Historia e vërtetë e Bajo dhe Çerçiz Topullit

Kur përmenden emrat e tyre, menjëherë në mendje të vijnë dy burra të gjatë, me mustaqe e pushkë të gjatë hedhur krahut. Të vjen në mendje rrapi në Mashkullorë evrasja e Bimbashit turk, në sokakët e Gjirokastrës. Emrat e Bajo dhe Çerçiz Topullit të kujtojnë kryengritjet e armatosura kundër turqve, por edhe grekëve. Gjatë viteve të diktaturës, politika e asaj kohe i veshi me një tis legjende trimat e Gjirokastrës.

Nga Alma Mile

Nipi i Bajo dhe Çerçiz Topullit hedh dritë mbi figurat e heronjve. Jo thjesht komitë, por edhe intelektualë dhe reformatorë. Një material i dendur me dëshmitë e kohës mbi vrasjen e Dhespotit të Korçës, Bimbashit, përplasja me Faik Konicën, deri tek ceremonitë e lamtumirës për të dy figurat

Këngët, që iu kushtuan, trashëguar brez pas brezi, i theksuan edhe më shumë konturet “fantastike” që portretizonin këto dy figura. Por faktet historike tregojnë që Bajo dhe Çerçiz Topulli, nuk janë thjesht komitët që rrëmbyen armët e dolën maleve. Në një monografi të zgjeruar, që Bajo Topulli (nipi i Topullarëve, që ka marrë emrin pikërisht nga xhaxhai Bajo) na tregon se më së pari, Çerçizi e më së shumti Bajoja, ishin intelektualët, që luftuan jo vetëm për mëvetësinë e Shqipërisë, por edhe për gjuhën shqipe. Janë diplomatët, që shëtitën kryeqytetet evropiane e Amerikën, për të gjetur mbështetjen ndërkombëtare dhe për të organizuar shqiptarët, kudo që ishin për të ndihmuar çështjen e pavarësisë. Për autorin e librit “Topullarët e Gjirokastrës: Bajo dhe Çerçizi - pararendësit dhe pasardhësit”, botimi i kësaj vepre vinte si një shtysë e brendshme. U rrit me bëmat e heronjve, jetoi në po ato oda, ku u ulën këmbëkryq ata, në çdo gëzim gjirokastrit, dëgjoi të këndohej e famshmja “Tek Rrapi në Mashkullorë”, ndërsa në qendër të qytetit pa të ngrihej madhështor monumenti i Çerçizit. Gjatë jetës së tij ndoqi sesi politikat dhe sistemet vepruan me dy xhaxhallarët e tij heronj, glorifikimin e figurës gjatë diktaturës, por edhe cungimin e historisë së tyre, duke lënë jashtë momente të rëndësishme në jetën e dy vëllezërve, por edhe figura të shquara që shoqëruan në të gjallë e në të vdekur Topullarët. Pas ndërrimit të sistemit iu desh të shihte harresën e qeverive demokratike, rrënimin e shtëpisë-muze, dëmtimin e varreve. Një gjendje për të ardhur keq, që nuk mund ta linte më indiferent. Në një volum prej rreth 460 faqesh na ofrohet një material i bollshëm mbi historinë e familjes së madhe Topulli, por më së shumti të Bajos dhe Çerçizit. Një material i mbledhur nga burime gojore dhe arkivore. Janë shfrytëzuar Arkivat e Shtetit, por edhe shtypi i kohës, ku bëmat e dy heronjve gjetën hapësira të mëdha. Ka edhe citime nga fjalime e dorëshkrime të vetë heronjve, nga ato të pakta që i rezistuan kohës.

