Resmi Osmani: Ditët e sprasme të mbretit Gent

DITËT E SPRASME TË MBRETIT GENT

Iliria përtej detit , më thotë, se ne jemi  të huaj në këtë dhe.

NOVELË NGA RESMI OSMANI

Një

Iguvio, qershor 146 para erës së re.

Mbreti Gent[1], la pas livadhin e gjelbëruar, ku piklat e vesës, nën rrezet e diellit ndrinin si margaritarë dhe iu afrua shtegut të monopatit që ngjtej në malin Inxhinio. Aty qëndroi që të mbushej me frymë. Gjithmonë e lodhte ajo e përpjetë: si çdo gjë në jetë, e zorshme për tu ngjitur, por e lehtë për tu zbritur. Hodhi sytë nga lindja. Dielli ishte ngritur lart mbi kodrat dhe vargmalet. Dielli flakërues i qershorit, në qiellin e rimtë pa një re, derdhte bujarisht dritë e ngrohtësi. Gjethet e shkurrishteve, të lara nga ari i dritës, e të puthura nga puhiza, hidhnin vallen e tyre duke shushuritur këngën e tyre me ritëm të qetë. Po afronte zhegu, por flladi i erës që frynte do ta bënte më pak të nxehtë. I veshur lehtë, thuajse  varfërisht, me këmishë dalmatika të hapur në gjoks e të ngjeshur në brez me konop, me sandale të vjetëra, lidhëset e të cilave i qarkonin pulpët me damarë mavi e të holluara nga pleqëria, beretën e madhe të ronitur e anëvarur, që i mbulonte kryet e thinjur, trastën e linjtë varur  në sup dhe shkopin gjithë nyje mbi të cilin mbështetej, ngjante me një shtegtar vetëmitar që udhëtonte në kërkim të fatit, që do t’i sillte dita.

U nis të ngjitej. Monopati i ngushtë gjarpëronte midis shkurreve dhe gurëve. Udhëtari i hidhte çapet me kujdes, zgjidhte vendin që të mos shkelte mbi gurët me thepa, që nën shojet e hollë të sandaleve i vrisnin shputat e këmbëve. Mbështetej mbi shkop dhe hidhte një hap, e kështu dreisa iu afrua majës.

Në çeltirat midis shkurrishteve, bimësia , barërat dhe lulet harliseshin duke rrëfyer sikush bukurinë dhe magjinë e tyre. Natyra ngazëllehej, lëngu jetdhënës i tokës ushqente bimësinë, gjallesat shihnin punën e vet në kërkim të ushqimit.  Hardhucat e gjelbra, që gjuanin kandrrat, sa e shihnin rrëshqisnin vetëtimthi që të fshiheshin. Një laraskë llafazane e ndiqte pas duke krokatur dhe përqeshur. Një vargan i milingonave, si rreshti i ushtarëve, të ngarkuara me farëza, nxitonte nën peshën e rëndë për në fole që të vinte zahirenë e dimërit. U kujdes që të mos i shkelte. Ai i donte milingonat, ishin punëtore të palodhura. Ndaloi dhe i soditi ato kandrra aq të vogla e çuditërisht aq punëtore. Ishin si një ushtri, por kush i komandonte , cili ishte mbreti apo mbretëresha?  Qëndroi edhe laraska, që u ul mbi një trandafil të egër. Ai ngriti shkopin dhe  i bërtiti:

”Shporru!”

Ajo tundi bishtin e gjatë e përqeshi dhe s’luajti vendit.E mençura e dinte që ai s’kishte seç t’i bënte.

”E po llap sa të kesh qejf, moj llafazane!”,- i tha ai.

Një breshkë, zgjaste qafën dhe gëlltiste  luleshtrydhet e egra, që dukej se po i shijonin shumë.  Sa ndjeu hapat e fshehu kokën në kafkull.

“Të bëfshin mirë,”-i tha ai - mos u tremb, s’të vjen e keqe prej meje.Ruhu nga latinët, breshkaxhinjtë, ata t’a pëlqejnë mishin”-

Hodhi hapat e tjerë përpara. I dukej sikur vitet e jetuar i rëndonin mbi shpinë si mali që po ngjiste, pesha e tyre i këpuste gjunjët dhe i rëndonte frymëmarrjen. Kishte ardhur pleqëria.”Vetë pleqëria është sëmundje,”- gjykoi ai - sjell pjekuri e mençuri, por të ronit shëndetin, kafshon zemrën, dërrmon eshtrat dhe…..vjen fundi i rrugës së udhëtarit, por ai s’donte ta mendonte atë!

Vapa po shtrëngonte, gjinkallat cinxërinin sa i gjithë ajri dridhej nga kënga e tyre. Ec e ec. Dëgjoi gurgullimën e ujit, përpara ishte burimi ujëkthiellët e brisk i ftohtë. E kishte ndërtuar vetë. Vendësit e quanin “Fontana di Re” , burimi i mbretit. Ujët rridhte në curril nga goja e hapur e kokës së luanit të mermertë dhe derdhej në hauzin me guriçka të bardha, pastaj duke mërmërirë, këngën e ujit,që është si kënga e jetës, rridhte në rrëkezën që zbriste tatëpjetë. Nga të dy anët ishin dy sofate të gurtë që udhëtari të ulej e të flladitej. U ul në sofat, piu me ëndje dhe freskoi fytyrën.

Aty vinin shtazët e vogëla, zogjtë dhe bletët për të pirë ujë. Thëllëzat  u ngritën vrikthi dhe u fshehën në shkurre. Bishttundsi, e pa  me dyshim dhe u ul majë shkorretës. Njera nga bletët e shumta, ra në ujë e po mbytej. Futi dorën dhe e mori në pëllëmbë. Ajo shkundi krahët dhe fluturoi rreth tij si për ta falnderuar.

”Fluturo moj puntore e palodhur,çoje mjaltin në zgjua”,- e përcolli ai.

I donte bletët njësoj si milingonat puntore, çdo njeri mund të mësonte prej tyre që ta donte punën. Lule më lule mblidhnin mjaltin, gjithë verën, pa u lodhur, pa pushim. E bukur të ishte bletë! Po ja që ishte njeri. Eh, një njeri i vogël , në këtë botë të madhe, nën diellin flakërues, që ishte at i natyrës, e i falte jetën gjithësisë, njeri i vogël, që çapiste mbi mëmën tokë, që ushqente njerëz e gjallesa. Prandaj në vendin e tij betoheshin: ”Pasha diell e pasha dhe” dhe “Për atë sy dielli”, kjo ishte një be e rëndë e burrave. Vërtet i vogël njeriu, por edhe sa i madh! Kjo krijesë thuajse hyjnore e natyrës, që guxonte me vullnet e trimëri të matej edhe me Zotat, duke e ditur se për rrebelimin do të dënohej. I tillë ishte njeriu me guximin e tij të marrë. I tillë kishte qenë edhe ai, Genti, mbreti i sprasëm i Ilirisë. E madhe vepra e njeriut, por sa të mëdha bëmat , po aq mizor e shkatrrues dëmi, që sillte lakmia e makutëria, përpjekja për pushtet mbi të tjerët, zotërim të pronës, e pushtim të vendeve dhe popujve, me një fjalë të vetme: ”Unë mbreti urdhëroj!”- dhe kjo, si të ishte një fjalë magjike, hidhte në luftë e vdekje mijërat e njerëzve. Kur vinte fundi, njeriu asgjë nuk merrte në jetën e përtejme. Edhe mbretit, për strehën e fundit, nga mbretëria apo perandoria pa fund e pa anë, i mjaftonte një pash dhe! Por këtë asnjë nga sundimtarët, kur ishte në majat e larta  të sundimit, nuk kishte sy t’a shihte, e veshë që ta dëgjonte, e verbonte pushteti, nuk e shkonte ndër mend, jo se i mungonte dituria, por i dukej vetja i pavdekshëm. Duhej një jetë e tërë dhe mençuria e pleqërisë, pas rënies nga froni, për t’a kuptuar. Pas triumfeve dhe pësimeve të jetës, ai tashmë e kishte mësuar aq gjë, por tashmë ishte vonë. E keqja kishte ndodhur dhe pendesa nuk ndreqte asgjë, përveç qetësimit të shpirtit.

”Eh moj mendje, mos u lajthit dhe mos zbrit në të thella- i tha ai,- Të shkojmë për aty ku jemi nisur e të bëjmë punë.”- Ec e ec në të përpjetë. Këmisha i ngeci në një degë ferre, u përul që ta shqiste, por një gjemb e shpoi në gisht. Dhembja qe e hidhur dhe doli një pikë gjak.

“Ah, moj ferrë, gjembat i ke të hidhur por frytat të ëmbla, por që të arrish deri aty duhet të shposh gishtat. Çudi! Gjithmonë, e mira dhe e keqia rrinë tok!“-mërmëriti ai, - Edhe bleta që bën mjaltin, ka thumbin e helmuar! Po ashtu i tillë ishte edhe njeriu.  Në mëndjen  dhe zemrën e tij rrinë tok, e mira dhe e keqja, dashuria dhe urrejtja, bujaria dhe kopracia, trimëria dhe burracakëria, ndershmëria dhe dinakëria. Sipas rastit dhe herës, ato shfaqeshin herë njera e herë tjetra, dhe  shërbenin si armë për të arritur qëllimet dhe synimet. Fort të ngatrruar dhe të paparashikueshim e kishin ngjizur zotat njeriun! Aq të ngatërruar sa ai shpesh nuk arrinte të njihte vet-veten!

