Agim Pipa: “Engjëjt e shuar” dhe një yllësi

“Engjëjt e shuar” dhe një yllësi e prekshme, por e pakapshme…

Mendime mbi vëllimin poetik të Fatmir R. Gjatës, mikut tim, që më mëson si gjuhen dhe si shpërndahen perlat e poezisë.

Nga Agim Pipa

1.

Dua t’i le të gjitha punët dhe të zhytem në detin e poezisë së një poeti, që më le pa gjumë, sa herë shtrihem mbrëmjeve dhe mar pranë vehtes sime poezinë e tij. Kënaqësi, sigurisht. T’i afrohesh këtij deti dhe të mbledhësh guaskat e bardha, brenda të cilave gjenden perlat poetike. Kënaqësi sigurisht, sa herë prek me sytë e ndërgjegjes metaforën e poetit. Sa herë ndjen se frymëmarja e tij bëhet njëlloj si e ytja aty, në fund të detit; aty ku ndodhet shpirti i njeriut.

Fatmir R. Gjata, miku im dhe i mijra poeteve dhe dashamirësve të poezisë, është në ditë feste. Ai, sapo ka pagëzuar vëllimin e ri me poezi, me një titull-emër shumë impresionues: “Engjëjt e shuar”.  Një gjetje origjinale poetike. Poezia, e sjellë me emrin e engjëjve. Poezia që fle, që zgjohet, që jeton, që del nga fryma e poetit dhe bëhet si ai; që ecën rrugëve të qytetit ku ai u lind; që punon dhe dashuron në kështjellat e bardha të qyteteve të tjera larg shtëpizës së lindjes dhe prap rikthehet natën tek strehëza e parë; që u rrit dhe u zbardh dhe tash ka ardhur koha të ndezë qirinjtë dhe me një gotë verë të kuqe, të pagëzojë engjëjt e tij, që duhet edhe ca të shuhen. Sepse autori i tyre është ende shumë i ri. Dhe, nëqoftëse ai ka ndezur figurativisht dhe përmes metaforës qirinjtë e dhimbjes dhe të përshpirtjes, ata kanë vetëm një emër: dashuritë e tij të humbura…Por, le të mos ndalemi vetëm tek titulli. Sepse gjeografia fizike dhe shpirtërore e poezisë së Gjatës është e shumëngjyrëshme. Ajo ze fill, përsëris, nga shpirti i poetit. Dhe më pas shpërndahet dhe prek tokat e bukura e të ngrohta të qënies dhe ekzistencës së tij. Me këtë dua të them se, fjala gjeografi poetike, ka kuptimin e shtrirjes dhe tematikës në të gjitha pikat e ishullit poetik, që mban emrin e autorit: F.Gjata. Fatmiri shkruan për nënën, shenjtoren e tij; shkruan për gruan - simboldashurinë e tij të madhe; për vajzën dhe motrën; për babain dhe për shokët e fëmijërisë; për lagjen dhe qytetin ku u lind dhe ku u rrit; për atdheun e vrarë dhe të rilindur ndër shekuj; për kështjellat dhe detin, për fushat dhe tokën e zjarrtë, ku ai le peng të gjitha ëndrrat e tij prej burri. Fatmiri është emigrant, por ai ndjehet i njehsuar dhe ekuivalent i çdo njeriu të lirë, në një botë të lirë, në vendin fqinj që quhet ndryshe gadishulli i Apenineve dhe në strehëzën e tij familjare, pranë një kështjelle të lashtë në qytetin e vogël Asti, në veri të Italisë. Ai ndjehet i ngopur me jetën. Dhe gjithçka jeton dhe ndjen, e përcjell mrekullisht nëpërmjet Muzës, në vargjet dhe baladat e tij lirike, krejt të veçanta dhe origjinale, gjë që e kam shprehur edhe në parathënien e librit të parë të mikut tim. Por, ndryshe nga ai vëllim që mban titullin “Mjelma nën dritën e hënës” ilustruar magjikisht në kopertinë nga vajza e tij, tash autori i mbi 200 poezive të reja dhë të tjerave që ka ende në tryezën e studios së tij atje, në Asti, ai vjen para nesh me një larmi jo vetëm tematikash, por edhe stilesh të ndryshme