Fahri Xharra: Shperngulja e madhe nga Sanxhaku

Shperngulja e madhe  nga Sanxhaku i Nishit

Nga Fahri XHARRA

“Unë e njoh Shqipërinë dhe shqiptarët më mirë se popullin tim. Mirëpo kini kujdes! Shqiptarët janë të vegjël dhe të varfër,  e as nuk janë punëtorë të mirë. Ose janë shefa (eprorë) të mirë ose hajdutë të shkathët...... Një ditë nëse do të ndaheni r nga kullotat e pafundme të Perandorisë,  do ta hani njëri-tjetrin në atë Shqipërinë tuaj të vogël e të varfër!”(Talat Pasha )

Shfarosja e shqiptarëve bëhej në mënyrat dhe metodat më mizore dhe më barbare, për çka dëshmojnë edhe vet serbët; por kjo dëshmi i kishte edhe maipulimet e veta Për mënyrën e shpërnguljes së shqiptarëve një mësues i atëhershëm i Leskovcit,  Josif H. Kostiqi shkruan: „ka pasur shumë turq   (    lexo shqiptar)të cilët zhveshur e zbathur,  nëpër të ftoftit më të madh të dhjetorit,  nëpër borë i lanë në Leskovcë shtëpitë e tyre me plotë gjëra. Atë natë shumë fëmijë me qerre apo në djep në krahët e nënave kanë vdekur nga të ftoftit e madh deri sa familjet turke  ( lexo shqiptar)  kanë hikur përgjat luginës së lumit Morava nëpër të ftoftit më të madh. Pranë rrugës gjatë grykës së Gërdelicës,  deri ke Vranja dhe Kumanova,  nga janë tërhequr familjet turke (lexo shqiptar ) shihen fëmijët e hudhur,  të vdekur,  dhe pleqtë e ngrirë. Tërheqja ishte tragjike,  buajt dhe qetë i tërhiqnin ngadalë qerret nëpër borë,  e saja kishte pak.. .dhe kështu kryhej spastrimi etnik në marrë veshje me Turqinë.

Për të qenë ironija edhe më e madhe në disa raporte dlie akte të pushtetit te ri theksohet se shqiptarët gjatë shpërnguljes e kanë plaçkitur popullsinë serbe ( ???)  . Serbët janë mjeshtër të manipulimeve,  e ne kurrësesi t`jemi së paku në nivelin mbrojtës Kur e lexon këtë raport të kohës të shkruar  nga vetë ata s`ke se si të krijon bindje që shqiptarët ishin të harruar edh nga vet Zoti “ “nga ushtarët tanë të cilët i ndiqnin turqit ( lexo shqiptarët) pas thyerjes së tyre në Gërdelicë,  në Pirot dhe Vranje,  kam ndëgjuar se kanë hasur në grupe të të hikurve të turqve (?) ne gjendjen më të mjerë,  atë që kishin marrë nga pasuria me vete për ta shpëtuar e kishin hudhur rrugës për të ikur më lehtë. Shumë shtazë nga lodhja dhe uria janë gjetur gjatë rrugës të ngordhura,  ose nga akulli dhe rrëshqitja,  të copëtuara. Fëmijë të hudhur,  të humbur ose gjysmsë të vdekur nga lodhja dhe uria. Disa ishin të enjtur dhe të fryrë. Disa i lëshonte shpirti atëherë kur tanët i ushqenin,  ..... SI DUKET TMERRI ,  NDRYSHE.?

E mbi të gjitha ,  mashtrimi i botës vazhdonte edhe në mënyra tjera se gjëja shqiptarët ne tokat e tyre ,  po janë shumë më të knaqur se sa në Serbi . Por Branisllav Nushiqi

( shkrimtari serb ) në një vend shkruan: „... është e kotë se as çerkezi dhe as shqiptari të dëbuar nga Serbia nuk e ndiejnë veten në Kosovë si në shtëpitë e tyre të vjetra. Të gjithë muhaxhirët vajtojnë për vendet e tyre të vjetra".