Për ta drejtuar lexuesin deri tek Bajoja e Çerçizi, autori ofron disa faqe histori, që lidhen me paraardhësit e Topullarëve, që nga zbritja e tyre nga veriu i Shqipërisë, në jug të vendit, ndërrimi i fesë nga katolike, në ortodokse e më pas në islame. Këtë e dëshmon edhe një pllakë varri, ku i pari i familjes quhej Vasil Sulioti (gërma V fshihet më pas), brez pas brezi, me shndërrimin e mbiemrit në Karagjozi e më tej Topi- Topulli (për shkak të një beteje të ashpër që Mehmet Karagjozi bëri me Ali Pashë Tepelenën). E më pas tregohet mbi një dokumentacion të dendur jeta e Bajo dhe Çerçizit, dy nga 15 djemtë e Ago Topullit.

Mësohet se qysh 11 vjeç Bajo niset për të studiuar në Stamboll, ku brumoset me idetë përparimtare dhe patriotike të vëllezërve Frashëri, Samiut dhe Naimit, por edhe Jani Vretos, të cilin ai e vlerësonte shumë. Sipas këshillave të tyre ai hidhet në Selanik, ku fillon një aktivitet të gjerë si propagandues i gjuhës shqipe, edhe pse nuk ishte e thjeshtë, duke qenë se ndodhej mes dy zjarresh, atij turk e atij grek. Më pas, në vjeshtën e vitit 1904, Bajon do ta shohim në Manastir, ku bëhet pedagog dhe nëndrejtor i gjimnazit të Manastirit. Bashkë me lëndët mësimore, nisi t’iu mësonte edhe gjuhën shqipe djemve të gjimnazit e të shpërndante libra në gjuhën shqipe, edhe pse ishte gjithnjë në shënjestër. Gjatë qëndrimit të Bajos në Manastir solli ngritjen e “Komitetit për Lirinë e Shqipërisë”(1905), ku mblodhi rreth vetes patriotë shqiptarë. Në nyjën (nenin) e parë të Kanonizmës së komitetit thuhej se “qëllimi i këtij komiteti është të ngjallurit e Shqipërisë, duke mbjellë vëllazërimin, dashurinë, bashkimin, duke përhapur udhën e qytetërimit me anën e librave që do të shtypen, duke dërguar njerëz në të gjithë anët e Shqipërisë të mbjellin këto mendime… për mbrothësinëkombit dhe të shpëtuarin nga zgjedha dhe errësira në të cilën gjendet sot”. Do të ishte po Bajo Topulli, që disa muaj më pas do të ishte vullnetari i parë, në të parën çetë çlirimtare, duke u quajtur “Garibaldi i Shqipërisë”. Pas aktivitetit në Jug të Shqipërisë dhe vrasjes së Dhespotit të Korçës, për të larë gjakun e Papa Kristo Negovanit, Bajo Topulli e pati shumë të vështirë qëndrimin në Shqipëri, ndaj dhe në fund të nëntorit, Bajo i shoqëruar nga Çerçizi dhe Zeman Haskua udhëtojnë drejt Sofjes, ku e priti një grup shqiptarësh me në krye Shahin Kolonjën. Aty gjejnë një situatë po aq të ndezur patriotike, në Sofje e Bukuresht u njohën me figura të njohura, mes të cilëve dhe Mihal Gramenon (kronikanin e betejave). Redaksia e gazetës “Drita” do të bëhej një shkollë e vërtetë për Çerçizin, i cili përmes faqeve të saj u bënte thirrje shqiptarëve për luftë. Pasi nis Çerçizin, Mihalin dhe lufttarë të tjerë drejt Shqipërisë, Bajo ndërmerr një udhëtim të gjatë në kryeqendra të Evropës dhe në Amerikë (ku u shoqërua nga Fan Noli), për të gjetur mbështetje për çështjen shqiptare. Ndërsa Bajo Topulli merrej me propagandë jashtë vendit, çeta e drejtuar nga Çerçiz Topulli, kishte nisur veprimtarinë e saj, madje ishte vënë në shënjestër. Ndodhi pikërisht në këtë kohë, në 9 mars të vitit 1908 kur në Gjirokastër vritet Bimbashi turk Halil Musa Beu. Një ngjarje që do të bënte bujë të madhe në atë kohë, por që do të shënohet në histori si bëma më e madhe e Çerçiz Topullit. Nëntë ditë më vonë, do të zhvillohej dhe beteja e famshme e Mashkullorës. Por një ngjarje më e madhe do të ndodhte në po atë vit. Është Kongresi i Manastirit, ku merrte pjesë dhe Bajo Topulli, madje ai u zgjodh në komisionin e ngushtë të Alfabetit, prej 11 vetësh, ku ndër të tjerë bënin pjesë edhe Fishta, Mjeda, Mit’hat Frashëri, Sotir Peci, etj. Bajo Topulli ishte përkrahës i variantit të alfabetit me gërma latine, i cili u pranua si një nga dy variantet, bashkë me alfabetin e Stambollit, që të përdoreshin mes shqiptarëve. Kjo ngjarje e madhe u pasua me hapjen e shkollave dhe klubeve të gjuhës shqipe.

