Resmi Osmani: Bisedë me detin

BISEDË ME DETIN

Kujtimit të kapedanëve trima, që udhëhoqën

Çetat që luftuan për lirinë e Shqipërisë.

Tregim nga Resmi Osmani

Në lindje, rrezet e ndritura, u shfaqën para diellit që po ngrihej prapa maleve të Konispoolit.Deti ndrinte e fekste. Era e prillit ngrinte ca dallgëza, që i rrudhnin faqen e ujshme. Pulëbardhat ciasnin e binin pingul mbi gjahun e tyre. Më tutje, nja dy bezinata të zhurmshme po dilnin nga moli. Bënte freskët. Kapedan vuri festen, hodhi mbi supe brucën e zezë dhe u ul duke rënkuar   në sofat. Në kohë të lagët, plagët e vjetra thernin. Në kokë pati një si dyndje mjegulle, në shikim iu bë një njollë e përflakur  që flatronte si flutur. Mbylli sytë dhe uli kokën mbi gjunjë. Ndenji ashtu, pa lëvizur. Kur i hapi sytë, ngadal e si i frikur,flutura e ndritur nuk ishte më. E hodhi vështrimin më larg. Qartësia i ishte kthyer, mjegulla nga koka ishte davaritur. Korfuzi atje tej ngjasonte me një peshk të ngordhur që e kishin nxjerë dallgët mbi ujë. Ndjeu hapa. Dikush po vinte. Çapet ishin të lehta. Duhet të ishte mbesa e Minesë, Talekua. Nuk kishte gabuar. Vajza, një çupëlinë me gërsheta e fustan gjer në fund të këmbëve, që i lozte në shtat, u shfaq e bukur dhe e buzëqeshur . Për ta ngacmuar, ai i thoshte me të qeshur: ”Talua e Minesë,trandafil me vesë!” asaj I pëlqente dhe llastohej, por sot nuk ia tha.

Vajza duart i kishte të zëna. Ajo cicëroi si zog:

-Ç’u dive sot dajko ?

-Paç uratën moj bilë!

-Më dërgoi Nanëmadhja. Në këtë tas ke sillën, në boçallëk ndrresat e lara, borë të bardha.Ta çel zjarrin e të ta bëj kahvenë?

-Më pas, se pastaj nuk e ha dot ushqimin . Nga era e gjalpit më duket si trahana. Tamam për gojën time  me gjysmadhëmbë.

Vajza i vuri para një skami druri, hapi mësallën dhe i hoqi kapakun sahanit të bakërtë  që llapste nga kallaisja.

-Të bëftë mirë. Po hyj brënda,do çel zjarrin për kahvenë dhe pastaj do pastroj dyshemenë.

-Mirë do bësh.

-Pse, do na urdhërojë ndonjë mik sot?

-Jo. Miqtë e paftuar erdhën dje dhe e kanë lënë pisllëkun pas.

Vajza nuk e ngau më tej bisedën. Po vonohej për në shkollë.  Hyri brenda të qeveriste shtëpinë.

Ngaqë ushqimi i ra rëndë dhe nga ngrohtësia e prosilit, i kruspullosur nën brucë, Kapedani dremiti i përhumbur midis pavetëdijes e vetëdijes. Iu bë si të ishte i lehtë, i pezullt e i dlirë mes një reje si bashkë leshi të bardhë, që e shtynte puhiza drejt dritës e kaltërsisë. U përmënd kur vajza  i solli kafenë që avullonte e ermironte. E shijoi deri në kombin e fundit hidhësirën e lëngut të zi që edhe pse shqeto e i zehertë, iu duk se i hapi sytë , i qartësoi mendjen dhe e zbriti nga qielli në tokë.

Pasi mbaroi punët dhe i mbushi enët me ujë te çesma, vajza do të ikte.Po i bëhej vonë për  në shkollë.I vinte keq që kapedanin plak po e linte vetëm e si të braktisur. Ajo e pa edhe një herë. Fytyura e tij dukej e lodhur, e hequr dhe e ligur e tërë vrraga. Ajo që binte në sy ishin mustaqet e plota, balli I gjerë dhe nën vetullat e kërleshura shquheshin sytë e zez që shkëndijonin gjallërisht nga një dritë e mençur.I tha ditën e mirë me gjysmë zëri dhe iku.