Shqiptarët janë shpërngulur në kushte shumë të vështira në dimër të viteve 1877—1878,  masivisht,  kanë lanë shtëpitë dhe gjënë e gjallë,  me fëmij në dorë,  këmbë pa ushqim,  zbathur e zhveshur. Pasardhësit e parë të muhaxhirëve gjithnjë e kanë në kujtim shpërnguljen e tyre dhe pohojnë se me rastin e hikjes se disa kanë harruar edhe fëmijët e vegjël në djep. Shpërngulja ishte e tmerrshme dhe e vështirë. Shumë prej tyre janë ngrirë nga të ftoftit dhe kanë vdekur gjatë rrugës. Me rastin e hyrjes të ushtrisë serbe në disa pjesë të territoreve të çliruara janë gjetur shumë vendbanime të zbrazta dhe krahina të tëra.19 Shpërngulja e tyre fillon qysh në luftën e parë të pasuksesshme me 1876 dhe gjer në fund të vitit 1878 e edhe më vonë. Në një raport shkruhet se në krahinën e nahijes së Leskovcit me rastin e depërtimit të ushtrisë serbe në „Pustoreçki arnautlluk" kanë qenë 53 fshatra shqiptare me 2700 shtëpi,  të cilat kishin mbetur vendbanime të shkreta pa banorë,  përveç ndonjë familjeje shqiptare që kishte ikur në mal.

Popullata e dëbuar shqiptare nga Sanxhaku i Nishit, kryesisht u vendos ne territorin e Kosoves së sotme, disa u vendosen ne territorine e Maqedonisë e shum prej tyre te mjerë perfunduan jasht Kosoves, përtej Bosforit, ne shkretëtirat e Anadollit e me gjere.

Për lexuesit më kurreshtar ,  më poshtë i gjeni emrat e vendbanimeve shqiptare të Sanxhakut të Nishit ,  të dëbuar nga serbët .....

Kështu sipas nje shënimi historiografik nga periudha 1800 e deri ne vitin 1875 cek se qarqet ushtarakedhe qeveritare serbe i larguan nga viset e lartepermendura dhe nga Lugina e Moraves, siq thot aty, rreth 150.000 banor shqiptare. Popullsia shqiptare ne trevat e Sanxhankut te Nishit,  ishte e vendosur kryesisht ne keto vendbanime:

-Alikinci, Alabana, Arbanashka, Arbanashci, Araqa, Hasanovci; -Balltiqi, Barllova, Bajshtica e Eperme, Bajshtica ePoshtme, Balinovci, Baca, Banjska, Bajqiqi, Bajqinca, Buci, Borova, Banja e Repanjes, Bajqinovci, Bardyzi, Banja, Babviqevci, Babatica, Babishevci, Banjabara, Bajra, Batushica, Barlova, Berila, Bedila, Bellanica, Belibregu, Bellotini, Bellobr egu, Bellanovci, Berxhika, Beselica, Berbatofci, Bellpola, Belegu, Bubavci, Berjana, Beashtica ePoshtme, Binovci, Bllaca, Boka, Borovci, Borinci, Bojniku, Bunovci, Bogujevci, bujanovci, Bugujevci(ne rrethin eJabllanices), Buzhurana, Breznica, Bresternavi, Brallova, Brajshori, Branina, bresi, Brezniqiqi, Breznica, Bullatovci, Buqinca, Bublica, Bufca, Burevica, Burinci, Bud eci, Bumbereku, Bullaini, Bukollrami, Bukozhani, Bukovagllava, bushtrani, Buqinca, Byqmeti i Eperm, Byqmeti i Poshtem, Byqmeti i Mesem, Bugunuvci;  -Cervaneku, Cernoverni, Cerrcavci i Eperm, Cerrcavci i Poshtem, Cerrnatova;