poetike. Varg i lirë, varg klasik, varg i thyer, varg i bardhë, varg i gjatë si në eposin e Kreshnikëve të Veriut, apo si në baladat homerike; varg 6-8-12 dhe 14 rrokësh. Ku zanoret dhe bashkëtingëlloret sëbashku, në një harmoni të plotë idesh dhe emocionesh, sjellin përjetime kurrë të provuara më parë. Dhe, që të gjitha, në këndvështrime të reja dhe me një pasuri të madhe gjuhësore dhe figurative. Dhe është bota e pasur shpirtërore, ajo që gatuan dhe nxjer në dritë këtë pasuri të madhe perlash poetike, me stile dhe ngjyra të ndryshme poetike. Është deti I tij I thellë dhe I padukshëm I subkoshit në vetëdije, ai që shfaqet në kolonat me dimensione të ndryshme poetike: nga 4 rrokëshi dhe 6 rrokëshi si muzikë, deri tek 14 rrokëshi me një shtrirje që bën perfeksionin poetic, teksa ndjen të kumbojnë në vesh dhe në mëndje figurat e njëpasnjëshme; dridhjet dhe gjendjet e brendëshme të poetit; shfaqja e ngjarjes poetike; e përjetimit përmes një personazhi, që është vehtja e tij. Por edhe shfaqja e personazheve të tjerë lirikë dhe epikë, sipas tematikës, që rreh si një çekan I butë mbi faqet e poezisë, në çastin kur ajo lind në letrën e bardhë dhe më pas, në çastet kur ajo, e përfunduar, bëhet gati të marë udhën drejt nesh, drejt lexuesve. Ç’është ky uragan ndjesish, figurash, flakësh magjike, stilesh, përmbajtjesh krejt të veçanta dhe aspak të ngjashme me serinë e poezive të autorëve të ndryshëm, bashkëkohorë ose jo, të Fatmir Gjatës? Ç’është ky det, apo bashkësi perlash poetike, siç edhe e kam shprehur edhe më lart? Nga vjen kjo poezi? Nga vjen ky zjarr? Nga shenjtërohet kjo fjalë? Ku pra, ku I kanë folezat dhe shtëpitë e tyre frymëzimet e një njeriu të zakonshëm dhe të pazakonshëm? Që ka zgjedhur të jetë poet dhe përfaqsues I miliona njerëzve në botë, më fjalën dhe gjestet poetike, me frymën dhe universin e tij të thellë njerëzor? Ah, sa shumë pyetje lindin, kur hyn, duke trokitur ose jo, në botën e “Engjëjve që shuhen”. Zot. Duhet pyetur vetë poeti. Duhet pritur kur ai të jetë I çliruar nga prangat e poezisë, që ai të rrëfejë për kozmosin e tij poetic. Duhet pritur që ai të ndalet për një çast. Të vijë pranë teje dhe, ndërsa ti i shërben një gotë verë, apo një kafe, ai të nisë të të rrëfejë historitë e tij të pafundme për lidhjen e përjetëshme me shpirtin e tij së pari, mandej me shpirtin që e le edhe atë vetë pagjume. Me shpirtin plot dritë, që quhet dashuri. Njerëzore, universale, por edhe erotike. Fatmirin, mikun tim, një hap e ndan nga e përjetëshmja. Ai është njeri i mirë, i butë, delikat si tingulli i fjalës dhe i ngrohtë e i gjerë, si vetë dashuritë e tij të mëdha e të shumta. Zot, sa shumë duhet të zbërthesh një poet…sa shumë!

Por, më lini të vazhdoj dialogun tim me poezinë e Fatmirit…

2.

Ahh,nënë…

Ahh nënë,e shkreta nënë

më sheh nga lart, si një hënë

gjysëm e plotë,gjysëm e ngrënë

gjysëm e fshehur,gjysëm me dritë;

më sheh të qeshur e më rrit,

më sheh të qarë nga mërzitë

dhe unë të shoh,të shoh përherë

sikur më vjen,më vjen në derë

dhe dorën pak ma vë te balli

e thua ëmbël: ”...më mori malli”

ahhh nënë,e shkreta nënë

udhët u mbushën,shtigjet janë zënë

po ti me erdhe prapë njëlloj

si yll, që pak do të ndriçoj

"sa të shikoj një çikë djalin tim"