Shkëputi nga bisku disa manaferra dhe i përtypi. Ishin pak të athëta por erëmira, me lëng dhe të ëmbla. Pak kush e dinte se përvëlesa e gjetheve të ferrës ishte një me një për ndërprerjen e heqjes së barkut. Ai e dinte, siç dinte dhe për shumë barëra e bimë të tjera. I njihte më mirë bimët ngasa kishte njohur njerëzit! Ata ishin të zorshëm për t’u njohur. Të  tillë ishin krijuar : sa të mëdhenj  aq edhe të  vegjël,  në lavdinë dhe mjerimin e tyre!

Dy

Më në fund mbëriti në majë. Frymoi thellë. Maja e malit përfundonte me një rrafshirë, si e prerë me thikë. Ajo zgjatej gjer larg nga veriu. Në dimër  e mbulonte bora dhe ngjante me një shkretëtirë të bardhë. Kur ishte më i ri, ngjitej për tu nginjur me ajrin e ftohtë dhe ciknën e akullt e të shëndetshme, Kur ishte diell ajo ndrinte sa të verbonte sytë. Merrte dhe djemtë. Ata dëfreheshin: rrëshqisnin, rrokulliseshin dhe gjuheshin me topa bore. Ikte dimri, juga frymëngrohtë shkrinte borën dhe pastaj vendi shndërrohej si me magji. Gjithçka kishte fjetur nën borë zgjohej. Vinte shpesh aty dhe ç’do herë, ngazëllehej nga ato që shihte. Qilimi i gjelbër i livadhit, shtrihej gjer larg, qëndizmat e tij ishin vetë bukuria, lule të gjithëfarshme e ngjyra të çfarëdollojshme. Asnjë shkurre, veç një lisi vetmitar e me kurorë madhështore, që gëlonte dhe zhurmëronte nga cicërimat e zogjve që ngrohnin vezët në çerdhet e tyre.

Gjithë ajo harlisje dhe dalldisje! Natyra  i bënte të plleshme krijesat e saj, mendoi ai. Pa shih, gjithë këtë ngjallje  e harbim të fillim verës , ku ç’do bimë ishte në lulzim, ku ç’do zog thurte folenë. Ajo me mjeshtëri kishte ngritur kurthet: ngjyrat e luleve, aromat, nektari, ndillnin  bletët, që në kërkim të mjaltit dhe dyllit, çonin atë pluhurin e verdhë e misterioz ne krezat e vlagëta, që të lidhej fara e ato të shumoheshin. Në të tjera raste atë e bënte era. Kishte parë sesi nga kurorat e ullinjve dhe pishave, ajo merrte retë e verdha të atij pluhuri të luleve, pjalmit dhe e shpinte larg. Ashtu vepronte me shpendët e me kafshët. Meshkujt ishin më madhështorë e të zbukuruar: me brirë, mjekra, pupla, aftësinë për të kënduar. Ishte kurthi për të ndjellë femrën. Natyra krijonte, shumonte, por nuk shkatërronte! Njeriu, po! Edhe kafshët vrisnin, por e kishin nevojë, ashtu ishin krijuar: e gjalla ushqehej me të gjallën, por asnjëherë brenda llojit! Këtë e bënte njeriu. Njeriu mund të jetonte pa vrarë sivëllezërit e tij, por ja që e bënte, vriste,derdhte gjak. Në këtë ishte më i përbindshëm se shtazët!

“Eh,mor plak, boll përsolle nëpër mendje dituritë dhe urtësinë e natyrës, që ia kanë dhënë zotat, shih e mëso prej tyre dhe  bëje më mirë punën tënde,”- i tha ai vetes.

Qëndroi dhe hoqi nga supi trastën e madhe, pastaj nxori prej saj qeskat e vogëla të linjta. Nga t’ia  niste? Kjo ishte mbretëria e tij. Jo, më mirë miniera  e arit, në mos vlente dhe më shumë nga një minierë. Ari të tundon me shkëlqimin, të fal njëfar prehje e sigurie, por nuk të shëron. Aty, gjendej mundësia e shërimit apo lehtësimit të dhimbjeve, për të vuajturit dhe të sëmurët. Këtë pakkush e dinte. Ai po. Mjeshtëria e shëruesit dhe shërbimi që ajo sillte, vlente më shumë se titujt dhe pasuria. Nga froni të shfronëzonin, pasurinë mund të ta merrnin, por diturinë jo, ishte pajë e perjetshme! E humbje vetëm po të marroseshe!

Para vetes ishte postati i kamomileve, ato rriteshin në bashkësi,të dendura e të plota. Kaptinëzat e tyre të bardha e me qendër të verdhë, çlironin një aromë të këndshme e dehëse.

“Ejani me mua bukuroshet e mia të vogla, po me vlerë të madhe, që t’u shërbeni njerëzisë: përvëlesa juaj e ëmbëlsuar me mjaltë ndjell gjumin te të pagjumët, lëngu juaj përthan plagët, shëron sytë e përskuqur e të skleposur, pudra juaj pastron plagët e maisura, lehtëson ftohmën.”

Ato e dëgjonin dhe u afruan pranë gishtave të tij.  I këpuste butësisht si duke i ledhatuar dhe i fuste në qeskë. Asnjëherë nuk i shkulte, nuk i ç’bënte, do t’i duheshin edhe për vitin e ardhshëm.

Grumbulli i lulkuqeve nën dritën e diellit, dukej sikur kishin marrë flakë. Ato ishin flamurtaret e çetës së luleve. Ai psherëtiu. Sa herë i shihte, i kujtoheshin pelerinat e purpurta të gardës mbretërore, që ngjanin aq të bukura në trupin e kalorësve, kur i valëviste era në kalërimet e vrullshme në shoqërim të tij, në luftë apo në paqe, gjatë  viteve të paharruara të mbretërimit. Mori një qeskë dhe nisi t’i mblidhte. Ishin të buta e të brishta dhe me amëz pak të rëndë e si të idhët, por s’kishte bar më të mirë për të qetësuar dhimbjet dhe për të rënë në gjumë. Më tej kaçubëzat e rigonit plot lule të bardha, gumzhinin nga bletët. Ai s’e hiqte rigonin nga tryeza, aromatizues i mishit të pjekur, që tok me uthullën dhe hudhrat i bënte thjerzat aq të shijshme, oreksndjellës e qetsues i stomakut dhe zorrëve të holla. Ishte koha për t’i mbledhur. Përgatiti tufat dhe i lidhi. Ca më tej ishte grumbulli i barit të hidhur, barit të etheve, me lule të vogla ngjyrë trandafili, që s’ta mbushnin synë.  Të hidhura vërtet, por kur ke ethe, ilaçi edhe pse i hidhur duhet pirë. I mblodhi dhe ato. Pastaj shtriu shikimin hetues mbi gjithë morinë e luleve dhe bimësisë, që kishin çelur apo priteshin të çelnin. Jo të gjitha hynin në punë. Ja tek ishte madërgona e helmët, një kupë me lëngun e saj rrëzonte ngordhur përtokë edhe një kalë. Kërkonte sanëzën, që për vetitë shëruese ishte mbretëreshë e barërave. Ja tek ishte, e shpërndarë dhe e rrallë. Ajo ishte nazike, nuk rritej kudo. U afrua ngadalë e me kujdes si të kishte frikë se mos ato trembeshin dhe fluturonin si një tufë zogj. Kërcelli i drejtë, gjethet e damarëzuara pa bisht, qarkonin kërcellin dhe në sqetull të tyre lulet e vogla të verdha, një e verdhë e bukur, e ndritur si e artë.

“Mirëse ju gjej, miket e mija! U duheni më shumë njerëzve sesa tokës, që u mban dhe u ushqen. Ata gjithmonë kanë nevojë për ju. Edhe zemra ime e drobitur ka nevojë. Pa ju,  ajo do të kish pushuar së rrahuri”

Era që fryu, i lëkundi dhe i përkuli lehtë drejt tij si të donin t’i thoshin:

”Ja ku jemi!”.

Nxori thikën nga brezi dhe gërmoi tokën që ishte e lagët dhe e butë me aromën e  vlagës së plleshme. E nxori rrënjën të plotë. Ishte  me një të verdhë të çelur, e trashë dhe mishtore. Rrënjët që ende nuk ishin trashur,  i preu në copa dhe i mbuloi me tokë. Ato do të jepnin bimëza të reja që ai do t’i merrte vitet e ardhshme. Shkuli vetëm ato që kishin rrënjë të plotë. Më tej , në një ledh, rriteshin të vetmuara tufat e lulebasanit, në lulzim të plotë, mbushur me  buqeta të verdha. Kishin fuqi çudibërëse: të regjura në vaj ulliri, i përthanin plagët për pak ditë, kurse në verë të fortë rrushi, ishin bar i mirë për dhimbjet e ulçerës së stomakut që jepte rrjedhje gjaku nga poshtë dhe për thartirat dhe gromësirat.

“Ejani dhe ju, bashkohuni me shoqet. Nuk e harroj shërbimin tuaj në përtharjen e varrave  të ushtarëve të lavosur. Jeni si floriri të vogla, por sa me vlerë!”

Doli nga përhumbja dhe kuvendimi me lulet, kur ndjeu që djersa i rridhte çurk. Hoqi beretën, era ia freskoi kryet. Qeskat ishin mbushur. Reumatizma ia kafshonte eshtrat si qen. Tekefundit,kjo ishte pleqëria që po vinte e paftuar si tinëzare.

“Boll për sot”, - tha ai.

Kohët e fundit kishte filluar të lodhej më shpejt, i dhembnin gjunjët, por më shumë bezdi i sillnin dhembjet e belit, sa herë që i duhej të përkulej.  U nis për t’u ulur në hijen e lisit edhe për t’u prehur, por edhe për t’i nasqirisur, ndarë, serënditur e pastruar nga gjethëzat lulet e barërave  shëruese.