Si përditë, mbeti i vetëmuar. Me mërzinë dhe trishtimin, me orët e mbushura me hiç dhe  kotësi, që me zor shtyheshin. E sotmja do të ngrysej, do të gdhihej dhe e nesërmja do të bëhej e sotme. Vetëm, por jo i vetëm, mendoi ai. Ca çape më tej kishte detin që zhaurinte dhe s’gjente prehje as ditë as natë. Kishte pulëbardhat që hidhnin valle mbi dallgë, pa kishte edhe dallandyshet që kishin ardhur nga larg dhe  stisnin folenë nën strehëzën e vjetër. Kishte dhe mendimet, që shkrepnin me një dritë të qartë, shpesh verbuese silleshin e përsilleshin në gjeratoren e kujtimeve  të   një jete të gjatë e të mbushur me ngjarje e se linin vetëm.

Ishte rritur në stere, por e donte detin. Për të kishte zbritur nga malet e vendlindjes. Ai i shte bërë shok. I ulur mbi shkëmbenjtë atje në breg, ata  bashkëbisedonin e ndrronin çdo ditë dy fjalë. Këtë pak kush e dinte. E dinte vetëm deti. Po deti dinte të dëgjonte, por edhe të heshtëte. E pëlqente detin, ashtu siç ishte, herë të shqetsuar, të tallazitur e dalldisur, në lëvizje të paprerë me dallgët që rrihnin bregun, të egërsuar në furtunë, e herë  të paqtë e të qetë në netët me hënë,me reflekset vallëzuese të dritës së zbehtë. Të dy ngjanin e kishin gjëra të përbashkëta. Paçka se ai ishte i vogël sa një pikë uji nga i tiji. Edhe ai, ashtu si deti, s’kishte njohur prehje, ishte sulur në hapësirat dhe dherat e Shqipërisë: Çamëri, Filat e Janinë, Mallakastër e Labëri, Vlorë, Gjirokastër,  Sarandë e Delvinë. Ishte turrur me çetën trime dhe i kishte përshkuar si furtunë, si frymë jetëdhënëse, që mbante gjall shpresën, si re gjëmimtare me rrufe e shkrepëtima, gjithkund që e therriste zëri i saj dhe ashtu si deti, kishte goditur ballas e trimërisht me dallgët e zemërimit armiqtë, turq e grekë, që ishin njësoj mizorë, të egër, tinzarë e të pabesë.

Pesëdhjetë vite luftë! E kishte nisur që djalë, në lule të moshës, por vitet me luftë e zulmë kishin mbetur pas, diku larg, por si një jehonë shungulluese dhe ja ku ishte: në të shtatdhjetat, një plak i mpakur , me trupin tërë plagë dhe i harruar. Flaka e zjarrit po shuhej, ngadalë e përditë por nën hirin e viteve, thëngjijtë ende prushonin. Nuk e kishte patur zakon të shihte pas, kishte parë gjithmonë përpara, por tani që përpara në horizontin e zymtë s’kishte më dritë, shikimi vetiu kthehej pas. Ai nuk harronte. Jetohet edhe me kujtime. Kur udhëtari i afrohet fundit të rrugës, ato janë ushqim i shpirtit dhe i mendjes.

Njëqind beteja!

Dymbëdhjetë plagë!

Një jetë e kaluar në luftë për liri, në krye të çetës  trime të Çamërisë. Prijetar kishte qenë flamuri kuqezi. Kishte fituar, por edhe kishte humbur. Kishte vrarë armiq, por i  ishin vrarë edhe shokët, që kishin dhënë shpirt në krahët e tij. Çmimi ishte paguar me jetë, dheu i Shqipërisë ishte lagur me gjak. Vdekja kishte lozur me të si macja me miun. E kishte kujtuar e kafshuar me dhëmbët e helmatisur dymbëdhjetë herë! Armiqtë kishin dashur t’a detyronin që të dorëzohej, të hiqte dorë nga lufta. I kishin tharë shpirtin me plagën e pashëruar të zemrës, që i hapën kur i vranë pabesisht e pa faj djalin e vetëm, në lule të moshës. I kishin vrarë të nipin, u vra në Pleshsvicë me turqit trimi shalësjot  zëvëndës komandanti i çetës. Eh ç’trim që ishte!

Po ai nuk u dorëzua.

E dinte, vdekja nuk i merr para kohe ata që nuk dorëzohen.

