At Bernardin Palaj Një thesar i pazbuluar

At Bernardin Palaj

Në këtë shkrim me nderim dhe respekt të thellë, dua të flas për një nga person alitetet më të arrira të kultures shqiptare, për Át Bernardin Palajn, “Fratin e Kangeve” siç e quante një tjetër shkrimtar i madh Ernest Koliqi. “Nuk dij se kush patë thanë - thotë shkrimtari i vlert Ernest Koliqi - qi gjithkund në botë poetët këndojnë për popullin, e vetëm në Ballkan populli këndon për poetët. Deri tash për mue poeti ma i madh i Shqipnis asht populli i ynë. Kjo e vërtetë më vetoi para syve të mendës në Palç, në qelën e Fratit të Kangëve. Át Bernardini, në vetminë e gjatë të malit, i a ka vu veshin kangës së pashterun qi buron nga zemra e thellë e kombit arbnuer tue i a rrembye harresës”. Kështu shkruan Koliqi, ne numrin 5-8 të revistës “Shêjzat” 1972. Po në këtë numër të revistës Koliqi, pohon për vlerat e dhe aftësitë e mëdhaja të At Palajt që i ka dëgjuar nga vet goja e Át Gjergj Fishtës për Át Bernardinin: “Nji ndër auktorë të dênjë m’u kujtue e mos m’u harrue asht pa tjeter Át Bernardin Palaj, për të cilin nji ditë Fishta më tha: Ky (Bernardini ndodhej aty pranë) ka talent të madh dhe e njef shqipen me themel. Mund të m’a kaloj edhe mue”.
Mora shkas të hedh dy rreshta në leter të bardhë për këtë folklorist dhe historian të njohur por dhe të panjohur për arsye që tashmë dihen, i nxitur nga përgaditja e veprës së tij për botim. Duke lexuar dhe studiuar shkrimet e tij të botueme kryesisht të “Hylli i Dritës” më lindi kureshtja ta kërkoj dhe ta studioj edhe më gjerë dhe t’ia botoj veprën e tij të plotë për ta bërë të njohur për publikun shqiptar, që fatkeqësish i zhytur thellë në një subjektivizëm letrar po i harron kolosët e saj që shkruan dhe bënë historinë. Gjatë hulumtimit të shkrimeve të tij mu desh që të kërkoja për të, përveç në revistat e perkohshme që ka shkruar dhe botuar, edhe në arkivin Françeskan në Shkodër, si dhe Arkivin e shtetit Tiranë.  Ky mund nuk mbeti pa fryt. Më shumë se 25 vjet krijimtari e këtij Frati nuk ishte e mundur që të përfshihej vetëm me dy vepra. Át Palajn ne jemi mësuar ta njohim si folklorist dhe pak si historian, vetëm nga ato studime që ka bërë në lidhje me Dioqesin e Pultit të shekullit XVII. Njohim për fat të keq vetem një të treten e vepres së Át Bernardin Palajt, të cilën mund ta klasifikojmë në katër lloje krijimi: folkloristike, historike, poetike, dhe krijimtari muzikore.