Tre

Zgjodhi vendin të ulej që të mbështeste shpatullat e lodhura pas trungut, kur në largësi u dëgjuan të lehurat e qenve, që i prinin tufës së deleve, që vinte për të mrizuar nën hije të lisit. Ishte tufa e madhe e deleve të tij, pjesë e bulqizës. Kur u afruan, qentë e stanit e pushuan të lehurit. E njohën të zotin, tundën gëzueshëm bishtin dhe iu afruan. Ai i la t’i lëpinin duart me gjuhën e ashpër dhe i ledhatoi në kokë midis veshëve. Gratë dhe qentë i pëlqenin ledhatimet!

Kopeja duke blegërirë po shpejtonte këmbët drejt hijes, për të lëpirë kripën, që barinjtë e kishin hedhur mbi rrasat e gurit. Kryebariu, një vendës që quhej Lucio, mbëriti me ngut e duke dihatur dhe pas tij ndihmësi Aurelio, ende një çunak, që në vend të kërrabës mbante në dorë një fyell. Lucio dhe Aurelio u përkulën me nderim dhe Lucio, u ngut të thoshte me druajtje:

-Oh, madhëri, sa më trembët! Nuk arrita t’i mbaja qentë dhe po të mos kishit qenë Ju, por ndonjë i huaj, ata do ta kishin shqyer!

-Lucio, mor gdhë i paditur, sa herë të kam thënë që të mos më quash as madhëri as mbret?

-Por, madhëri, si duhet tu quaj? Gent!

-Jo, se s’më ke prerë kërthizën dhe s’jemi barabar si këmbët e dhisë! Jam yt zot.

-Po si atëhere , madhëri?

-Ah përsëri! Ne në Iliri kemi një fjalë të urtë:”Goja e mësuar,s’ka të përtuar”. Më quaj thjesht imzot. Sa herë duhet të t’a përsërit?

-Por, imzot, ne na është thënë se senati u ka lejuar ta mbani titullin tuaj[2]. Ju jeni një patric i vërtetë, me latifundia[3] të madhe e të begatë, me vreshta e bashtina, me një vilë që e quajnë “Vila reale[4]”, me bujq , tufa bagëtie e barinj, njeri nga bijtë tuaj është senator….

Genti s’e la Lucion të vijonte arsyetimin.

-Lucio, ky që sheh këtu është gërmadha e një ish mbreti, e mbretit të sprasëm të Ilirisë. Skeptrin[5] mbretëror e kam këmbyer me këtë shkop ullastre tërë nyje, kurorën e artë që ndrinte nga margaritarët, me këtë beretën e hirnosur, fronin me këtë truall nën lis që e kanë pshurrur delet. Dorëzova një mbretëri dhe e lashë popullin tim në robëri, në vend të saj më dhanë një bulqizë me ca bujq të rrënuar. Për një kështjellë të papushtueshme në Skodër, më shpërblyen me një banesë fshati këtu në Iguvio. Më rrëmbyen një thesar dhe më lanë vetëm këtë drahmë [6] ilire argjendi.

Gërmoi në xhep dhe nxori një monedhë argjendi,që kishte portretin e tij dhe titullin: “Genti, mbreti i Ilirëve”. Lucio dhe Aurelio e morën dhe e panë me çudi si të ishte hajmali e shenjtë.

-Kam njëzet e dy vjet që jetoj syrgjyn në vend të huaj, pa liri, me roje që më kqyrin e ruajnë  dit e natë , për turp e faqe të zezë!

Aurelio, kur dëgjoi që ishte para një mbreti, shqyeu sytë nga habia por nuk foli. Nuk e mendonte dhe nuk e besonte që ai të kish qenë vërtet një mbret. I ati e kishte porositur që më shumë të dëgjonte e më pak të fliste, se kishte dy veshë e një gojë. Si djalë i bindur, porosinë e kishte vënë vëth në vesh.

Lucio bëri të çuditurin. Kishte shumë vite që i shërbente dhe nuk mund të thoshte se kishte arritur t’a njihte. Mbreti Gent, kishte ngritur rreth vetes një mur heshtjeje ku askush nuk mund të depërtonte apo afrohej pa hirin e tij, pale të bënte një bisedë për të shkuarën. Zakonisht i pafjalë dhe i pashoqërueshëm,  ishte i paafrueshëm, i vrenjtur dhe hijerëndë. Truplartë, pak i kërrusur nga vitet, fytyrëgjerë, me hundë të spikatur, vetulla të kërleshura dhe nën to ca sy të përhinjtë me ndriçim çeliku, zhbirues si të skifterit, që të kallnin mornica, me kokë si të luanit qarkuar nga mjekra dhe brerorja e flokëve të bardhë, ngjante si një zot. Ato që bënte, për shumëkënd, ngjanin të mistershme e të pakuptueshme, si një ritual mistik. Që ai ligjëroi, para shërbenjësve të tij, mendoi Lucio, ishte e papritur dhe e pazakonshme. Patjetër duhet të kishte ndonjë shkak apo shtysë nxitëse të brendshme, flaka e kujtimeve që i tallaziste  zemrën dhe trazonte mendjen. Ai do të priste të dëgjonte, se ndoshta i tillë rast nuk do të vinte më.

I kërkoi lejë të zotit që t’i ulej pranë dhe t’i ndihmonte në serënditjen e barnave dhe e këmbeu bisedën.

-Imzot, thonë, por edhe vetë u kam dëgjuar, që ju bisedoni me bimët, si magjistar, sikur ato të jenë me shpirt. Është e vërtetë?

-E vërtetë, por jo si magjistar, si dijetar. Dituria nuk është magji, por pasuri e mendjes, armë dhe stoli e atij që e zotëron. E vështirë për t’u zotëruar por e dobishme në të ushtruar. Diturinë dhe zakonet e mira, ati ia mëson birit, brezi ja kalon brezit dhe çdo brez, nga përvoja, shton aty të vetat, të rejat dhe njerzit bëhen gjithmonë e më të ditur, njohin më mirë veten, të tjerët, natyrën dhe përfitimet që vijnë prej saj. E kupton Lucio? Vere mendjen në punë.

-Sido qoftë, kjo mendja ime e varfër, nuk më bën të kuptoj, sesi mund të bisedojë njeriu me bimë e lule, që s’kanë as gjuhë, as gojë, as veshë?

- Mësuesi im, që ishte i ditur si hyjnitë, një ilir nga Thesprotia, nga brigjet e shenjta të lumit Akeron[7], ku është porta e Hadit, atje ku plaku Karont merr shpirtërat me barkën e tij dhe i përcjell në botën e përtejme, ishte dijetar me kulturë të lartë, burri më i ditur i lirisë, që na mësonte greqishten dhe latinishten, filozofinë, aritmetikën dhe gjeometrinë, ligjet dhe të drejtën zakonore, ishte dhe një mjek i pashoq në shërbim të tim eti , mbretit Pleurat. Kishte trashëguar dhe grumbulluar gjenialitetin e popullit tonë. Bënte jetë vetmitari e të lirë, nuk u martua. Ngaqë nuk kishte fëmijë, dituritë e mjekësisë mi mësoi mua,që iu duka më i zellshëm se nxënësit e tjerë. Më thoshte se natyra është si një libër i hapur, duhet të dish si t’a lexosh që të përfitosh nga të mirat e saj. Ajo s’ka gojë, por flet me zërat dhe shenjat që shfaq, nuk ka sy,por sheh, nuk ka veshë por dëgjon: qielli i përflakur në perëndim, rrëfen për kohë të mirë të nesërmen, era e jugës paralajmëron shiun, kur qielli dimror bëhet rrafsh sjell borën, kur shfaqet ylberi, diku përtej ka rënë shi, kur hëna e plotë vë rreth, do të prishet koha, se veriun në pyll, mund ta gjesh nga ana ku rritet myshku. Harabelat kur i zë barku i ke parë si venë dhe lahen në pellg, apo qentë dhe macet kur kanë dhembje barku hanë një bar të hollë, apo gomarët, që ne i quajmë budallenj, kur kanë pleshta shtrihen dhe zgrryhen në pluhur? Vetiu ata e dinë ku është shërimi! Kur dallandyshet fluturojnë ulët dhe ciasin,prit stuhinë. Po turfulloi kali, ulku apo një keqbërës është duke u afruar tinëz, po uluriu përvajshëm qeni, apo kukuvajka në hatullat e shtëpisë, dikush është duke vdekur, e të mos zgjatem më tej se shenjat janë pafund dhe dituria jonë e pamjaftueshme për t’i lëçitur.

U duk se u lodh nga të folurit. Nxori nga trasta një bucelë të fllashkët e të vogël druri  dhe piu disa gllënjka verë.

- Isha ende një djalosh, kur tok me mësuesin, në fillim të verës, linim pas kështjellën dhe rrethinat e qytetit, kapërcenim Barbanën[8] dhe ngjiteshim malit karshi. Nga maja e tij, në perëndim dukej sa të hante syri fusha e Nënskodrës,fshatrat e begata dhe më tej  deti. Pamja që hapej ishte vetë bukuria. Dheu dukej sikur merrte frymë dhe dihaste. Bashkë me afshin e nxehtë që çlirohej nga gurët, ajri kundërmonte nga aroma e trumzës, najazmës, rigonit, sherbelës e rozmarinës, një aromë dehëse e shëndetshme që s’nginjesha së thithuri. Ai i dallonte barërat nga gjethet, ngjyra e luleve, nga aroma, u dinte emrat dhe vetitë shëruese ashtu siç njeh prindi fëmijët. Me durim mi mësonte dhe mua. I mblidhnim me kujdes. Kur ktheheshim , i vendosnim për tu tharë, por në hije. Pasi thaheshin  mbi tryezat e hajatit, i fusnim në qeska dhe i vendosnim në rafte. Disa syresh i zhysnim në poçe me verë, apo në vaj ulliri dhe i linim në errësirë. Dhoma e barërave ishte si një faltore, mbante erë të mirë, aty askush nuk hynte veç mësuesit dhe meje. Më mësoi gjithëçka dinte. Edhe pse nga natyra kam qenë kryeneç e i pabindur, mësuesit s’ia bëja kurrë fjalën dy. Ai gëzonte edhe nderimin e atit tim,mbretit Pleurat.