Çamëria u humb, por jo shpresa. Se jeta është e gjatë,koha pambarim dhe brezat i lenë amanet njeri-tjetrit trojet e të parëve. Fshati i tij i dashur, me varret stërgjyshore, mbeti matanë. E solli në ment, si në pasqyrë.  Tani atje kishin lulëzuar bajamet dhe lodronin shqerrat. E mori greku, po ai nuk u dorëzua s’e lëshoi armën. Vdekja i mori të shoqen,  që u shua ngadalë shpirt helmuar e shkoi te I biri, por ai nuk u dorëzua. Shqipëria kishte nevojë për të. Iku në atë jetë edhe nipi,  që erdhi nga Amerika për t’u kujdesuar e ndarë me të ditët e mbetura.  E hidhur e dërrmuese ajo vdekje. Ai akoma nuk ishte  dorëzuar.

Kishte mbetur i vetëm në këtë shtëpizë buzë detit, që ngjasonte si një fole pulëbardhe . I vetëm dhe i harruar. Kishin kaluar shumë vite. Njerëzia shihte hallet e saj që nuk ishin të pakta. Nga lisi i jetës ishin rrëzuar shumë gjethe, por kishin çelur shumë sythe. Populli është si livadhi,sa më shumë ta kositësh aq më I dendur rritet. Fëmijët ishin burrëruar. Ata i dinin dhe i këndonin këngët që ishin thurur për  trimëritë e tij, kishin dëgjuar për jetën zulmëmadhe,të shndrruar në legjendë, por nuk e dinin nëse rronte! Ishte një nga të harruarit!

Dhe ja për të ishte kujtuar Mbreti!

Kapedani, i mbështjellë me brucë, nisi të zbresë teposhtë, duke u mbështetur mbi shkop. Ecte me kujdes duke zgjedhur vendin për të shkelur mbi gurët, që të mos shkiste. ”Ngadale, o plak- i tha vetes- se po u rrëxove e tu thye këmba, do kalbesh në jatak e do vdesësh me ibret” Kur arriti te shkëmbenjtë e bregut, qëndroi dhe pa gaforret e vogla që u fshehën mes tufave të leshterikëve dhe guackave, që i kishte hedhur dallga e baticës në ranishte. U ul. Që të mos ftohej shtroi nën vete cepin e brucës.

“Mirë mëngjes, Jon, o vëllai im sykaltër! Erdha të kuvendojmë një copë herë, hem të të  rrëfej ato që ndodhën dje, hem të shplodhem. Ti gjithmonë ke qënë i mirë me mua, më ke dëgjuar sa herë. Do më dëgjosh dhe sot?”

Që së thelli, nga nënshtresat ujore, erdhi një psherëtimë, si jehonë e largët, si rrahje e zemrës së detit. Dallgët shkumëbardha puthën bregun, u ndalën për një çast pastaj u tërhoqën qetësisht  duke mërmërirë. Kapedani e mori këtë si shenjë miradie. Deti priste rrëfimin e tij.

“ Më kishin dërguar që më parë lajm që do të vinin dhe po i prisja. Vesha  kostumin kombëtar, që sapo ma kishte dërguar Mineja: borë të bardhë e që binte era finjë. Ata erdhën pasdite, kur dita kishte nisur të thyhej e dielli të varej nga perëndimi. Ishin tre. U hiqte udhën qarkkomandanti i Delvinës, kapiten Selfua sqimatar e hijerëndë, pas tij një oficer i gardës së mbretit, i hijshëm e i drejtë si fidan dhe në fund një ushtar imcak që mbante nën sqetull një valixhe të rjepur ngjyrë kafe.  I prita te pragu i derës dhe i ftova të hynin brenda. Ata nderuan ushtarakisht, me dorë në zemër dhe kërcitën takat e çismeve. Oficeri, nuk e di pse, s’po  mi shqiste sytë. Besoj nga fustanella. Siç duket, ai s’para kishte hasur në të tillë burra.

“Mirëse të gjetëm, kapedan” Më përshëndetën.

“Mirëse erdhët, o të dërguarit e Mbretit!” Ua ktheva dhe i ftova të uleshin. Ata u habitën kur panë dhomën time të pajisur varfërisht dhe u ulën si mundën, por I pashë që rrinin si mbi gjëmba e sikur nguteshin të iknin sa më parë, si për të shpëtuar nga një bezdi. Si këmbyem ato fjalët e zakonshme për shëndetin, vura re që oficeri ndjehej në zor dhe s’po dinte nga ta niste bisedën.  U mbusha miqve gotat me raki dhe si zot shtëpie u urova mirseardhjen. Për vete u ula  në cep të shtratit.  Prisja.  Oficeri e theu heshtjen. Po t’i them fjalët ashtu si i foli:

“Kapidan,-më tha-  Jena të dërguem  kah Mbreti. Naltmadhnia e Tij, bashkë me patriotë të tjerë, ka vendos me të shpërbly e me të nderu me miërnjohje, për gjithë ç’ka ke bamun për lirinë e Vatanit.

