Oraniku i Dibrës
Nga Moisi Murra
Kryevendi
i Dibrës, Oraniku historik, prej 6 shekujsh akuzon, thërret e kërkon indentitetin e tij. Ësht ë i
vetmi qytet në botë që prej gjasht ë shekujsh nuk thirret Oranik, por shehër.
Sllavo-turqitosman kanë patur të drejt ta zhdukin emërin Oranik.Sllavët nuk
donin që ky qytet i vogël namëmadh të kishte histori. Turqit osman nuk mund ta
duronin atë emër që nga 24 betejat që zhvilloi Skenderbeu gjithësej, 19 u zhvilluan rreth Oranikut dhe në Oranik. Po ç’thonë të dhënat historike?
Kodiku i manastirit të Matkës Oranikun(Orehovnik në tekst) e përmend si një
vendbanim të madh, por në korrnizat e një fshati. Po sipas këtij kodiku, në ditarin e
vitit 1338, në Oranik ka pasur një kishë me emërin Sveti Gjorgji (Shën
Gjergji). Përmendja e Oranikut, si fshat, në vitin 1338, nënkupton se themelet e tij duhen kërkuar
shumë vite më parë. Aty nga çereku i parë i shekullit XV, Turqia Osmane bëri
një organizim të ri në sistemin qeverisës.Në tokat Shqiptare ajo ngriti
sanxhaqet e para, në Gjirokastër në 1431
dhe në Dibër në 1437. Në Dibër, qendër e sanxhakut u bë Oraniku.Tri vite më
vonë, më 1400, Turqia Osmane emëroi
pushtetar vendor e ushtarak, sanxhakbej,
në Oranik, Skenderbeun. Pavarësisht se kjo qe një
administratë osmane, viti 1400 duhet ta konsiderohet vit i themelimit të
administratës së parë vendore në Dibër. Aq më tepër se kryevendor ka qënë
Gjergj Kastrioti-Skenderbeu. Në Kodiku e manastirit të Slepçanit, të vitit 1544
Oraniku figuron si qytezë e Dibrës. Edhe në defterit turk të Sanxhakut të Ohrit,
të vitit 1583 të Sanxhakut të Ohrit, Oraniku vazhdonte të ishte qendër e gjithë
krahinës së Dibrës.Bullgari ST.Stamatov, duke iu referuar Kodikut të manastirit
të Shën Jovan Bigorit, shkruan se qyteti
i sotëm është formuar nga fshati i quajtur Rahonik (Orahonik). Studiuesi
maqedonas Toma Tomovsk, duke iu referuar
gojës së popullit thotë se : “Qyteti i Dibrës është ngjitur me fshatin e vjetër
Rahovnik ose Orjahovo”. Me fjalë të tjera Tomovski thotë se trualli i sotëm i
qyteti nuk është Oraniku. Por këtë e kundërshton fortë Haki Sharofi, i cili
shkruan se Shehri i Dibrës është ndërtuar mbi gërmadhat e Oranikut të moçëm.
Gjat ë gjith ë koh ës s ë pushtimit osman Oraniku ka shërbyer si qendër
administrative e Dibrës së Epër dhe e Dibrës së Poshtme .Haki Sharofi thotë se
Uraniku (kështu e shkruan H.Sharofi-M.Murra) me rrethinë, në vitin 1912 ka pas këtë kufij:në veri ujët e
Banjës së Madhe, në lindje Malin e
Kërçinit, në jug lumin e Radikës dhe në perendim Drinin e Zi. Vetë qyteti
ngushtohej brenda këtyre kufijve:në veri Kllëçbaba, në lindje guri i Hamza
Begut, në jug çezma e Copës e vorrezat, në perendim Lama e Stafës, Xhelis
Tepja(kodra e Kuvendit të dheut), Paraspuri. Qyteti nis të hedhë shtat sipas
tipologjisë së banesave orjentale me ndërtimin e Xhamisë së Mbretit, ose Xhamia e Hynqarit, në vitin 1468.Pas Xhamisë së Hynqarit qeveria
turke ndërtoi një xhami, një teqe , një banjë, një furrë, një hanë.Pastaj nisi
ndërtimi i qytetit, që për ndërtesat e bukura, të ndërtuara nga duartë e mjeshtërve vendës, një arqitekt i huaj e ka quajtur Oranikun
“Stamboll i Vogël”. Ndërsa një tjetër arqitekt, duke bërë fjalë për Shehrin e Dibrës ka
shkruar se: “ ishte qytet i shtëpive në pozicione.Sa shtëpi aq pozicione.Ky
ishte vendi i vilave me avlli dhe kopshte, i thurur krejtë me gjelbërim dhe i
gershetuar me qorrsokake dhe rrethoja”. Veç banesave familjare u ngritën dhe
një rrjetë i gjërë ndertesash tregtare. Kështu në vitet 1830-1840 në qytet
numëroheshin 250 dyqane. Në këtë kohë edhe numëri i popullsisë kishte kapur
shifrën 8400. Sipas Sami Frashërit, në vitin 1891 Oraniku kishte 420 dyqane si
dhe një seri objektesh si : xhami 9, teqe 5, medrese 10, Ruzhdie1, iptadie
sabiane 11, kisha1, iptadije për të
krishterët, bujtina 9, banja publike 2.