Heshti përsëri. I zhytur në kujtimet e jetës së trazuar, që i vinin si një jehonë e largët e i ngjallnin para syve pamjet e vendlindjes sikur ti kish jetuar dje, psherëtiu dhimbshëm e përmallshëm.

-Lucio, a e di se kush është e mira dhe sëmundja e pleqve? Po nuk i di, t’i them unë: që plakesh duke nxënë dhe llafazaneria. Edhe unë s’i kam shpëtuar dot. Kur më pllakos zymtia dhe dëshpërimi, më mundon dëshira për të folur, për t’u rrëfyer. Ngaqë rrëfimi e shkrin akullin që ftoh zemrën dhe mpin mendjen dhe dlirëson shpirtin. Në çaste të tilla dua të  flas dhe aq e fortë bëhet kjo ngasje, sa dëshiroj tu flas edhe gurëve e drurëve, apo të kuvendoj me kalin tim! Por që nuk e bëj, ngaqë gjuhës i ve fre. Etleva ma di këtë huq dhe nuk habitet. Atëhere i rrëfehem asaj dhe ajo ka durim dhe më dëgjon.

Sot po bëj një përjashtim, ngaqë është një ditë e veçantë.

Por nuk e tha se përse ajo ditë nuk ishte si të tjerat.

-Imzot. Juve më shumë u njohin si mjek. Në Iguvium vijnë nevojtarë e të sëmurë nga e gjithë Umbria. Thonë se ju e bëni këtë shërbim krejt falas, pa asnjë shpërblesë. Është e vërtetë?

-E vërtetë. E bëj që tu rrëfej romakëve,por edhe ty Lucio që ke qenë legjionar, se ne ililirët jemi popull i ditur, e jo barbarë, siç na kanë quajtur ata. Që njohim mirë natyrën dhe begatitë e saj, ngaqë jemi të vjetër e me rrënjë të thella në atë tokë dhe dimë ti përdorim në të mirë të njeriut, që ta ndihmojmë në nevojë kushdo qoftë,mik apo armik!. Që dimë ta çmojmë të mirën e të bukurën. Paul Emili[9], gjakatari dhe grabitqari, vetëm nga Ambrakia e Epirit grabiti njëmijë trupore e shtatore që zbukuronin qytetin. Pretori Leo Anicio, përveç thesarit të mbretërisë[10] grabiti në Skodër nga tempujt dhe faltoret edhe truporet e perëndive dhe Zotave tanë e i solli si trofe bashkë me plaçkën e luftës në Romë,që të na linte të çoroditur e të fikur, pa Zota , pa besim e pa shpresë. Por gabohen, besimi dhe shpresa janë në mendje e në zemër. Jo ne, ata janë barbarët!

E bëj edhe për shpirtin tim, e bëj për pendesë. Jo vetëm i fal shërbimet e mia, por edhe ua mësoj nevojtarëve t’i njohin bimët dhe shërimin me to.- Ai mori një nga rrënjët e sanëzës. - Kjo është më e mira e bimëve për shërimin e dhembjeve të zemrës. Ne në iliri e quajmë “Sanëzë”, por vendësit kanë nisur ta quajnë me emrin tim”Gentiana e verdhë[11]”. Ky është shpërblimi më i madh që më bëhet dhe vlen çdo pasuri. Pati njerëz që vuajtën për shkakun tim, por ka edhe të tjerë që gjejnë shërim! Kjo ma lehtëson dhembjen e shpirtit.

Lucio u mendua gjatë para se ta pyeste, ngaqë nuk e dinte si mund t’ia merrte pyetjen, thoshin se mbreti zemërohej kot së koti dhe  ishte i egër në zemrim e sipër.

-Imzot, kam lejen tuaj t’u bëj një pyetje?

-Bëje,Lucio. Sot të lejohet.

-Kaq e madhe  ka qënë zulma juaj dhe zemrimi i papërmbajtur, sa u duhet të pendoheni?

Pa shih se ç’farë pyetje! Për t’iu përgjigjur do të duhej një natë  dimri. Ai u mendua në heshtje nëse duhej të jepte përgjigje dhe në mëndje e përfytyrim iu përsollën si në një gjeratore, që nxirte në sipërfaqen e shkumbëzuar ndodhitë e kohës së shkuar, që kishte përjetuar kur ishte princ dhe më pas, mbret i Ilirisë.

-Për ilirinë ishin kohë të vështira për jetë avdekje. Vendi u bë shesh luftërash të paprera, si han pa porta. Gjaku derdhej lumë. Popullsia u rrallua, ekonomia u rrënua. Vendi që lëngonte e rënkonte nën zgjedhë, duhej shpëtuar. U detyrova të sundoj me grusht të hekurt, egërsisht, pa mëshirë e me vrazhdësi. Kërkoja nga oborrtarët, dinjitarët dhe shtetasit e mi bindje të verbër. Duhet ta bënin, ashtu duhej, ndryshe ishim të humbur. E si mund të sundoja urtësisht e butësisht, në një botë të mbrapshtë  të egër e mizore, ku çdo gjë e vendoste forca e shpatës dhe jo arsyeja? Ku edhe vëllai  dhe ai që të hiqej si mik, ishte armik? Si mund të sillesh si qingj në një strofull ujqërish? Mos duhet pritur që ata të të shqyejnë e capërlojnë?      Unë isha mbreti. Bariu I popullit tim. Përgjegjës para shtetasve dhe zotave për lirinë, mbrothësinë, pasurinë, fatet e vendit dhe sigurinë e jetës të popullit tim. Për këtë është mbreti, jo për sytë e bukur, apo për kurorën e artë që vë mbi krye. Ai është si dielli, që i jep vendit dritë e jetë dhe nuk duhet ta lerë veten që ta pllakosin retë e t’i zbehin shkëlqimin. Dhe kisha të drejtë për ato që bëja!    Mbretëria ime, Iliria ishte si midis dy mokrave që e bluanin papra: Romës dhe Maqedonisë, që e kthyen tokën tonë  në shesh luftrash pafund. Shpata romake ishte e varur mbi kryet tanë si me një fije floku, si kërcënim i përhershëm. Në atë furtunë, anija e shtetit donte një prijës të fortë e të sprovuar. Punova trembëdhjetë vjet, ditë e natë, me syçeltësi, duke iu shmangur kurtheve, pusive, cmirës, zilisë dhe ngrita një mbretëri të serënditur përsëmbari.

Kufiri jugor i mbretërisë zbriti nga lisi në lumin Genasius. Në siujdhesën Ilirike,ne ishim shteti i dytë për mga madhësia. Qytetet u rritën,  çdo fis kishte hapësirën dhe prijësin e tij, që ishte një dinast dhe gjykatës të  caktuar prej meje.    Preva monedha të reja. Veç Skodrës e Lisit, ua dhashë këtë të drejtë edhe Lynhidit dhe Rizonit, labeatëve dhe daorsëve dhe i hodha në treg, lulzoi tregëtia dhe zejet.    Mbretëria u bë më e pasur, më e sigurtë për jetën , më  e  fortë, me ushtri e flotë, por, ajme që e humba për tridhjet ditë! Këtë s’ja fal vetes.

E di. Shtetasit e mi i lodha e i varfërova me taksa , shërbimin në ushtri dhe më në fund, i hodha në një luftë që besoja se do ta fitoja, por që  e humba dhe atyre u solli shumë mjerime.

Kush nuk di të nxjerrë mësime nga pësimet dhe të pendohet për gabimet,  duke menduar se gjithmonë ka vepruar drejt, zere se e ka çuar jetën dëm. Kjo është urtësia e jetës.

Katër

-Është e vërtetë. Për të shuar dufin dhe zjarrminë e brendshme, kam pirë shumë verë dhe hidromel[12], që shpesh më ishin këshilltarë të këqij. Në pije e sipër, vrava vëllanë e madh, Platorin dhe dy miqtë e tij të ngushtë aristokratë: Epikadin dhe Etritin, pastaj e drejtova thikën mbi zemrën time dhe desha të vrisja  veten, por më kapën e s’më lanë. Nuk ishte vetëm  zemërim i nxitur nga pija, por një arsye shtetërore, prapa saj fshihej Roma. Pija vetëm sa i dha shkas ngasjes së ndëshkimit. Kjo ndodhi kur ati ynë, mbreti Pleurat, kishte zënë shtratin dhe dukej se nuk do të ngrihej më i gjallë. Ngjarja tronditi të madh e të vogël, por në një oborr ku ka mbret e princër, gjënden gjithmonë një grup fisnikësh e dinjitarësh  mbështetës, përfitues, dallkaukë e puthadorë, që i mbyllin këto ndodhi. Kështu ngjau  edhe në atë rast. Më imtësisht do t’ua rrëfej më poshtë.

Të gjithë heshtën para asaj gjëme të kobshme të vëllavrasjes, pastaj Lucio e ngau më tej bisedën:

-Edhe Romuli, i pari i popullit tonë, vrau të vëllanë Remin dhe u shpall mbret e sundimtar i parë i Romës. Kështu thonë gojdhanat, që kanë ardhur gjer në ditët tona.

-Ka edhe plot raste të tjera,-tha Genti,- ku froni mbretëror përgjaket, por ato asnjëherë nuk janë ngushëllim për vëllavrasësin! Nuk ka balsam që e përthan atë plagë.  Sado t’i pastrosh duart me arsyetime dhe përqasje rastesh të ngjashme, ai gjak nuk shplahet kurrë nga duart!