thua... - dhe ikën me rrëmbim

atje, në qiell e bëhesh hënë

herë e plotë e herë e ngrënë…

Më thoni miq! A mund të shkruhet më bukur? Më thoni ju lutem: a nuk ju përlot syri? A nuk ju mbush shpirti me drithërima? A nuk ju shfaq të gjithëve fytyra e nënës në sy? Kam një bust të bardhë para syve; bustin më të bukur në botë, që quhet nënë. Dhe është vargu brilant i poetit, që ma shfaqi kaq të bukur. Është tingulli i qelqtë dhe kumbues i gjuhës shqipe, që Fatmiri di ta sjellë përmes mjeshtërisë së pazakonshme në ndërthurjen mes gërmave, që nuk i mer nga alfabeti, por sikur i nxjer nga një minierë e padukshme shkronjash të arta. Ku, natyrisht, shkronjat ose gërmat që përbëjnë yllësinë e tingujve të kësaj poezie, që mer emrin Poezia për Nënën, gjënë më të shtrenjtë në botë, dallojnë mbi të gjithë malin e shkronjave të zjarrta, në minierën e poezisë së poetit. Nuk di çfarë të shtoj më shumë, për mrekullinë e kësaj poezie, që më bën të përulem dhe gjunjëzohem para tempullit dhe bustit të bardhë të nënës. Nuk di në çfarë pentagrami ta vendos muzikën e kësaj poezie. Nuk di cilit piktor t’ja fal ngjyrat e brendëshme të kësaj tabloje magjike, para së cilës çdo njeri do të bënte ashtu si unë: i përlotur, do përkulej dhe gjunjëzohej para duarve të bardha të nënës.

Ja dhe një tjetër perlë. Ku gjithashtu, dashuria e pastër e poetit, kësaj radhe për të dashurën e tij, fill pas dashurisë për nënën ( populli këndon: “E para më është nëna, e dyta më je ti…”) ndizet para syve të mij, si një zjarr i bukur:

Ah ti

.....që ndeze zjarr,ku ishte shuar,ku ishte mekur,vetëm me sy

vetëm me sy,që shkëndijuan,në një natë dimri kur bënte ftohtë

kur bënte vapë,në borë të bardhë,në shi rrëmbyer,ishim të dy

ishim të dy,e ngjanim një,në përqafim edhe në lot

në lot të nxehtë ishim të dy,e qeshnim,qeshnim si të marrë

duke qënë dje,duke qënë sot,akoma nesër duke qënë

përherë bashkë,në hidhërim,në lumturi përherë të ndarë

përherë bashkë në një të puthur,e në gëzim përherë të lënë

të lënë vetëm,buzëplasur,si zogj harruar në udhëtim

harruar,mbetur e vetmuar,ç'më bëre, ahhh në shpirtin tim

Vini re vargun. Ndërtimin e tij dhe gjithashtu muzikën e tingujve të fjalës brenda strukturës së poezisë. Është i njejti autor. Por, i shfaqur në poezi, me një formë tjetër të paraqitjes së poezisë. Varg më i gjatë, më i shtrirë, me kadenca dhe elegance të plotë. Vargu nuk është më 6, 8 deri 10 rrokje, por 18 dhe 20 rrokësh. Stili brilant pasurohet. Emocionet shumëfishohen dhe antonimia, si shtyllë bartëse e dritëhijeve emocionale të pashoqe, që herë gëzojnë dhe herë trishtojnë, herë veçmas dhe herë të bashkuara, herë ditën dhe herë natën, të hutojnë dhe të japin një gjendje shoku të bukur. Kontrastet janë befasuese, metaforat rrëzëllitëse dhe që flasin me gjuhë zemre. Deri sa vjen ajo mjegulla e hollë, në vargjet e fundit:

“ përherë bashkë në një të puthur,e në gëzim përherë të lënë

të lënë vetëm,buzëplasur,si zogjharruar në udhëtim

harruar,mbetur e vetmuar,ç'më bëre, ahhh në shpirtin tim.”