Át Palaj folklorist

Si mbledhës të folklorit Át Barnardini nuk është mjaftuar vetëm me marrjen nga goja e popullit dhe sistemimin e këngëve të kreshnikëve të ruajtura gjatë shekujve nëpër Malsi dhe të transmetuara brez mbas brezi, por është shtrirë më gjerë në këtë fushë, duke na folur edhe për mite dhe legjenda që gjendeshin në zona të thella malore, kryesisht në Dukagjin. Mbledhja e këtyre zakoneve, dokeve dhe traditave të bukura të jetës etnike dhe familjare shqiptare e kanë shtyrë të shohë, të ruajtura trashëgiminë, përkatsinë dhe identitetin Iliro - Thrak të shqiptarëve. Për të vërtetuar këtë pohim po marrin një pjesë studimi të tij e botuar nga Instituti i Studimeve Shqiptare në Tiranë, titulluar: “Studime dhe tekste, Dega juridike Tiranë” 1943, fq. 122-126. Ja çka shkruan aty për festën e gjithëmbarshme të ditës së verave që për të mund të kishte gjenezë ilire:
Dita e verave “Shtëpi për shtëpi në ditët e verave, pjestarët e familjes bashkohen rreth zjarmit për me lidhë shrigat, mgjillçkat, llugjat, rrollçkat e të gjitha shtasët damtuese; gjarpnin mos t’i nxajë, lepurin mos t’u hajë laknat e bathën, e shpendin emën për emën e krymbat e tokës mos t’u bajnë dam ndër ara. Tri ditë përpara veravet duhet me mshefë shoshat, sitat, furkat e me çartë krojet, në mënyrë qi mos me i pam këto sende asnji rob i shtëpisë, pse për ndryshej nuk lidhet gja. Këto ditët e veravet bijnë gjithëmonë nder ditët e para të Marsit. Mbas darke, të gjithë pjestarët e shtepisë bashkohen rreth zjarrmit. I zoti i shtëpisë merr nji pe leshi, e lidhë për vargue nji nye e thotë këto fjalë: Lidhe Zot e nata mojit e dita e verave! Unë pak e Zoti shumë! Po lidhim shtrigat. Kështu përsëritë ket veprim për secilin shpirt, sëmundje, krymba a mandra qi don me lidhë”.(Shih revisten: Shêjzat 1972, nr 5-8 fq. 163).
Studimet mbi letersinë klasike dhe moderne si dhe sudimet mbi veprat e albanologëve gjermanë, bënë që ai të kishte një kulturë solide dhe të madhe. Për këtë formim të tij, ja ç’ka shkruan albanologia Angela Cirincione: “Përveç kulturës së tij me themel klasik ka pasë edhe nji njohje të mirë të letersisë moderne. Studioi veprat e albanologëve gjermanë, të cilat i hapën shtegun për me zbulue hap mbas hapi, në çdo veprim, në çdo zakon shprehje të krahinave malore gjurmët trako-ilire. Në dritën e kësaj kulture, e pa shqiptarin e sotëm si njifarë mbetunie të trungut të madh të familjes indoeuropiane të quejtun iliro-trake, nji ndër fiset e para të njerzimit që banoi Europën lindore” (shih: Át Bernardin Palaj., Vepra 1 botim II, Shkodër Botime Françeskane 2005, fq. XII).
Por një ndihmesë të madhe dha edhe në mbledhjen e kangëve të Kreshnikëve të botuar për herë të parë në vitin 1937 dhe të ribotuar nga botimet françeskane në 2005 dhe ribotuar në vitin 2007. Ja se çfarë shkruan Át Palaj me bashkautor me një tjeter korife të dalur nga “Shkolla Franceskane” Át Donat Kurtin në lidhje me rëndësinë e këngëve të Kreshnikëve: “Kangët e vjetra, qi njifen prej malcosvet janë nën emnin “kangë kreshnikësh, kangë të moçme, kangë lahute” janë visari ma i çmueshmi I gjuhës, shprehja ma e gjalla e shum ndiesive bucare e përfytyrimi typik i fizjonomis së kombit t’onë” (shih: Át B Palaj dhe Át D Kurti., Visaret e Kombit, botim II, Shkodër Botime Françeskane 2005, fq. IX).