-Besoj, imzot, se si gjithmonë shkaku ka qenë një femër, apo gabohem?

- Gjithmonë gjendet një Helenë, por siç e thashë, nuk ishte i vetmi shkak. Ajo e jona, që quhej Etleva, nuk shquhej për bukuri të rrallë, por për pasurinë, që sillte pajë. Ishte princeshë, bija e vetme e mbretit Monun. Kush martohej me të merrte trashëgim mbretërinë e Dardanisë. I tillë fat, që nga një martesë të perfitosh si pajë një mbretëri, rrall vjen në jetë. Monuni nuk kishte trashëgimtar mashkull. Princi-dhëndërr, duhet të ishte nga mbretëria jonë e fuqishme e Ilirisë. Ashtu u bë.

Genti pushoi për një çast rrëfimin, si të donte të gjente fillin në lëmshin e ngatërruar nga shtjella e  ngjarjeve të shkuara, ngaqë qysh atëhere kishin rrjedhur shumë ujëra, ishin rrokullisur  shumë vite dhe në librin e kujtesës, ca ishin fshirë e ca ishin zbehur, por nën hirin e saj, rrinin ca prushe të ndezur që nuk shuheshin kurrë. Në gjeratoren e kujtimeve,  ata ngjiteshin nga thellësitë me një shkëlqim verbues e tronditës.

-Në një familje mbretërore, të lindesh djalë i parë është lumturi. I dytë apo i tretë, fatkeqësi, më mirë të mos lindesh! Parabirëria siguron trashëgimin e fronit. Në familjen tonë kjo ishte  punë e ngatërruar. Ati, mbreti Pleurat, u martua me nënën tonë Euridiken, jo se ajo ishte princeshë, por nga që ishte shumë e bukur. Ajo pruri me vete një fëmijë djalë, Karavantin, fatmadhi u bë  thjeshtri i mbretit,por jo princ. Pastaj lindi Platori, e më pas unë. Nga nëna, djali i parë ishte Karavanti, nga babai Platori. Karavanti, nuk kishte të drejtë trashëgimi se s’kishte gjak mbretëror, por kjo nuk e ndalonte atë që të mtonte fronin po t’i paraqitej rasti. Ati ynë i ndjerë, mbreti Pleurat sipas zakonit,  do t’ia linte trashëgim fronin Platorit dhe e fejoi me Etlevën, bijën e vetme e të bukur të mbretit Monun , që edhe ai tashmë ishte plakur dhe s’mund ta drejtonte mbretërinë e tij. Ne, dy vëllezrit, edhe pse të lindur mga një nënë e baba, ishim gatuar nga brumë i ndryshëm: Platori i plogët, mendjelehtë ,por yll i bukur, i ngjiste nënës! Vajzat linin mendjen pas tij dhe ai s’linte rast t’i shpëtonte.  Ishte i dhënë pas lojës me zare, ku i hidhte paret e argjendit me gruahta sa kjo iu bë ves. Shtoji këtyre dhe  dëfrimet me zuskat në pijetoret e lagjeve të jashtme të Skodrës. Nuk qederosej për hallet dhe punët  e mbretërisë. Aq i bënte për Ilirinë. Faqeziu, fajësonte mbretëreshën Teuta, që e kishte humbur mbretërinë dhe thoshte se pjesa e mbetur, mjaftonte e tepronte dhe se lakmia e tepërt të lë pa gjë! E pranonte zgjedhën romake në tokat ilire. Shkonte shpesh dhe i takonte në Dyrrah, kishte miqësi me ‘ta. Për të siguruar jetë të rehatshme e me dëfrime,  e dëshironte me shpirt fronin. Unë isha ndryshe. S’më shqitej nga mendja “Iliria e madhe”, që kishin ëndrruar dhe sendërtuar paraardhësit tanë: mbretërit Pleurat i parë, Agroni, Teuta. Ishte një borxh që ne ua kishim atyre dhe fëmijëve tanë e që duhet t’ua kthenim. Kjo është trashëgimia. Ajo që u lë bijve dhe nipave pasi vetë ikën nga kjo botë. Roma për mua, përbënte kërcënim të përhershëm për mbretërinë. Ishte fatkeqësia jonë, armiku që duhej luftuar e hedhur në det.

Mendoja se Luftën mund ta bënte një mbret i fortë e i vendosur dhe ky duhet të qeshë unë. Ky ishte ndryshimi. Platori dhe miqtë e tij, që nuk e dëshironin këtë, të nxitur e të joshur nga Roma, që Platorit i kishin premtuar përkrahje për fronin e Ilirisë, për të më  dëmtuar, bashkë me disa aristokratë dhe oborrtarë, i vunë kundra meje. Trysnija ishte e fortë. Për të mësuar synimet e politikës  romake, që rridhte e padukshme si ujrat e nëndheshme që pale se ku dalin, dërguam në Romë tre oficerë zbulimi, që e flisnin latinishten si gjuhën e nënës, i pajisëm me të holla të mjaftueshme që të korruptonin e blenin ndonjë senator. Dihet se burrat politikë, për interesa vetiake edhe shiten. Kur prej andej nisën të na vinin kumtet e pritura, njerzit tanë u zbuluan dhe i zbuan.

Qënien e tyre aty e dinim vetëm unë dhe Platori. Për praninë e tyre, senati u lajmërua nga isianët. Bënte mu, që fjala kishte dalë nga im vëlla. Bashkë me Epikadin dhe Etritin, thurën intriga dhe më spiunuan në senatin e Romës, se gjoja unë isha lidhur me Perseun e Maqedonisë dhe po përgatitesha për luftë dhe se kisha dërguar spiunë të mitë në Romë. Senati dërgoi ambasadorë për të më kërkuar spjegime për synimet e mia dhe të mbaja anën e tyre në rast të një lufte me Maqedoninë, për çka nuk i sigurova. Sido qoftë, kjo sherrnajë me Romën, pas një dhantie të pasur në ar, që ua verboi sytë dhe gjykimin  ambasadorëve,  u mbyll, por jo midis nesh. E çara ishte e thellë. Plaga mbeti e maisur, prej saj rridhte vrer,urrejtje dhe mllef.  Zemërimi po na e helmonte vllazërinë.

Roma më bëri me faj se po ringjallja piraterinë, kusarinë e detit, po dëmtoja tregëtinë,  se po shkretoja dhe po plaçkisja brigjet e Isës, aleates së tyre. Dy vjet para se të niste lufta, senati dërgoi një flotë-roje me dhjetë anije për të kontrolluar anëdetin. Ndërkohë, në zbatim të politikës së saj tinëzare”Përça e sundo”, nxiti në dalmaci një kryengritje për tu shkëputur nga mbretëria. Dalmatët u shkëputën dhe e vunë veten nën mbrojtjen romake. Roma, po na zinte frymën. Hidhte gurin dhe fshihte dorën. Synimet e saj ishin të largëta. Iliria dhe Maqedonia ishin pengesa që ajo të shtrinte sundimin në tërë siujdhesën. Po përgatiste luftën dhe që të turrej  kundër nesh, kërkonte shkaqe edhe atje ku nuk gjendeshin.

I thashë Platorit  që të shkonte në Dardani e të martohej me Etlevën si princ, të mbretëronte atje, por nuk pranoi. Donte të martohej si mbret i Ilirisë. I kërkoi atit që ishte në shtratin e vdekjes të dorëhiqej nga froni dhe ta shpallte Platorin mbret. Kjo e mbushi dhe e derdhi kupën e zemërimit dhe urrejtjes midis nesh. E keqja, që kishte kohë që na bluante përbrenda, shpërtheu në një pijetore jashtë kështjellës. E kishim bërë zakon që shpesh mbrëmanet të shkonim atje për tu shlodhur,takuar me miqtë, për të biseduar, për tu njohur me të rejat  dhe për të shijuar gatesat e zgjedhura. Shërbenin mish të pjekur në fërlik, mish gjahu dhe shpend të fërguar me gjalpë. Vera ishte nga më të mirat, gjak e kuqe, e fortë,  nga rrushi i “Vranët” që vinte nga Olçini.

Eh ajo natë e kobshme, që s’më hiqet nga mendja sa të jem gjallë! Mbrëmja ishte e kthiellët, e ngrohtë, me dritë të paqtë hëne.Xixëllonjat pikëzonin mugëtirën,zogjtë e natës këndonin në korije. Qielli ishte krejt i mbushur me yje, që që vesonin dritën e zbehtë, dukeshin aq ulët sa po të ndeje dorën i prekje. Mora me vete edhe truprojtësit e mi. Platori ishte me miqtë e tij. Në pijetore për ne ishte veçuauar një kthinë e veçantë, që të mos përziheshim me hallkun. Si djelmosha që ishim, me biseda, shaka, hoka dhe shpoti, që i përcillnim me verë,  pimë shumë gjer vonë në mesnatë, sa thuajse avujt e pijes na kishin turbulluar mendjen e humbur gjykimin. Platori nuk e mbante pijen dhe krisi sherri nga mllefi që ndrynte brenda.  Nuk lamë gjë pa i thënë njeri-tjetrit, pasi të dy, bashkë me verën, kishim pirë edhe  mendjen. Si i thonë fjalës, kush zbraz kupa zbraz dhe barkun. Dukej sikur edhe flakët e qirinjve dridheshin e luhateshin si të dehura, hijet tona në mure dukeshin si fantazma. Dukej sikur ajri I dhomës do të merrte flakë e do të shpërthente. Frymëmarrja mu rëndua dhe gulçi po ma zinte frymën. E quajta dështak e shtinjak, burracak e frikacak, të pabesë e tradhëtar, horr e kurvar, sahanlëpirës të romakëve, që për fronin e mbretërisë ishte i gatshëm të shiste nënë e babë. Edhe ai ma ktheu pa lënë asnjë sharje mangut. Fjalët shkrepëtinin si rrufeja, digjnin si zjarri, ishin helm të hidhura dhe nguleshin në zemër si shpata, aq sa se desha më veten dhe jetën. Krah tij u vunë edhe dy shokët e ca miq të tjerë.  U ndam në dy kampe hakërruese, që s’mernim më parasysh asgjë, as vdekjen. Pastaj ndodhi ajo që u tregova.