Çestelina, Çiftliku, Çokoti, 9nje ne qarkun e Nishit e nje ne Jabllanic), Çukovci; -Dankoviqi, Devotini, Dedinca, Devqa e Eperme, degermeni, Dediqi, Dekutina, Deshullovci, Dedishka, Dikovci, Dllugojnica, Dobratiqi, Debrejance, Dobrasheva, dobridolli, Dragideli, Dragusha eEperma, dragusha e Poshtme, Dranica, Dragobuzhda, draganci, drevina, Drenova, Drenci, Drenovci, Dubrava, Dubranja, Dubnica, Durnjaci, Dubova, Dugidelli, Dugolluka, Dublica, dukati, Drugalevci, Dubulevi; -Gazdara, Gajtani, Gabinca, Graica, Granica, Gesolica, Gegla, Gerguri(ne Jabllanic), Gerguri(ne rrethin teProkuples), Gojnofci, Gopnja, Gollaku, Govori, Grabofci, Gragoqevci, Grabovica, Gerbafci, Grebolica, Gllasoviku, Gllasnoviqi, Gradni, Gunjaraku, gurivica, Gubetini, gurgurofci, gurgurova, Gurgora;

-Gjemnica, Gjelekari, Gjelekara, Gjaka e Eperme, Gjaka e Poshtme, Gjukella, gjorgjefci, Gjushica, Gjingjusha, Gjurkofci, Gjurefci, Gjikolli, Gjurgjefci;

-Hergaja, Huruglica e Eperme, Huruglica e Poshtme;  -Igrishta(e Vranjes), Igrishta( e Pusta Rekes), Ivankulla, Ivanja, Izumna;  -Jabuqa, Jakofci, Jashanicae Eperme, Jashanica e Poshtme, Jellashinca; -Kamenica, Katundmorina(rrethi iNishit), Komotena, Kumareva, Kallabofci, Katuni, Kacabaqi, Katiqi, Kapiti, Klaiqi, Klisurica, Konjufci, Koprani, Konxheli, Korbevci, Kodra, Konjuva, Konjuhi, Kojqiqi, Koqane, Kremenata, Kertoku, Krivaqa, Krushevica, kerqmara e Eperme, Kerqmara e Poshtme, Kovanlloku, Kutllovci i eperm, Kutllovci I Poshtem, Kuqi, krushevica, Kutllova, Kutllat, Kozmaqi, Koznica, Kordinci i Poshtem, Kordinci i Eperm, Kastrati, Kallabovci, Kalimanca, Koshareva, Konjina;

-Legatica, Lebofci, Levqa e Eperme, Lebana, leci, Leskovabara, Lepanja, Leboshtica, Letovnishte, Leturna, Lumeqi, Lepenica, lipovica, Lusha;Llallinca, Llazalla, Llapashtica, Llozana, Llozna, Llopetinca,

Llugiqi, Llumnica, Llukova, Llugari;

Manistirishta, Masurica, Magashi, Mazareqi, Maleivci, Makovci, Magova, Magarenja, marovci, maqedonci, Maqestena, Magjera, Maqina, Maqkovci, Matarova, Matajevci i madh, Matajevci I Vogel, Merqezi, Megja, Maqkovci, Mekishi, Merofci, Mesgraja, Megjuana, mehanja, Mealica, Mernica, Medveci, (Merqa, Mellova, Merveshi, Mekishi, Meshica, Merkonja, Merlak u, Merkoviqi), te gjith keta emra ne kllapa jan me (e paza pasM), Megjurova, Milina, Miroqica, Mikullofci, Mikulani, Mirovci, Miroshevci, Milivojci, Miskiqi, Mirosllavi, Mirinca, Mihalica, Molla eKuqe, Momqilli, Mugosha, Muzaqa, Muqena, Muleviqi;

-Novosella, Neredovci i Eperm, Neredovci i Poshtem, Negosavla, Novosella( nje ne qarkune e Toplices e nje ne at te vranjes), Neveda, Nelaku, Nesushta;

-Orlishte, Orana, orlana, Oraqi, Obertinca, Obllaqina, Ostrogllava, Obarda, Orashci;

-Paqarada, Parada, Pasjaqa, Pasjaqa(Nish), Pavllovci, Pallata, Pashici, Petrovci, pevatica, Perunika, Pestishi, pestini, Petrila, Pertata, Peqenci, Pokofci, Pervetica , Peroshtica, Pllana e Madhe, Pllana e Vogel, Plakova, Plloqniku, perkatesishtPllashniku i Eperm, Pllashniku i Poshtem, Poterzhani, Popofci, Popova, Poturqoi, Pareqi, Pollomi, Pollomi(nje ne qarkun ee Vranjes e tjetri te Prokuples), Prebeza e Eperme, Prebeza e Poshtme, Prekoqna, Pretreshnja, Prekodelli, Prekedini, Prevallci, Preboji, Preseka, Prekopqellnika, Prekopuca, Prekorogja, Prekashtica, Preobrazhenja, Preopollci, Piskala, Pishteva, Pustoshillova, Pustovojllovci, Pukovci, Pupovica; -Qyqalla, Qunglla;