Nuk kam të drejtë,kur shprehem me emocion, ashtu si autori i vargjeve? Nuk kam të drejtë të komentoj ndryshe nga ç’do mund të komentoja një poezi tjetër të një autori jo aq tq pasur në shpirt sa miku im, Fatmiri, dhe që motiv të poezisë së tij ka figurat e panjohura politike, psh…? Ah, po sigurisht që kam të drejtë miq. Sepse, me plot gojën unë mund të them, se jo të gjithë e shkruajnë kaq bukur poezinë. Jo të gjithë vuajnë, si Fatmiri, para fletës së bardhë. Që mer urdhër të shkruaj jo me llogari dhe me arithmetikë, por me zemër dhe me shpirt. Apo jo miq?

3.

Gjeografia shpirtërore e poezisë së Gjatës është e pakufishme. Harta e saj është krijuar në përgjithsi prej ndjesish të shenjta, që vetëm poetët dijnë t’i përjetojnë. Por, ajo që kuptohet menjëherë, kur ti bie në kontakt me vargun e poetit, është dashuria. Ajo është pika e gravitetit të njeriut, rreth së cilës rrotullohen të gjitha ndjesitë, të gjitha pamjet, të gjitha punët dhe senset e jetës. Tematika e dashurisë është kudo. Bashkë me poetin. Dashuria të bën të ndjehesh princ dhe princeshë, skllav dhe i duruar, ëndërrimtar dhe ndërtues i ditës, i mbrëmjes, i punës, i takimit, i përqafimit, i pikës së lotit, i puthjes, i bashkimit, i ndarjes, i trazimit, i harrimit, i rikthimit, i buzëqeshjes, i trishtimit, i kujtesës, i këngës, i mallit, i dritës, i natës, i qirinjve, i hënës, i diellit, i reve, i pushtimit të trupit, i çlirimit të tij dhe plot e plot ndjesi të tjera. Të cilat, nuk po rrekem t’ua ofroj unë me shënimet e mia, sa kohë ju do t’i gjeni dhe do t’i takoni vetë në mbi 200 poezitë e poetit Gjata.

Ah, ka edhe një element, që e mban bukur ritmin e vëllimit, nga njera poezi tek tjetra: titujt e poezive. Që vijnë të lidhura si vargje trëndafilësh, në mjaft poezi, përmes lidhëses bashkërenduese në gjuhën shqipe, ose përmes tingullit “E”. Me të cilin nisin një pjesë shumë e madhe poezish, si fillime përjetimesh, si vazhdime dhe si transmetime të gjendjeve shpirtërore nga një poezi tek tjetra; nga një mikrobotë tek tjetra. Do ta ndeshni shpesh këtë të veçantë krijuese, gërmëzën, ose tingullin - zanoren “E”. E cila bashkon gjendjet e poetit me gjendjet tona. Por unë dua të shtoj këtu, se kjo mënyrë e re lidhjeje mes poezish, është sa origjinale, aq edhe për të krijuar një neologjizëm në stilin poetik të Fatmir Gjatës. Ja disa prej titujve, që nisin me zanoren, ose tingullin “E”, si një lidhëse baskërendore logjike, nga poezia në poezi:

Erdha

E fluturuam...

E ishte kaos

E klithmë e vetme

E kur s'kam qeshje...

E mbylla pusin e dëshirave

E ndeza

E rrjedh

E shkoi

E s'ka

Ka një lidhje harmonike dhe logjike pra mes poezisë, mes mendimit dhe idesë së figurshme në një cikël ose numur të madh poezish, që qëndrojnë sup më sup me njëra tjetrën, si enët komunikuese të Lavuazierit në fizikë, që të gjitha nën “pushtetin” e tingullit fillues “E”. Dhe pas tingullit “E” si fillim, si gërmë e parë e titullit, vjen lumi i fjalës, lumi i poezisë. Të cilin Gjata e lëshon në lëndinat e vëllimit poetik të rrjedhë lirshëm, pa barriera të tjera semantike dhe fonetike, morfologjike dhe sintaksore. Gjata shkruan bukur dhe pastër gjuhën shqipe, së cilës i falet, ashtu si edhe poezisë dhe shpirtit të tij.

Por, veç kësaj, veç fillimit pra të poezive me tingullin “E” si shkronjë e parë e titullit, ju do të ndeshni në leximin dhe takimin me poezinë e këtij uragani gjendjesh të papërsëritëshme poetike, edhe një përsëritje titujsh. Pra, dy ose tre poezi, me të njejtin titull, por sejcila krejt e veçantë nga tjetra. Që vijnë në harmoni të plotë me poezinë dhe që shfaqin njera pas tjetrës perlat e poetit.