Kjo ishte për tim vëlla. Vitet ikin, por pengu dhe pendesa mbeten të pashlyera.

Zotëroi heshtja e rëndë si plumbi. Dëgjohesh kënga ujem e xinxërave dhe kori i cicërimave të zogjve në kurorë të lisit. Nga një herë, traghedi të mëdha ndodhin në skena të vogla dhe rrëfimi i tyre, edhe pas shumë vitesh, në tjetër kohë e tjetër vend, është po aq i rëndë ,  tronditës e shpirtsfilitës sa në çastin e ndodhjes së tyre. Ato i heqin dregëzën lavomës dhe prej tyre kullon gjak, dhembje e pendesë, por pa dobi. E bëra nuk çbëhet.

-Po më pas, ç’farë ngjau madhëri, ah më ndje, imzot?

Genti që e kishte mbledhur veten, vazhdoi rrëfimin:

-Mbreti Monun, që ishte i mençur dhe dinte t’i çëmonte njerëzit, nuk e kundërshtoi martesën e së bijës me mua. Princesha e re dhe e bukur, pasi kaptoi shtatë male,shtatë lugina e shtatë fusha, erdhi nuse në Skodër e përcjellë kaluar nga treqind krushq. Rruga e gjatë e kishte lodhur, por nuk ia kishte zbehur bukurinë  hijeshinë dhe hirin mbretëror. E veshur me xhubletë të bardhë, ngjante me një lule zambaku të alpeve. Shkëlqente e ndriste nga stolitë e arta dhe gurët e çëmuar. U bë një dasmë sa u tundën themelet e kështjellës! Unë, Genti, biri dhe trashëgimtar i Pleuratit, u shpalla  mbret i Ilirisë dhe Dardanisë. Princesha Etleva, e dashur dhe e vyrtytshme, zbukuroi dhe i dha hijeshi pallatit mbretëror. Prej saj buronte dritë e mirësi. Fisnike , e mençur dhe e qetë, që nuk ngutej asnjëherë të jepte mendimin apo gjykimin e saj pa e peshuar mirë, u bë për mua jo vetëm gruaja, që më falte prehje e gëzim, por edhe që mi lehtësonte brengat. Ishte njëhershe edhe shoqja dhe këshilltarja ime. Ajo nuk ka ditur asnjëherë të ankohet, apo të më fajësojë. I ka përjetuar dhimbjet dhe vuajtjet që na pllakosën me heshtje e durim. Më lindi dy djem, që u vura emrat e paraardhësve të mi: Skerdilaid dhe Pleurat. Etleva është ajo zonja e vjetër, e thinjur, që ju e keni parë kur keni ardhur te vila. Mbahet mirë dhe vitet, sido që në vend të huaj, nuk ia kanë zbehur as bukurinë  as  mençurinë. Është ngushëllimi i pleqërisë sime dhe po qe e thënë nga Zotat, do të rrojë sa të mi mbyllë sytë,  të ma lidhë buzën dhe të derdhë ca pika loti,  kur të më fiket jeta.

-Imzot, po të ishe edhe një herë mbreti i Ilirisë, do t’i bëje sërish gjërat ashtu si na i rrëfeve?

-Lucio, ngarjet dhe veprimet ndodhin në kohën e tyre, në vendin e caktuar dhe rrethana që shpesh nuk janë në dorën tonë, por të rastit e të fatit.  Janë ngjizje dhe pjellë e asaj kohe. Asnjëherë nuk i ngjajnë njera –tjetrës. Janë si shigjeta, që po u shkreh nga harku, nuk kthehet më prapa.

 

Pesë

Dielli në rrugëtimin e tij qiellor, kishte arritur pikën më të lartë dhe derdhte teposhtë rrezet e zjarrit të tij. Sido nën hije, vapa po shtrëngonte dhe ishte koha për tu kthyer në shtëpi. Larg u duk që po vinte një djalosh. Ishte njeri nga nipërit. Etleva ishte bërë merak dhe e kishte dërguar që ta merrte. Eh,gratë si gratë!

-Eja, mbreti Skerdilaid i tretë, ulu këtu pranë gjyshit plak.

-Nanëzonja më porositi që të kthehemi në shtëpi.

-Do të qëndrojmë edhe pak. Kjo nuk është si ditët e tjera. Sot është pesëmbëdhjetë qershor. Të kujton ndonjë gjë kjo ditë Lucio?

-Jo imzot.

-Ke të drejtë, pyetja ishte pa vend, ti nuk ke lidhje me atë ngjarje. Po ty Skerdilaid?

- Më kujton,  gjysh, është dita e zezë e Ilirisë, “La kaduta di Skutari”

- Bir, ashtu i thonë romakët. Në ilirisht i themi “Rënia e Skodrës”

Fëmijët e lindur në Iguvio,sido që në shtëpi u flisnin ilirisht, e kishin më lehtë të flisnin latinisht, që ishte gjuha e vendit. Ilirishtja po bjerrej dhe kjo e trishtonte.

Në përkujtim të asaj dite, Genti u trondit, ofshau, gulçi  i zuri frymën dhe një cipë lotësh i veshi sytë. Pleqtë janë si fëmijët, mallëngjehen lehtë. Pati një shtrëngesë në zemër, damarët e tëmblave iu frynë dhe iu duk se do t’i plaste koka.  dhe ndjeu  nevojën  të fliste, të zbrazte marazin e brendshëm, që po e grryente si thika plagën.

-Zgjedha që i kishte vënë Roma Ilirisë për të tërhequr qerren e skllavërisë,  ishte e rëndë dhe e padurueshme. Pjesa më e madhe e Ilirisë ishte gjasme nën mbrojtjen  romake, por në të vërtetë nën pushtim dhe sundim. Mbretëria  jonë e mbetur, ishte tributare. Tributin e përvitshëm që i paguaja Romës, në ar dhe argjend, më dukej sikur ua hidhja qenve! Ishte viti i trembëdhjetë i mbretërimit tim. Punova me vite për ta shporrur atë barrë robërie nga Iliria dhe të ktheja madhështinë e saj si në kohën e Agronit dhe mbretëreshës Teuta. Këmisha që na kishte veshur Roma, ishte e ngushtë për shtatin e mbretërisë. I theva gjerdhet dhe shemba muret që na kishte vënë paqja me Romën në vitin 228. Ngjalla shpresën. Flota me dyqind anije të bukura liburne, lundronte gjithë anëdetit. Ushtria arriti në pesëmbëdhjetë mijë këmbësorë e tri mijë kalorës. Mbretëria u zmadhua në veri e në lindje. Pas bashkimit me Dardaninë dhe dhurimet e tokave që Roma i kishte blatuar mbretit Skerdilaid në Dasareti , në lindje kishim kufirin me Maqedoninë.

Nisa të luaj me Romën si macja me miun, me kujdes që të mos ngjallja dyshime, por Roma s’mi ndante sytë. Kur Roma u zu ngushtë nga lufta me Anibalin e Kartagjenës, Perseu, mbreti i Maqedonisë, dërgoi ambasadorë dhe më kërkoi besëlidhje për luftë kundër Romës. Atë kohë gjendesha në Lis. I dëgjova. Para se të merrja një vendim më duhej të mendohesha gjatë. Roma ishte fuqi e madhe dhe ne i kishim humbur luftërat me të. Midis dëshirës dhe mosdëshirës, gjeta mënyrën për të fituar kohë: Perseu ishte koprac që se kishte shokun. U thashë ambasadorëve se thesari im ishte bosh për të ngritur në këmbë ushtrinë për luftë. Më duheshin armë dhe para. Pas kësaj, Perseu këmbëngulës, si të mos kishte ndodhur gjë, i dërgoi sërish ambasadorët. I përcolla si herën e parë, por që të gatitesha për luftë u kërkova treqind talente argjendi dhe për siguri të fjalëmbajtjes, betime dhe  shkëmbimin e pengjeve.

Teksa Genti ishte duke rrëfyer, nga kurora e lisit ra një zogth, që mezi fluturonte. Genti e mori në pëllëmbë të dorës, ai i trembur ciaste. Ndihej si i rrihte zemra me vërtik. Mbi krye të tyre bënte fluturime rrethore duke klithur e ëma.

-I vogli im,- I tha Zogthit,- Mos u tremb prej meje. U ngute, deshe ta braktisje çerdhen e të fluturoje pa t’u forcuar krahët. S’je as i pari as i fundit që e bën këtë gabim, e kam bërë dhe unë, por qëllove me fat që këtu nuk ishte macja  që të të përlante.

Ja dha zogthin Marcelos.

-Ti je i lehtë,ngjitu në lis dhe lere atje, në degët e kurorës. Pastaj për të le të kujdeset e ëma.

U bë heshtje.

-Imzot,- tha Lucio- ne po presim vazhdimin e kallzimit.