Radeci, Radovci, Rabovci, Rafuna, Rakovica, rashka, Rashica, Rastelica, raqa, rasuhaqa, Ramabaja, Ramnishta, Ravnishori, Ravnareka, Rashevci, Rataji, rastavica, Ruman ovci, Raputofci, Rastavica, Rasturrula, ragjenovci, Radinovci, Ramadeni, Relinci, Reqica e Eperme, Reqica e Poshtme(ne Toplic), Teqica e Leskovcit, Retkocerii Eperm, Retkoceri i Poshtem, Resinci, Ribinci, Rudari, rukofci, Runjiku, Rubofci;

-Samakova, Sellova, Seoce, Sekicolli, seqinica, Selishta, Sekiraqa, Sllavnica, Sllamniku, Sllabniku, Sllatina, Siarina, Slishani, Slivnica, Slivova, Simnica, Sinanova , Sodarca, Skobari, Skoverqa, Statovci, Stublla, Stashillova, Starasella, Starobanja, Surdulica, Suvidolli, Suvojnica, Suvamorava, Sudimla, Svinjisishte, Sfirca, Svinjarina, Sfarqa e eperme, Sfarqa  Poshtme, Sagonjeva, Samarinci, Sagorjeva, Studenci, Spanca, Smrdani, Stropska, Smiloviqi, Stullca;  -Sharprinci, shahiqi, Shqrrlinci, Shahinovci, shatra e Eperme, Shatra e Poshtme, Sharci, Shanalluka, Shuliqi, perkatesishtShylyshi, Shillova, Shipovci, Shishmanovci, Shirokonjeva, Shulemaja, Shushnjaku, Shtullca;

-Talirofci, Terstena, (Ternava e Poshtme, Ternave e Eperme, Ternava(Nish), terpeza, Terrha, Termkolli, Terbunja e Eperme, Terbunja ePoshtme, Ternavillazi) te gjith keta emra ne kllapa jan me e-paza pasT, Tena, Tihofci, Toqani, Toverlani, Toshi, topllaci, Topanica, Togaqevci, Treqaku, Trebinja, Tullari, (Jabllanic), Tullari(Prokuple), Tmava, Turjana, Tupalla, Tupalla(Nish), Turqica, Tubuzhde; -Umi, Uzllok, Ushi;

-Vardeniku, Vardini, Vasiqevci, (Verbica, Verbova, Verbovci, Vertopi) keta emra ne kllapa jan me e-paza pas V, Vrella, Vagermeni, Veqa, Vllasa eEperme, Vuqaku, Vishesella, Vitosha, Vllahinja, Vllasa(e Prokuples), Vllasa(e qarkut te Vranjes), Vllahova, vova, Vojllovci i Eperm, Vodica, Vojiznova, Verbovcii Eperm, Vrezhina ePoshtme, Visoka, Vershefci, Vranovci, Vuqjaku, Vukojefci, Vuqa, Vujanova, Vujiznova(Nish); -Zagragja, zaravinja, Zllatokoni, Zakishenje, Zuqa, Zllata, Zubuvci, Zebica;

-Zhapska, Zhegrova, Zhdelova, Zhinipoyoku, Zhitorogja, Zhuqa, Zhuqi.

-Qytetet:Prokupla, Kushumlia, Leskoci, Vranja, Nishi, Sharqoj Sheherqoj(Piroti), Bellapallanka, Tërni.  Gjithsej:551 vendbanime.Mirpo ekzistojn edhevendbanime te tjera.Numri i te cilave sillet rreth 700 vendbanime. ”(Te dhenat nga Stefan L.Popoviq-Putovanje po Novoj Serbiji.Beograd, 1950, ).