Kaqë tha. Siç duket priti që  ta pyesja se çfarë mirënjohjesh jepte Mbreti, por i bëra një vrejtje paksa jashtë vendit. Vonë u kujtua Mbreti për mua, u thashë. E pashë që nuk u pëlqeu. Pastaj e pyeta:  Nga ç’vend i Shqipërisë je , o oficer i Mbretit?

“ I bajrakut të Nikaj-Merturit.”

“Thashë se mos ishe nga Vermoshi”

Oficeri nuk e kuptoi se ku desha të dilja, por kapiten Selfua u kollit e u gëlltit. Ai ma njihte mendjen. E hamendësoi  se në ç’shteg  rrihja  të dilja.

Gur e strrall, të thata e të ashpra janë ato male, po djemtë i kanë bojallinj dhe burrat trima. Mbreti dinte si t’i zgjidhte oficerët.

Pastaj u thashë: “Atij që ti i the vatan, biri im, trimi i bukur Spiro Bellkameni, dëshmori i Shqipërisë, që ju prehtë shpirti në paqe, kur kaloi nga çeta jonë dhe bisedonte me trimat,  i thoshte Atdhe. Themistokliu bir i Korçës zonjë, trim si një luan dhe i ditur si një profet, i thoshte Mëmëdhe. Dheu i mëmës, dheu i atit. Dheu i të parëve. Ata na e lanë trashëgim, thoshte ai dhe ne ua kemi borxh fëmijëve tanë, aq sa na e lanë, asnjë pëllëmbë më pak. Është amaneti i tyre. Për këtë luftuam, derdhëm gjak, por aq mundëm. U gjendëm të rrethuar,të sulmuar,të tradhëtuar. Qentë na e kafshuan trupin e mëmëdheut dhe shkëputën Çamërinë, Kosovën, Plavën e Gucinë. Kurmi i Atdheut kullon gjak.

Deti e dëgjonte edhe pse ai fliste zëulët, ngadalë, pak i ngjirrur, por zëri dhe fjalët vinin si të dilnin nga një hon, si një jehonë e largët e një dhimbjeje shpirti të pafashitur që përziheshin me valët.

“Tek e fundit, mirë a keq, Shqipëria u bë. Tani, ndryshe nga ne që e vaditëm këtë tokë me gjak e që nënat , gratë dhe motrat e dëshmorëve e lagën me lot, kanë dalë ca shushunja, puthadorë, dallaveraxhinj, që po  i pijnë atë pikë gjak që i ka mbetur në kurmin e leqendisur. Si të mos mjaftonte gjithë kjo mynxyrë, nga kjo grusht Shqipëri e mbetur, Mbreti si ta kishte çiflig, i fali ca kafshata të tjera krajlit të Serbisë, edhe Shën Naumin e bukur buzë liqerit.U mor vesh, nderi shpërblehet me nder, por jo me trojet e Mëmëdheut se buka e tij të zë sytë dhe mallkimi të ndjek shtatë breza!.

Vëlla Jon! Eh ti shihje si mbetën, se deshën veten, u vrenjtën dhe u zgërlaqën.  S’ishte e pakët, u kisha përgojuar Mbretin. U duk se biseda kishte marrë rrokullimën , por ndërhyri dhelparaku, kapiten Selfua:

“Kapedan, gjithmonë ke qënë i ngutur, prit të dëgjosh të mirat, nderet e mirënjohjet që të vinë. Mbreti të gradon oficer në rezervë, të lidh një pension , se helbete njeriu ka nevoja. Në atë valixhe të kemi sjellë uniformën, fringo të re, që ta veshësh ditët e  kremtimeve kombëtare, që të shkëlqesh e të ndrish me gradat e nishanet.” Kështu më tha dhe u gatit të hapte valixhen.

Nënqesha  hidhur e me pezm. Ke parë ti? Ishin kujtuar të më hidhnin një kockë që të mbyllja gojën, por nuk e dinin me cilin kishin të bënin. E pyeta oficerin nëse kishte rast që ta takonte mbretin. Më tha që ishte njeri nga adjutantët e tij.