Ah, por unë nuk mund të harroj pa cituar këtu një prej mrekullive, që sjell ky poet i hollë lirik dhe elegant: muzikën. Po, po. Muzikën e poezisë. Që gjendet brenda personazhit të padukshëm dhe që shfaqet në tërësinë e tingujve të vargjeve dhe që, të gjitha sëbashku, bëjnë atë muzikë, atë magji që të shoqëron nga vargu i parë i vëllimit, deri tek i fundit. Gjata është krejt origjinal në këtë lojë të bukur violinash dhe zërash virtuozë poetikë. Gjata, siç kam shënuar edhe në librin e tij të parë, të cilin ju kujtoj që duhet ta merni sa më shpejt në bibliotekat tuaja, është një vazhdues besnik i poezisë popullore shqipe dhe ballkanase, që e dhurojnë me gjithë zemër muzikën e vargjeve. Ai është padyshim një trashëgimtar i denjë i vargut të ëmbël dhe filozofik naimian; i vargut të përkryer dhe romantik lasgushian; i vargut mjaltë të Asllanit; i vargut perlë të Eseninit dhe Bërnsit, përtej kufijve të trevës natyrore dhe shpirtërore, ku lind poezia e Fatmir Gjatës. Lexojeni, bëjeni tuajën poezinë e burrit nga Shqipëria, që u takon të gjithëve, gegëve dhe toskëve, të dashuruarve të çmendur në të gjitha krahinat e atdheut të kësaj poezie dhe të atyre, që gjithashtu janë dashnorë të çmendur në krahina të tjera të Ballkanit dhe të Europës dhe do të vini patjetër në konkluzionin tim: se magjia e poezisë së Gjatës, është muzika brenda poezisë - shpirt. E asaj poezie - muzikë, që është e ndërtuar nga qindramijë tinguj të papërsëritshëm, edhe pse gërmat e alfabetit janë 36 gjithsejt: zanore dhe bashkëtingëllore bashkë. Muzikë, muzikë dhe vetëm muzikë. Në një univers të pashembullt tradicional dhe ndërnacional, që shquhet qartë në të gjithë vëllimin me poezi “Engjëjt që shuhen”.

Hej, miq! Çfarë tjetër? Ah, më lini tani të shkoj sërish tek tryeza ime dhe t’i mar sërish me radhë poezitë e Fatmirit. T’i lexoj dhe rilexoj, të mbushem me frymë, të meditoj dhe pse jo, të inspirohem dhe frymëzohem prej ajrit dhe frymës së tyre. Prej dimensioneve dhe magjisë së tyre. Prej emocionit, filozofisë dhe mesazheve, që ato përcjellin.

E fundit, që dua të them: poezia e Fatmir Gjatës priret nga Liria! Është ajo, që dikton: Liria. Është ajo që e çon ndërgjegjen dhe shpirtin e autorit, materien dhe të padukshmen, koshin dhe subkoshin, drejt dashurisë njerëzore; drejt dashurisë intime dhe dashurive të mëdha. Sa më pranë lirisë, aq më pranë dritës. Aq më pranë tokës. Aq më pranë ëndrrës. Aq më pranë premtimit dhe idealit. Poeti Fatmir Gjata lirinë e ka të vizatuar në sy, në ballë, në krahë, në trupin e tij elektrik prej njeriu, siç thotë Ëitmani, poeti i madh amerikan.

Njerëz, miq. Besojeni dhe lexojeni poezinë e Gjatës! Fatmiri është ti; edhe ti; edhe ti. Edhe ai, edhe ajo. Edhe ne të gjithë bashkë. Me poezinë, njerëzit bëhen më të lumtur!

Faleminderit, që më bëre të flas ndryshe miku im! Poezia, si shenjtore, na bën të jemi gjithmonë pranë njeri tjetrit.

Nesër, unë pres një libër tjetër nga ty, miku im…Një tjetër det me perla, që presin sërish dorën tënde t’i shpërndajë kudo në atdheun tënd dhe nëpër botë. Një tjetër shpirt të hapur, që të takon ty dhe dashurisë tënde; të gjitha dashurive të mëdha dhe të pastra njerëzore!

Vetëm dashuria nuk mbaron, kurrë. Asaj, i falemi…