Át Palaj historian

Tani do të flasim për kontributin e Át Bernardin Palajt në lamin e historisë shqiptare. Ndër studimet e tij historike mund të cilsojmë disa që janë më të rëndësishme si: “Studime dhe dokumente rreth dioqezit të Pultit”, shkrime dhe studime dokumentesh, që janë të botuara në revisten “Hylli i Drites”. Por me mjaft interes janë edhe studimet: “Lufta shqiptare kunder pushtuesit turk”, (dorëshkrim e pabotuar), “Kryengritja e Dukagjinit që pëfshin vitet 1926-1928”,(dorëshkrim i pabotuar), “Ditar shenimesh”, (dorëshkrim e pabotuar), “A janë Shqyptaret autokton” (dorëshkrim i pabotuar) dhe “Ça hoqme na katolikët për Shqypni”, (dorëshkrim i pabotuar).
Ndër historianët që ka nxjerrë “Shkolla franceskane” jemi mësuar të dëgjojmë për “Maestron” e historise Át Marin Sirdanin. Por siç duket nga shkrimet e lëna kjo fushe ka terhequr edhe Át Palajn. Shumë kanë shkruar për fillimet e robërimit të Shqipërisë nën pushtuesin e ardhur nga Azia, duke e konsideruar një periudhë mjaft të zymtë dhe të errët dhe të prapambetur për Arbërinë, një ndër këta studiues spikat edhe emri i “Frati të Kangëve”. Në studimin “Lufta Shqiptare kundër pushtuesit turk” ai trajton këto tema: “Gjendja e përgjithshme kishtare prej vjetes 1468 – 1650”, “Largimi i rregulltarve e i bujarve prej Shqypniet”, “Salvimet e turkut”, “Jeta e popullit e e klerit katolik”, “Kryngritja e katolikve”, dhe “Gjendja e Françeskave mrenda kësaj kohe”. Siç shihet nga trajtimi i çështjeve, ky dorëshkrim është lëndë e parë për studimin e asaj periudhe të errët të historisë së Shqipërisë. Mes viteve ‘20 dhe ‘30 të shekullit të kaluar kanë ndodhur shumë ngjarje që kanë lënë gjurmë të pa harruara në kujtesën e popullit shqiptar. E kujtojmë me nostalgji qeverisjen e shkurter, por demokratike të Fan Nolit të vitit 1924. Kjo qeveri që solli dhe ringjalli shumë shpresa të bashkëkohësit, nuk zgjati shumë, duke ja lënë vendin Ahmet Zogut që i ndihmuar nga serbët përmbysi qeverinë e Nolit. Të gjitha këto ngarje i gjejmë të renditura në formë ditari nga Át Bernardin Palaj. Ky ditar sjell të vërteta dhe fakte të reja për ta njohur më mirë atë kohë. Një studim tjetër që paraqet fakte dhe realitete të dhimbshme janë kujtimet e Át Bernardin Palajt për Revolucionin e Dukagjinit kundër qeverisë Zogiste. Ndër faqet e historisë anashkalohet kjo vuajtje e popullit të Dukagjinit që zgjati për rreth dy vjet. Më lart kemi thënë se Át Palaj studioi folklorin, zakonet, doket dhe besimet e shqiptarve sepse në ato ai pa tradita të lashta ilire. Pikërisht duke u nxitur nga kjo, ai bëri edhe një studim të shkurtët sintetik dhe plot ngjarje të reja në lidhje me çështjen se “A janë shqiptarët autoktonë”.