“ Mirë, - i thashë,- Mba vesh dhe kur t’ë kthehesh në pallat, piqe për mua. Thuaji  falmeshëndet nga kapedani  plak. Thuaji mbretit që: nuk pres nderimet e mbretërisë për shërbimet. Atdheut i kemi borxh jetën dhe sado të kemi bërë për të, prapë i jemi borxhlinj dhe kemi pengje andaj nuk presim shpërblesa. Burrat, duhet të nderojnë veten, para se t’i nderojnë të tjerët. Këtë jam përpjekur të bëj me jetën time si edhe shumë atdhetarë të tjerë, që ca janë gjallë e ca i ka tretur dheu, por emëri nuk u harrohet.

Thuaji Naltmadhnisë: nderimet mi ka bërë populli im, që më besoi jetën e djemve të tij dhe mi dha t’i komandoja e ti hidhja në zjarrin e luftërave. Për ta unë jam kapedani dhe nuk dua tjetër gradë e nishane për t’u lartësuar, se kjo që kam është më e larta  dhe do të ulja veten po ti pranoja.

Ti thuash Lartësisë së tij Mbretërore: që uniforma e dërguar më vjen e ngushtë. Më rri më mirë kjo që kam veshur, është e të parëve të mi.  Me të kam luftuar, është bërë shoshë nga plumbat dhe është lagur me gjakune zemrës sime.

Thuaji Ahmet Bej Zogollit: se një plaku, nuk i duhen salltanete. As irate e çifligje. Pak gjëra i duhen për të jetuar: një kafshatë bukë e një filxhan kafe. Kam patur mall e gjë, trashëgim atëror, por e vura nën tellall. E bëra barut e plumba. Ç’ka mbetur është matanë kufirit. Pak flori që kish tepruar, ja dhashë strehës së fëmijëve jetimë, bijve të dëshmorëve të lirisë. Ka nevojtarë të tjerë për pensione. Ajo që më duhet tani janë dy pash vend ku të prehem kur të iki në atë jetë. Ajo është që do marr me vete.

Këto u thashë . Ata u vuvosën. Dëgjohej vetëm zhaurima e dallgëve të tua dhe cicërima e dallamdysheve nën strehë. Pastaj e pyeta oficerin:

-Do t’ia thuash ?

Nuk pati përgjigje. Nuk ma premtoj. Kuptohrt,mbreti e ka hijen të rëndë dhe ai nuk guxonte.

Kapiten Selfua skërmiti dhëmbët, më tha që do bëja mirë ti vija fre gjuhës dhe se do të pendohesha për atë mospranim dhe fjalët që kisha thënë për mbretin, po kur do të më  vinin  mentë s’i hanin as qentë!

Biseda kishte mbaruar ashtu si ata nuk e prisnin.  Nderuan ushtarakisht, bënë prapaktheu dhe njëri pas tjetrit, u larguan të heshtur,ashtu siç kishin ardhur.

“Vëlla Jon! Tu rrëfeva  dhe po të pyes ty që e ke zemrën të madhe, e që je i drejtë. Kur ta marrin vesh këta të këtushmit, për mua do të thonë që jam i marrë. Dora që mu zgjat, edhe pse nuk ka tërhequr këkbëzën  e armësë, ka dhënë porosinë. Si e tillë ajo shtë e lyer me gjakun e shokëve të mi të luftës: Bajramit, Hasanit, Avniut, Luigjit. Për ta larë atë nuk mjaftojnë bamirësitë. Nuk mjafton as uji i gjithë lumenjve të Shqipërisë, as uji yt. Ky mbret, edhe pse kishte dijeni, nga një letër që ju dërgua, bëri të paditurin. E braktisi në fatkeqësi dhe  la e vdiqi nga plagët dhe uria në një shtëpi përdhese të Fushë-Krujës, nusen e maleve të Kosovës, Shotën e Azem Galicës. Atë dorë  vertet unë se kafshoj dot, por edhe nuk mund ta puth. Derrit nuk mund ti them dajë,  se pastaj do të isha nipi i derrit. Ja kështu janë gjërat dhe kështu jam i gatuar unë. Nuk u kërkoj ndere e irate, të më lenë të jetoj në paqe ditët që më kanë mbetur. Ti si thua?”

Deti u trondit, rënkoi e psherëtiu së thelli pastaj ngriti një dallgë që goditi bregun. Stërkala të shumta i ranë Kapedanit në duar, fytyrë e trup.

Ishte si një miradie e  përqafim.