Ndërsa në vitet 1900-1912 rrjeti i dyqaneve kishte arritur në 462. Në qytet
zhvillonin tregti, nga të gjitha llojet
e sherbimeve si : bakejt, duhanxhijt, terzitë, opingarët, berberët, teneqepunuesit, kallajxhujtë, sheqerxhijtë, bozaxhijtë, furtarët, armëtarët, nallbanët, kasapt, sahatçijtë, sobaxhijtë, jorganxhijtë, kafexhijtë, bojaxhijtë etj. Në Oranik ishin ndërtuar vepra
arkitektonike të rralla si:Xhamia e Hynqarit, Karvansaraj, Varrezat e Hoxhollit, Hamami i Vjetër, Hamami i Ri(Banjat e Re), Banjat termale të
Banjishtit dhe Kosovrastit etj. Interesant është një shkrim i gjetur në
shtëpinë e një dibrani dhe i botuar nga arkitekti D.Grabjan ku thuhej : ” Në
qoftëse humb Stambolli Dibra do ta ndërtojë përsëri, por në qoftëse mbaron Dibra, Stambolli nuk do ta rindërtojë ate”. Në etapën
e fundit të veprimtarisë së saj Lidhja Shqiptare e Prizrenit kaloi me seli në
Oraniku. Veprimtarit politiko shoqërore që u shvilluan në këtët kohë e në
vazhdim bënë që personalitet më të qënësishme kombëtare shqiptare shqiptare t’i
kthejnë sytë nga Oraniku historik. Dhe kjo fale atdhetarëve emblematik të
qyteti të Dibrës si : Ilias Pashë Dibra, Selim Rusi, Said Najdeni, Hafiz Sherifë Lëngu, Haxhi Vehbi Agolli, Selim Daci, Shaqir Jegeni, Sefedin Pustina, Riza Rusi, Hamdi Ohri, Shyqyri Iljas Pashë Dibra, Irfan Ohrit, Eqerem Cami, Qamil Daci, Ramis Daci, Haki Sharofi, Haki Stërmilli, etj
Sipas Haki Sharofit qyteti i Dibrës, që në shekulline XII kishte tri mijë
shtëpi me 20000 banor. Këtë shifër na jep dhe Sami Frashëri në vitin 1891. Sot
qyteti është qendër komune, me të
njëjtin emër dhe përfshinë 17 fshatra, katër prej të cilëve, Bomova, Vlasiqi, Kojnara dhe Taraniku, janë të pa
banuar.Sipërfaqja e qytetit është 145, 67 km²; ndërsa popullsia në vitin 2013
arriti në 19.542 banorë.Sipas rregjistrimit të vitit 2002 përbërja etnike e
qytetit rezulton të jetë : Shqiptarë 10 768 (73, 95%), Maqedonë1 054 (7, 24%), turq 1 415 ( 9, 71%), romë 1 079 (7, 41%), vllehë 2, Serb 22, boshnjakë 2, të tjerë 219. Sipas konfeksioneve
fetare qyteti ka këtë përbërje: Ortodoksë 668 ( 4, 58%) , Muslimanë 13 763 (94, 52%), Katolikë 55 (0, 37%), të tjerë 55. Nga Oraniku
historik kanë dalë burra shteti, udhëqes
popullor, diplomat, klerik të shquar, aktor, këngëtar, ushtarak, gazetar, poet, arsimtar, biznesmen të fuqishem etj etj. Ka ardhur koha,
dhe pse shum vonë që të merret një nisëm që kryevendi i Dibrës të thirret me
emërin e tij: ORANIK.