-Thashë se mos u mërziti ky rrëfim nga koha e shkuar. Ne në Iliri kemi një fjalë: “Të shkuara,të harruara”, por në rastin tim kjo është e shkuar, por e paharruar. Ku e lashë? Ah po, te besëlidhja me Perseun. Ai vazhdonte të ishte këmbëngulës, e donte Ilirinë krah tij në luftën kundër Romës. Bisedimet, shty sot e shty nesër, zgjatën shtatë muaj. Qëndrimi ishte po ai: armët,ushtria,flota dhe paratë,nuk mjaftonion për të hyrë në luftë. Në besëlidhje do të hynin edhe ujdhesa e  Rodit të Greqisë, që ishte fuqi detare e dorës së parë dhe mbreti Antiok i Sirisë. Retë e luftës u dëndësuan mbi siujdhesën ilirike. Furtuna e gjakshme ishte gati në shpërthim. Duhej një shkëndijë, këtë e ndezi Perseu. Nga të dy anët po bëheshin gatitje të ethëshme. Që të na bindëte, Perseu nisi luftën kundër Romës dhe mori një sërë fortesash midis Dardanisë dhe Ilirisë që mbaheshin nga garnizonet romake, ndër to edhe Uskanën[13]. Kjo na dha zemër. Ambasadorët e Perseut, me në krye  Pantahun.  I prita në Meteon të Labeatisë. Pantahu ishte ministër në oborrin e Perseut. Burrë sqimatar, i hijshëm, gojtar, i aftë të të bindëte e ta bënte të zezën të bardhë. E shoqëronte edhe një ilir, e quanin Pleurat dhe shërbente si përkthyes nga gjuha jonë në atë të maqedonasve. Këtë herë, Perseu , djoja për tu rrëfyer bujar, kishte dërguar si fillim pagese, dhjetë talente argjendi, të tjerat do t’u jepeshin ambasadorëve të mi. Dyshoja se Perseu koprac donte ti nxirte gështenjat nga zjarri me duart e ilirisë, por ky dyshim mu hoq kur Perseu nisi luftën edhe pse i vetëm. Siç e donte zakoni I besëlidhjes, bëm betimin, firmosëm aktet dhe dërgova te Perseu, të besuarin tim fisnikun Olimpion bashkë me pengjet tona, djem me gjak mbretëror. E udhëzova sesi duhet të vepronte: të merrte argjendin dhe pengjet e Perseut, t’i niste në Iliri, pastaj të shkonte në Rod për të nënshkruar besëlidhjen. Argjendi dhe pengjet u nisën, por kopraci, kur mori vesh që ne hymë në luftë, i ktheu mbrapsht  në thesarin e tij, që më pas t’i merrnin romakët, siç morën edhe të Ilirisë. I tillë ishte Perseu.

Roma që priste vetëm rastin, kur  e ndjeu rrezikun hapi luftë njëhershe ndaj meje dhe Perseut. Në Epir u turr Konsulli Paul Emili, që ne të mos kishim mundësi të ndihnim njeri-tjetrin. Ishte lufta e tretë iliro-romake në fund të gjysmës së parë të majit në vitin 168. Kishin kaluar plot gjashtëdhjet vjet nga lufta e parë. Roma ishte e vendosur për të zaptuar gjithë siujdhesën Ilirike. Greqia thuajse ishte nënshtruar, pengesa ishim ne dhe Maqedonia.

Pa pritur të na sulmonin romakët, hyra në luftë. Zaret u hodhën, ose gjithëçka, ose asgjë! U turra kundër Basanias, në jugë të Lisit , qytet I vogël, por me një fortesë dhe garnizon të fortë romak. Basania ishte në tokat e fisit të arbejve, që e kishin pranuar sundimin romak. Po të binte Basania, vendosej lidhja me trupat e Perseut që do të vinin për ndihmë, por na hapej edhe  rruga  për të zbritur pa rrezik në jugë të lumit Genasius dhe Taulanti. Shmangnim edhe ndonjë mësymje të munëdshme kundër Lisit. Karavantin me njëmijë këmbësorë e nisa kundër fisit të kavavëve ,që ishin më në veri. E rrethuam fortesën që ishte e vendosur në ca kodra të ulta, por e fortifikuar mirë dhe u bëm thirrje që të dorëzoheshin. Nuk pranuan. Ne po përgatisnim sulmin, të shpejtë, të vrullshëm e me pjesëmarrjen e të gjitha forcave. Në këtë kohë Legjionet romake në komandë të konsullit Ap Klaudi, kishin fushuar në brigjet e lumit Genasius[14]. Pas tre ditësh me të u bashkua edhe pretor Luc Anici, që erdhi nga Apollonia me ushtri të madhe, pasi kishte thyer atje flotën tonë. Të dy ata, me tridhjet mijë legjionarë, sa dyfishi I ushtrisë sonë, u nisën për në Skodër.    Hap pas hapi, thyen qëndresën e garnizoneve tona të vogla, pushtuan qytezat, fortesat dhe shkretuan fshatrat, egërsisht e barabarisht, skllavëruan banorët dhe i nisën me anije për në tregjet e skllevërve. Për këto morëm njoftim, kur pas përleshjeve të përgjakshme , gati  ishim duke e marrë Basanian, erdhi lajmi që romakët po rrugëtonin drejt Skodrës. E hoqëm rrethimin dhe me shpejtësi mbrritëm në Skodër.

Ç’tu rrëfej më par për ato dit të kobshme e të përgjakshme, rrënqethëse e të llahtarshme, që nisin me vdekje e mbarojnë me robëri! Duhet ti kesh përjetuar vetë e t’i kesh parë me sytë e tu që t’i besosh.  Beteja e fundit  u bë jashtë kështjellës. Unë dhe gjeneralët e mi, aty gabuam. Nuk duhet t’i kishim dhënë luftë armikut në fushë të hapët, ngaqë ai kishte dyfishin e forcave tona. Do të kishte qënë më mirë të ishim ndryrë në kështjellë. Këtë gabim e kuptuam më pas, por atëhere e menduam ndryshe. U bë plojë e madhe, nga mizëria e shigjetave që u shkrehën u errësua dielli, ushtat vërshëllenin si gjarprinj. Shungëllima e armëve që përplaseshin dhe sokëllima e luftëtarëve jehonte potershëm. Retë e pluhurit mbuluan fushën e luftës. U derdh shumë  gjak, ushtarët luftuan trimërisht, si luanë, por romakët ishin të shumtë në numur dhe trupat e freskëta derdheshin valë-valë dhe na shkulën nga lëmi. U detyruam të tërhiqemi dhe  pastaj, duke përfituar nga nata, u mbyllëm  në kështjellë. E kishim ndarë mendjen, do të luftonim deri te njeriu i fundit. Aty ishte pragu i shtëpive tona, më tej s’kishim ku të shkonim.

Skodra e rrethuar nga lumenjtë, e  mbrojtur me mure të fortë, frëngji, bedena dhe pirgje, u kthye në ferr për sulmuesit. Brenda kështjellës u ngritën në këmbë i madh e i vogël, burra e gra, të rinj e të moshuar. Nënmuret u mbushën me stiva të vrarësh. Romakët po e paguanin shtrenjt çëmimin e Skodrës.

Në kështjellë kishte mjaftueshë armë, ushqime dhe ujë për të përballuar një rrethim të gjatë. Këtë pretori romak Luc Anicio e dinte, nuk I vinte për voli humbja e kohës, prandaj la aty ca qindshe, u tërhoq nga rrethimi dhe ndrroi  sjellje. U turr në fshatrat e fushës me urën e zjarrit në dorë dhe thikë në dhëmbë, pa kursyer as gra, as pleq as fëmijë. Tymin dhe duhmën e shkrumbit të shtëpive që digjeshin era e sillte deri në kështjellë. Anicio linte pas vetëm tokë të djegur. Grabiti dhe shfarosi tufat e gjësë së gjallë, ishte koha e të korrave, por ai i u kalli flakën dhe i shkretoi fushat me të lashta që njerzit të shuheshin nga uria.

Gjithsesi Skodra mbahej. Prisnim një ndihmë nga jashtë, na mbante shpresa se Karavanti, që ishte nisur për të mbledhur trupa nga fiset e malësisë, do të kthehej, por ai nuk arriti ta bënte këtë.

Atëhere nisi mynxyra, një barbari e parrëfyer, e denjë vetëm për një xhelat e vrasës të egër, që kërkonte të arrinte fitoren me çdo kusht e mjet.

Nga ajo që po rrëfente, Genti ndjeu idhësirë në gojë, ju tha fyti dhe vështrimi iu errësua nga përfytyrimi i asaj ndodhie që i shfaqej si e ngjarë dje dhe e jetuar sot. Piu pak verë dhe fërkoi sytë që t’i kthjellohej vështrimi.

Lucio, Aurelio dhe Skerdilaidi, edhe pse mbreti dukej fuqiprerë e i dërrmuar  nga ato që po tregonte,  me padurim  prisnin vazhdimin.

-Kishin kaluar njëzet ditë nga fillimi i luftës, kur në portën jugore të kështjellës qëndroi një mushkë e zezë, e zezë si nata, e ngarkuar me dy kosha thuprash. E mbante për kapistalli një ushtar romak. U tha rojeve se ishte një dhuratë nga pretori për mbretin Gent. Koshat ishin të mbuluar lart me fjerishte, por  kullonin gjak. Ma sollën dhuratën mortore. Koshat ishin të mbushur me koka te prera fëmijësh, grash e pleqsh, që i kishin kriposur për të mos u prishur. O kuje,o zi! Të ngujuarit, të llahtarisur nga ajo që panë, njohën të afërmit e tyre dhe plasi vaji e gjëma. I varrosëm tok në një vend të veçantë në varrezën e kështjellës. Mushka e zezë e ngarkuar me zi të rëndë,  erdhi sërish të nesërmen e të pasnesërmen, me koshat të mbushr me gjymtyrë të prera dhe një shportë me sy të nxjerrë.

Konsulli po i priste kokën, gjymtyrët dhe po i nxirte sytë Ilirisë. Nuk durova dot më. E si mund të duroja? Zemra ime s’ishte prej guri. Populli im po masakrohej dhe vendi po rrënohej e shkretohej, po i nxirnin gurët e themelit. Desha s’desha, hyra në bisedime dhe pasi mu pranuan disa nga  kërkesat u dorëzova. Jeta ime nuk vlente më shumë se e tyrja, e njerëzve të mi, e popullit tim.