Nga autori i librit, por edhe historianë të tjerë enigmë mbetet mungesa e Bajos dhe Çerçizit në ngjarjen e madhe të shpalljes së Pavarësisë, një moment për të cilin ata kishin luftuar për vite të tëra. Ishte një tërheqje e vetë Topullarëve, apo një “gabim” i Ismail Qemalit? Të dhënat historike janë të mangëta dhe nuk hedhin dritë mbi këtë fakt. Emri i Çerçiz Topullit do të ndeshet sërish pa shpalljes së Pavarësisë, në disa kryengritje të armatosura, për sprapsjen e grekëve nga tokat e pushtuara në jug (pas konferencës së Londrës), por edhe kundër rebelimit të Haxhi Qamilit në Shqipërinë e Mesme. Në shtator të vitit 1914 Çerçiz Topullin e Muço Qullin i gjejmë në Shkodër, ku mendohet të kenë shkuar për t’ju bashkuar mbrojtjes së trojeve nga pushtimi serbo-malazez. Arrestohen për të parën herë në 28 qershor dhe lirohen shumë shpejt. Por arrestohen sërish në 7 korrik. Tre ditë më vonë do të ekzekutoheshin duarlidhur rrugës për në Çetinë. Për 20 vjet eshtrat e dy heronjve mbetën pa varr, në Shtoj të Shkodrës, deri sa u zbuluan në vitin 1936 nga Javer Hrushidi, mik fëminie me Çerçizin dhe prefekt i Shkodrës aso kohe. Ishte pikërisht ai që identifikoi dhe eshtrat e Çerçizit nga një dhemb floriri, që e kishin të dy të njëjtë. Autori na thotë se në zhvarrimin e eshtarve të tyre mori pjesë edhe Enver Hoxha, i cili mbajti edhe një fjalë lamtumire në emër të Gjirokastritëve. (Dy vjet më pare, në 18 mars 1934, në Gjirokastër do të ngrihej monumenti i tij, i realizuar nga skulptori Odhise Paskali me kontributin financiar të shqiptarëve brenda e jashtë vendit.) Madhështore ishte përcjellja e eshtrave të heronjve në Shkodër. Prekëse janë fjalët e mbajtura nga patër Anton Harapi e Ernest Koliqi, të pabotuara më parë në kohën e diktaturës. Ndërkohë, të dhënat janë të pakta për aktivitetin e Bajo Topullit pas shpalljes së Pavarësisë. Mësohet se për 15 vjet jetoi e punoi në Turqi, ku pati poste të larta drejtuese në kohën e Mustafa Qemal Ataturkut. Thuhet se shërbeu si vali e prefekt. Në vitin 1925 ai kthehet në Gjirokastër. Gjirokastritët shënuan kandidaturën e tij si kryetar bashkie, edhe pse Bajo, tashmë i sëmurë nuk e dëshironte një gjë të tillë. Megjithë fushatën e shkurtër, Bajo Topulli zgjidhet kryetar Bashkie, të cilën e drejtoi për tri vjet. Gjatë kohës së drejtimit ndërmori një sërë reformash. E nisi që me pritjen e popullit në zyrat e bashkisë, pastërtia e qytetit, tregjeve, kontrolli ushqimor, ndriçimi, marrja nën kontroll e rendit publik, përkrahja e familjeve të varfëra, caktimi i ndihmave sociale, ngritja e shkollave, regjistrimi i të gjitha fëmijëve, heqja e ferexheve tek gratë, shpallja zyrtarisht e së dielës ditë pushimi, etj. Gjithashtu ai u bë nismëtar i ngritjes të së parës shoqëri aksionere tregtare në Shqipëri, e cila u quajt “Dele”.

