehura qensh që dikur i dëgjoja këndej.

Vëzhgoja shtyllat elektrike gjysmë të djegura afër shtëpive të kallura dhe kabllot e zhveshura që zvarriteshin në rrugë. Duhma e shkrumbit ndjehej kudo. Megjithëkëtë, nata në lagje ishte më e tmerrshme se dita. Derisa këtu terri mbretëronte përnatë, në anën tjetër të qytetit në çdo mbrëmje shihej drita e neoneve.

Si arrita te shtëpia dhe hyra në oborr, bashkëshortja me pyeti:

- Çfarë u bë që u ktheve kaq shpejt, a nuk i gjete shokët?!

- Qyteti po vlonte prej automjeteve të KFOR-t. Shokët as që i kërkova, - iu përgjigja shkurt.

Ajo nuk foli më. Matanë tendës, vazhdoi ta përgatisë  drekën. Tenxheren me gjellë e kishte vënë në saxhak, dhe herë pas here fuste krande që mos të shuhej zjarri.

Pakëz më anash, fëmijët rinin ulur nëpër karrige pranë tavolinës së plastikës, në të cilën i kishin shtrirë fletët e vizatimit dhe me ngjyra uji e pikturon shtëpinë e kallur.

Edhe pse tërë ditën s’kisha punuar fare, ndihesha i lodhur. Zbatha këpucët, u futa në tendë. U shtriva në dyshekun e sfungjerit, të cilin gjatë ditës e përdornim si minder.

Librat që digjeshin në kontejner nuk më hiqeshin mendsh. E parafytyroja djegien e bibliotekës time, kur serbët ia kishin futur flakën shtëpisë. Por në gjithë atë katrahurë, çasti më i dhimbshëm më dukej kur i kishte kapluar zjarri albumet me fotografi dhe defterët e tapitë nga koha e Perandorisë Osmane.

Këto dokumente kadastrale ishin të shkruara me germa arabe, me nënshkrim e vula të administratës së asaj kohe. Në to shihej etimologjia e pronave, të cilat im at i kishte trashëguar nga të parët, që pastaj tërë atë pasuri ia kishte konfiskuar shteti komunist jugosllav, pas miratimit të reformës agrare. Ndërsa albumet ishin të mbushura me fotografi kujtimesh,  të cilat i kisha radhitur sipas viteve.

Në këto momente përsiatjesh, vetveten e pyeta: Si do t’i ripërtërijë ato, o Zot ?!

Në vend të përgjigjes, mu kujtuan vrasjet, masakrimet dhe zhdukjet e kufomave të shqiptarëve që kishin ndodhur gjatë luftës, të cilat përjetime s’mund të krahasoheshin me asgjë në botë.

Në këtë lëmsh kujtese, m’u shfaq ndjenja e një lehtësie shpirtërore, për fletoren që e shpëtova nga djegia. Mendova: Kur t’ia kthej të zotit, sa shumë do të gëzohet!

Pa vonuar shumë, nisa t’ia shfletoja faqet. Aty-këtu e lexoja me kërshëri ndonjë pjesë të shkrimit, për të kuptuar se ç’përmbajtje kishin, por njëkohësisht edhe të merrja vesh sa më parë se kujt i përkiste fletorja.

Shkronjat ishin të qarta, por edhe nga fragmentet që i lexoja shihej se autori i këtyre shënimeve ishte një latues i denjë i fjalive të shkruara. Rrëfimet ishin në trajtë ditari, përmbajtja e të cilave ishte shtjelluar  me një gjuhë të zgjedhur letrare artistike, lidhur me përjetimet dhe peripecitë që ua kishte sjellë lufta.

Përkundër gjurmimit të shpejtë e të vëmendshëm për ta identifikuar autorin, kurrkund nuk hasa në emrin e tij.

Me përfundimin e shfletimit, sërish nisa leximin që nga faqja e parë, por tani me një kujdes të shtuar.

Shkrimi s’ishte i titulluar, e as faqja e parë e fletores nuk përmbante ndonjë shënim të ndarë apo të nënvizuar, për ta kuptuar si titull.

Ngjarja fillonte me përshkrimin e rrethanave që këtë familje e kishte detyruar ta braktiste shtëpinë dhe katundin.

***

Pasi që ushtria, policia dhe paramilitarët serbë na bombarduan tërë natën, posa zbardhi dita u detyruam ta braktisim shtëpinë e të largohemi nga katundi.

Këdo që e zinin, e vrisnin pa asnjë paralajmërim, pa marrë parasysh shëndetin a moshën. Kishte raste kur fëmijë, gra e pleq, i tubonin në oborret e tyre, pastaj i ekzekutonin pa asnjë pikë mëshire. Nuk i linin pa vrarë as qentë në kolibe që ishin të lidhur me zinxhirë. Në shumë raste, të rinjtë i thernin në fyt si qengjat, kurse vajzat dhe gratë e reja njëherë i çnjerëzonin, pastaj i vrisnin. Pas këtyre veprimeve barbare, plaçkitej bagëtia dhe gjërat me vlerë nga shtëpitë e katundit, mandej i futej flaka tërë pasurisë së mbetur.

Kur prej së largu diktoheshin kolonat e njerëzve që ishin duke ikur, i gjuanin me predha mortajash. Ndërsa të zhvendosurit që ziheshin nëpër logje, i fusnin në ndonjë lug mali, pastaj mbi ta i zbraznin rafalët e automatikëve.

Pjesë nga prologu i romanit

DITARI I NJË TË PANJOHURI

që jam duke e shkruar.