Ishte si sot, pesëmbëdhjetë qershor, një ditë që nuk ndrinte, por nxinte nga retë e tymit, që nuk dëgjohej kënga e zogjve, por kuja dhe të qarat e nënave, grave dhe motrave. Ishte koha e të korrave, por në vend të drapërit në ara, në tokën e Ilirisë, kishte rënë drapëri i vdekjes,  që korrte jetë njerzish të pafaj. Portat e kështjellës u hapën dhe zot të saj u bënë romakët. Ishte e para herë në historinë e mbretërisë sonë që kjo kështjellë pushtohej. Kishte ardhur fundi.

Anicio u tregua i pabesë. Ma kishte frikën.  Pas dorëzimit dërgoi legjionarët dhe  më  prangosi. Isha rob i romakëve. Bashkë me nënën Euridika, time shoqe Etlevën me dy djemtë e mi  Pleuratin dhe Skerdilaidin, vëllanë Karavantin dhe familjen e tij. Vendosën të na syrgjynosnin në Romë. Po të na linin në Iliri, u trembeshin trazirave dhe kryengritjeve. S’kisha ç’të bëja, të tilla janë ligjet e luftës: fitimtari gjithmonë ka të drejtë. Ne, për turpin tonë, u trajtuam si plaçkë lufte, na detyruan  të jemi pjesë e triumfit të armëve romake, të konsullit Ap Klaudi dhe pretorit Anicio. Triumfi u festua me madhështi në Romë, me parada e parakalime për fitoren e armëve  të tyre. Bashkë me Etlevën, duarlidhur, na kishin hipur në karrocën e turpit. Mijëra sy, na shihnin, brohorisnin për lavdinë e Romës, sokëllinin e vërshëllenin, na shanin dhe pështynin, na gjuanin me gurë si të ishim egërsira dhe ndyrësira. Kjo ngjau kur kaluam forumin nën harkun e triumfit të Hadrianit. Nuk e ngrita kokën asnjëherë. I poshtëruar dhe nëpërkëmbur, sado që thonë se jeta është e dhembsur, nuk e doja më veten.  Prita që të hapej qielli dhe zotat të më godisnin me një rrufe që të merrte fund jeta ime, apo të hapej toka e të më përpinte, por nuk ndodhi.

Të njëjtin fund pati pas shtatë ditësh edhe Perseu, mbreti i Maqedonisë, që u dorzua  i rrethuar në kështjellën e Pidnës, pranë brigjeve të detit Egje. Edhe atë me familjen, e prunë syrgjyn në Romë.

Roma u bë perandori.

Na internuan në Spoleto. E si të ishim? Të huaj në vend të huaj, as në qiell, as në tokë. Qëndruam aty një vit, por autoritetet e atyshme nuk e morën përsipër të na mbanin nën mbikqyrje tërë kohën, prandaj na sollën këtu, në Iguvio të Umbrias, sa më larg detit dhe Ilirisë.  Dhe  ja ku jam me gjithë familjen time:  pengu  ilir i Romës. Larg njerëzve dhe vendit tim dhe nën mbikqyrje të vazhdueshme. E besoni që ende më ruajnë ? Nuk rreshtin së më ruajturi, tremben  se mos marr arratinë!

Që atëhere kanë kaluar plot njëzet e dy vjet dhe për shkak të Romës mbeta pa atdhe! Por Iliria nuk doërzohet, sa të regëtijë fryma dhe jeta qoftë edhe e një iliri të vetëm, zjarri i kryengritjes atje mbahet i ndezur. Ne jemi popull kryengritës, që nuk jetojmë dot pa liri! Mesa më vinë kumtet prej andej, iliria është ndezur nga flaka e kryengritjes. Kjo më mba gjallë, kjo më jep shpresë se një ditë këmba ime do të shkelë sërish në brigjet e dashura të Ilirisë dhe aty le të vdes!

Pllakosi heshtje e rëndë. Dëgjoheshin vetëm cicërimat e zogjve që kishin ngritur çerdhet në kurorën madhështore të lisit. Gentit të mallëngjyer e të tronditur nga ai kujtim i shkau vetiu një lot, që ai nuk e fshiu.

E rëndë dhe e dhembshme është pika e lotit që derdhin burrat, por nuk është e turpshme kur edhe ata qajnë.

Gjashtë

Skerdilaidi, që rrënqethej dhe mallëngjehej sa herë  e dëgjonte ketë rrëfim të gjyshit, për atë tokë e vend të shenjtë, që duhet të ishte me bukuri të pashoqe, që ai e njihte  vetëm nga tregimet, pasi vetë kishte lindur këtu, në Iguvio dhe ilirishten nuk e fliste fort mirë, guxoi dhe i tha:

-Gjysh, është koha për tu kthyer, nanëzonja po na pret.

-Bëj durim. Ja edhe pak. Pa të shohim, Lucio,  kthehu nga lindja!

-U ktheva imzot.

- Ç’farë sheh?

-Një varg me kodra e male të Umbrias sonë të bukur, që zgjaten gjer larg në horizont.

-Mbaje frymën.

- Po imzot.

-Tani frymo thellë.

Lucio bëri si i thanë.

-Ç’farë ndjeve?

Kryebariu, pasi u mendua pak, u përgjegj:

-Erën e djersës dhe lerës së deleve!

Genti qeshi,  u ngrit dhe hodhi shikimin nga lindja. Ishte e para herë që qeshte pas shumë ditësh.  Lucio rrudhi supat i habitur. Nuk kishte faj, ishte si ti kërkoje të zgjidhte një gjëagjëzë.

-Nëse më lejohet të pyes, po ju, çfarë shihni dhe ndjeni imzot?

-Si jo. Shoh me sytë e mendjes, ndiej me zemër dhe dëgjoj me të gjitha shqisat: për m’at’anë maleve shoh detin e gjerë pa anë e fund, tek shndrit nën rrezet e diellit dhe i dërgon dallgët të puthin brigjet e anëdetit të Ilirisë, dhe pas tij brigjet dhe tokën e dashur të Ilirisë me fusha pjellore, kodra mbushur vreshta e ullishta, më larg malet e thepisur, të frikshëm me krye bormbuluar që arrijnë deri  në re, mbushur me pyje livadhe e çetina, gurra ku pinë ujët e pastër si loti zanat e shtojzavallet, që unë si kam parë, por ashtu më kanë thënë. Ato u japin të pinë gjirin kreshnikëve që janë trima e tëpathyeshëm,që çetojnë kreshtave e lugjeve.  Aty rrjedhin lumenjtë  ujëshumë e të  rrëmbyer dhe mbi të gjitha, jetojnë  njerzit trima dhe bujarë që flasin ilirishten e ëmbël që tingëllon si muzika e lahutës. Shoh Ilirinë  që lëngon nën zgjedhë, nën thundrën romake. Ilirinë që pret çlirimtarët. Ndiej se era e lindjes që fryn prej andej, bashkë me ajrin e nxehtë, është e nginjur me aromën e luleve: të mentes, sherbelës, manxuranës, rigonit të lulzuar, trumzës, rozmarinës, mersinës, aromën e veçantë e të pashoqe të truallit amtar, që nuk do ta ngatërroja me asnjë tjetër dhe që është më dehëse se më e mira e verërave. Dëgjoj sesi vjen së thelli e me shungullimë rënkimi lëngues e i paprerë i nëndheut të asaj toke, që mban varret e të parëve të mi, atij vendi, që heq e vuan nën zgjedhën  e rëndë  të robërisë.

Ashtu trupmadh, pak i krrusur nga pesha e viteve, me vështrimin e ngulur larg në pafundësinë e lindjes, me flokët e thinjur që ja merrte era, sytë gjysmëmbyllur,  ngjante me një statujë, si një orakull, që shihte dhe parathoshte të tashmen dhe të ardhmen. Më në fund ai foli:

-Iliria përtej detit, më shfaqet përnatë në gjumë, është ëndrra ime, makthi im. Zëri i saj që vjen së thelli, nga nëndheu, nga shpirti i të vdekurve e mbidheu,nga vuajtjet e të gjallëve, më  thotë se unë i huaj jam në këtë vend! Nga dashuria dhe malli që kam për të, kjo toka e këtushme kur të vdes nuk do të më tresë……!

Rrëfimi e lodhi e trishtoi dhe e mallëngjeu. Ndjehej i drobitur e fuqiprerë por edhe i lehtësuar si të kishte hequr  një barrë që i rëndonte në shpirt. Ishte koha për tu kthyer në shtëpi. Etleva mendjengritur nga vonesa duhet të ishte duke i pritur.

Skerdilaidi  hodhi në sup torbën e mbushur me lulet e barërave dhe të dy gjysh e nip, morën monopatin tatëpjetë. Te burimi qëndruan, pinë ujin akull të ftohtë,u freskuan dhe flladitën. Nën hijen e rrapit ishte aq freskët sa s’u bënin këmbët të iknin. U varën tatëpjetë dhe  kur zbritën në fushë dhe gjendeshin jo larg shtëpisë, Genti mbajti këmbët.

-Skerdilaid, ti që je princ  ilirian , dëgjo amanetin e gjyshit: e shoh që jetës sime po i afrohet fundi. Kur të vdes, më varrosni sipas riteve tona ilire, tek kjo lëndinë e lulëzuar buzë kodrës. Mbulesës së varrit, derën e hyrjes dhe dritaren leriani nga lindja, që shpirti im të fluturojë drejt ilirisë.

Kur erdhi koha dhe nuk zgjati veç pak muaj[15],  ashtu u bë.

Tetor- nëtor 2013.