Jetëshkrimi i Át Bernardin Palaj

Át Bernardini lindi në Shkodër me 2 tetor 1894 nga një familje e thjeshtë malsore nga Shllaku. Studimet i filloi në shkollën fillore të eterve françeskanë, e drejtuar në atë kohë nga Át Gjergj Fishta. Studimet gjimnazore i kreu po pranë etërve Françeskan, ndërsa Liceun e kreu në Salzburg e ato teologjikë e filozofike në Innsbruck. Gjatë studimeve ai tregoi një interes të veçantë për studimet shqiptare, si dhe për autorët e huaj që studiuan zakonet, gjuhën, doket shqiptare. Kryesisht e tërhiqnin albanologët gjerman-folës. Për disa vjet mësoi në Liceun “Illyricum”, pastaj shërbeu në famullitë e Toplanës, Palçit, Shalës, Bushkashit dhe të Rubikut. Iu kushtua poezisë, prozës, muzikës, duke punuar për të mirën e atdheut. Krijimtaria e tij është e gjerë dhe shumë e larmishme. Ajo përfshin shumë aspekte të zhvillimit albanologjik. Mbas hapjes së revistës “Hylli i Ditës” në vitet 1921-1924 e 1930 – 1937 boton së bashku me Át Donat Kurtin pjesë - pjesë “Kangët e Kreshnikëve”. Ndërsa në vitin 1937 botohet libër në vete, titulluar “Visaret e Kombit”. Po ashtu gjatë kësaj përiudhe boton edhe krijimtarinë e tij poetike në “Hyllin e Drites”: “Fragment - Valët e nji shpirti”, “Moskë – Alkazar”, “Vorreve të Famurit”, “Kuq e zi”, “Kah nata e vetme”, etj. Ndërsa shpirti i tij epik dhe poetik kishte prekur majat e krjimtarisë së tij, At Palaj fillon të mbledhë mitologjinë, zakonet dhe doket shqiptare, të cilat i boton më së parit te “Hylli i Dritës” në periudhën 1940 - 1944. Ndër këto mund të veçojmë: “Syni i keq”, “Shpirti i keq”, “Ora e shpis”, “Bestytni Ilire”, “Orët”, “Zanat”, etj. Hovi dhe vullneti i tij nuk ndalen me kaq. Bën disa studime interesante dhe shkencore mbi kanunin e maleve, me vlerë burimore për studiuesit e të drejtes zakonore shqiptare, të cilat botohen nga Instituti i Studimeve të larta shqiptare në Tiranë në librin: “Studime dhe tekste, Dega Juridike Tiranë 1943”. Po në këtë botim ai boton një variant të Kanunit të Lekë Dukagjinit mbas shqyrtimit të Mark Sadikut. Së bashku me përkushtimin e tij për studimin e etnosi të shqiptarëve ia bashkangjiti edhe dëshirën për të studiuar edhe historinë e Arbërisë. Sidomos në revistën “Hylli i Dritës” boton disa studime mbi Dioqezën e Pultit si dhe të disa krahinave të tjera të veriut, me mjaft interes dhe fakte historike për studiuesit e kësaj fushe.

Fundi tragjik i jetës së tij

Në fund të Luftës, i zhgënjyer, tashmë pas përpjekje të pashpresë të trupave nacionaliste dhe prendimore për të formuar një shtet të bazuar në lirinë dhe të drejtat e njeriut, duke e parë rrezikun eminent që po i vërsulej si një bishë e egër nga të vëtshpallurit shpëtimtar të Shqipërisë, i turbulluar në shpirt, i thotë një tjetër mikut të tij albanologut, Prof. Karl Gurakuqit: “Do të tërhiqem në nji famullì të maleve të mija të dashtuna – më tha gadi me lotë ndër sy – dhe aty ku mbahet gjallë fryma e shpirtit arbnuer, në kontakt me popullin e thjeshtë, do të vijoj punën e nisun tash sa e sa vjet, tue gjurmue në historinë, në folklorën e sidomos në Kanunin. Do të përplotësoj e do të sistemoj rapsodit, qi unë i kam mbledhë me kujdes tash sa kohë”. Sa mbresëlënëse dhe rrënqethëse kjo bisedë konfidenciale mes dy dijetarësh.
Por fatëkëqësisht në moshën 51 vjeçare, puna e tij shkencore si dhe aktivitetiti i tij fetar u nderpre barbarisht, ku për asye absurde e arrrestuan në Kuvendin e Rrubikut me 22. 10. 1946. Pikërisht këtu në Rrubik i shkruan Át Jak Marlekajt një letër ku i kërkon që ta paraqesë para botës së lirë vuajtjen, dhe vrasjet makabre të sa e sa intelektualëve shqiptarë në mënyrë të padrejtë, vëtm për faktin se ishin pionerë të mendimit të lirë dhe demokratik. Në këtë letër, origjinali i së cilës ruhet pranë arkivit françeskan në Shkodër, Palaj shkruan: “I dashtuni P. Jakob, jena në gazep të Zotit. Thueju miqve t’ ikun andej qi t’orvaten me sa të munden për me na pshtue prej ketij kobit. Ka nji, ka nji, po na qesin faret të gjithve. Bâne të njoftun mjerimin t’onë ku të dijësh. Të fala B.dini, 20. IV. 1946".
Mbasi pësoi tortura të shumta vdiq me datë 2 Dhjetor 1946 ndër tortura nga më çnjerëzoret. Qe varrosur në oborin e ish-sanatoriumit në Shkodër.