I sëmurë rëndë, Bajo Topulli u nda nga jeta në 24 korrik të vitit 1930, në shtëpinë e të vëllait në Sarandë. Një ceremoni lamtumire madhështore u organizua që nga Saranda deri në Gjirokastër. “Në emër të djalërisë vinj t’i them Bajo Topullit lamtumirën e fundit. Jo me lot grarie do ta varrosim, se sot nuk është ditë për zi. Ne do ta varrosim si burra. Sikundër thotë i madhi Leonardo da Vinçi: “Sikur njeriu gëzon muzgun e mbrëmjes pas një dite me punë plot, ashtu dhe vdekja është lumturi në fundin e jetës pas një jete të përdorur mirë”, ashtu edhe ti o shpirt bujar, derdhe tërë gazin e jetës për këtë Shqipëri dhe tani, hero re dhe do flesh në këtë tokë që t’i e deshe gjithë jetën më tepër sesa shpirtin”. Kështu do të shprehej për bajo Topullin, Eqerem Çabej në fjalën e lamtumirës.

Në ceremoninë e përcjelljes së Çerçizit

Nga fjala e lamtumirës së Pater Anton Harapit

“Ndaluni! Ku veni burra?!

Çerçiz e Muço, dy fjalë ka me ju Shkodra Kreshnike, ktu në log të kuvendit para se të daheni. Do ta leni Shkodrën, të shkoni e të pushoni atje, ku së parit pat t’amblat rreze të diellit, ku, si filiza të shndoshtë, gëzueshëm e rritët shtatin, atje prej kah Shqypnija u qiti dhe u ndriti!

…Veç, o burra, qi, dekun, flitni, të metun, njalleni, të hupun, sod ndritni, kah rreth e rrokull t’i bini Shqypnis, deh, lshonie nji za, at zanin t’uej kumbues si të luajve, diftoni djelmnis shqiptare shka u ushqeu idealin, shka u mbajti karakterin, shka u bani të pavdekshëm.

….T’i diftojm, po, botës, se shqyptarët janë njimend burra; se mund të jemi Toskë e Gegë, muhamedan e kristjan, e njiherit shqyptarë të njimendtë.

Zoti i vërtetë e atdheu le të na bashkojn, Zoti e atdheu të na mbajn, me Zot e me Atdhe të lumnojm!”

Nga fjalimi i lamtumirës së Ernest Koliqit

E ju, o ju Hije madhore të Çerçiz Topullit e të Mustafa Qullit, nisnju kah vendet jueja tue ngjallun nëpër të gjitha buzët nji kangë shprese. Zgjoni në kalim zemrat e fjetuna; fuqizoni shpirtrat e ligshtuem. Shka kërkon djalëria prej Shqypnis? Drejtësi të plotë shoqnore.

O ti, Çerçiz, o ti Mustafa qulli, që ma t’kuq e batë flamurin tonë me gjakun e pastër t’uj, shpallnja djalëris se përparimi më i drejtë se drejtësia ma e plotë shoqnore mund t’arrihen n’emën të shqypnis…

Përplasja me Konicën për vrasjen e Dhespotit

“Luftë” mediatike

Bajo Topulli nuk mund të harronte gjëmën që Papa Foti, Dhespoti i Korçës bëri në Negovan, ku masakroi Papa Kriston (Negovanin), i cili i kishte kthyer librat fetarë në shqip, gjë që binte ndesh me politikën e Kishës greke. Kjo ishte arsyeja pse në 9 shtator të vitit 1906, çeta e Bajo Topullit i zë pusi “karvanit” të dhespotit dhe me një plumb të vetëm e shtriu përdhe. Vrasja e klerikut grek, bëri bujë të madhe në shtypin e kohës. Një seri shkrimesh që përkrahnin këtë akt u botuan në gazetën “Drita” të Sofjes. Fan Noli nën pseudonimin Ali Baba Cytexa shkroi disa syresh në gazetën “Kombi” të Bostonit. Nga mesi i nëntorit, do të ishte vetë Bajo Topulli, që do shkruante në faqet e gazetës “Drita”, të drejtuar nga Shahin Kolonja, një artikull me titullin “E vërteta”, ku shpjegonte arsyet pse “Komiteti” vendosi eleminimin e Dhespotit. Tërësisht kundër rrymës, një vit m’ vonë, në gazetën “Albania”, Faik Konica do të shkruante një shkrim qesënditës për Bajo Topullin dhe vrasjen e Fotit me titullin “Bajo Topulli dhe politika assasinatëve”.

“Bajo Topulli është emri i një shqiptari, i cili, i fshehur me gjithë shokë e me ndihmën e tyre, vrau një plak të paarmatosur… si të ish një armik grek.

Disa shqiptarë u çuditën se “Albania” s’bën fjalë për kalorsin tonë. Shkaku i heshtjes sime: unë jam një shqiptar aq i ftohtë dhe aq i humbur dhe një njeri me ndjenja aq të poshtra, saqë nuk kam qenë i zoti të kuptoj madhërinë e Bajo Topullit…”

Më tej ai shton se gjatë qëndrimit të Bajo Topullit në Amerikë, kishte shpresuar të dëgjonte prej tij “platformën” që do të ndiqej, madje duket pak qefmbetur se nuk ishte takuar me të dhe vijon se” Bajo Topulli, po të ishte pjekur me mua do t’i kisha treguar mendimet e mija”. Veprimin e çetës së Topullit ai e konsideron ala bullgarçe e grekçe.

“rehen ata shqiptarë që besojnë se do të na përparojnë punët në zënçim udhën e bullgarëve dhe grekëve… Bota shohin se Bullgari, greku, serbi, turku janë të gjithë njerëz që të shkelin kur je i dobët, të goditin nga prapa kur je i fortë… e pos këtyre vihet re si shkëmb i vetëm në mes të detit ndodhet një komb i vogël, kombi shqiptar, i cili ka mbajtur disa nga më të mirat vetija…besën, të prapsurit nga dinakërija, etj… ne vemi dhe imitojmë bullgarët dhe grekërit”. Nga fundi Konica i zbut tonet, madje bëhet kontradiktor duke e quajtur Bajon një “patriot të mençëm e të flaktë”. “S’dua t’i lë këndonjësit të mendojnë se unë jam një kundërshtar i verbër i Bajo Topullit. Një besim i tillë do të jetë shumë i lajthitur…”.

Shkrimi i Konicës do të ndiqej nga një mori shkrimesh të tjera të gazeta të tjera, ku i kundërviheshin qëndrimit të Faik Konicës. Autori thotë se për reagimin e vetë Bajo Topullit, ku doli shkrimi i Konicës nuk dihet shumë. Vetëm në një fjalë të mbajtur në një shoqëri atdhetarësh emigrantë (nuk është e qartë se ku) ai përmend edhe emrin e Konicës, ku thotë se “Për të keqen e Shqipërisë disa shqiptarë flasin angllëç dhe qajnë Fotin… Ka edhe nga ata që jetojnë jashtë, që nuk largohen nga rehati, qejvet dhe kuplaratë. Nuk di ç’kërkon beu i Konicës tani që puna e shqiptarizmës është vënë në brazdë? Dhe ay me këto veprime nuk i del krah shqiptarizmës, por grekut dhe përçarjes”.