Ahmet Selmani: Rivlerësimi i letërsisë - shëndet estetik

RIVLERËSIMI I LETËRSISË SJELL SHËNDET ESTETIK

Çështja e letërsisë gjithmonë na çon në sfera të ndryshme që kanë të bëjnë me të, siç është poezia, proza, kritika, eseja, përkthimi etj. Të flaësh për aspektet e krijimit dhe trajtimit të tyre, të studimit dhe të perceptimit, për pozicionin aktual që kanë brenda kohës, për krizën e leximit përballë teknologjisë kompjuterike etj., gjithsesi nevojitet një kompetencë e veçantë. Për të gjitha këto na flet poeti, prozatori, studiuesi, kritiku, eseisti dhe përkthyesi Ahmet Selmani, me të cilin biseduam gjerë e gjatë.

Ahmet Selmani (1965) ka lindur në Shkup. Shkollën fillore dhe të mesme i kreu në vendlindje, ndërsa studimet e larta për letërsi - në Universitetin e Prishtinës Me krijimtari letrare nisi të merret që nga bankat shkollore, së pari duke botuar në revistat për fëmijë “Fatosi” dhe “Gëzimi”, e pastaj edhe në gazetën “Flaka” e në revistën “Jehona”. Më vonë punimet e tij nga fusha e letërsisë, kritikës letrare, si dhe studimit të letërsisë janë botuar në shumë revista dhe gazeta që dalin në mbarë hapësirën shqiptare dhe në mërgatë. Një kohë të gjatë ka punuar si gazetar i kulturës në të përditshmen “Flaka”, pastaj redaktor i kulturës, redaktor i botimeve, komentator dhe, kryeredaktor dhe redaktor përgjegjës i saj. Deri tani ka botuar: “Poezia dhe individualiteti” (studim për poezinë), Shkup,1996, “Tregu i djallëzisë” (tregime), Shkup, 1998, “Bashkëbiseduesit e mi” (biseda me shkrimtarë, studiues, gjuhëtarë etj), Tetovë, 2000, “Diskurs kritik” (studime, ese, vështrime), Tetovë, 2004, “Mur i gjallë” (poezi), Tetovë, 2005, “Abeja e akullt” (poezi), Shkup, 2009, “Profili krijues dhe moderniteti i Moikom Zeqos” (ese), Tiranë, 2010, “Hija e kalit” (roman), Shkup, 2010. "Poezia e shprishur" (studim letrar), Shkup, 2012 Përveç krijimtarisë letrare, merret edhe me përkthime. Deri tani ka përkthyer dhe botuar: Drago Stambuk: “Gishti i perëndisë” (poezi) (Nga kroatishtja në shqip), Drazhen Katunariq: “Kthimi i barbarogjenive” (ese) (nga kroatishtja në shqip), Millorad Paviq: “Fjalori kazar” (roman) (nga serbishtja në shqip), Rifat Kukaj: “Dreri me një bri” (roman) (nga shqipja në maqedonisht), Sali Bashota: “Nëse bëhem engjëll” (poezi) (nga shqipja në maqedonisht), “Si të komunikoni me mediat” (doracak për gazetarë) (nga maqedonishtja në shqip) etj.

“Zhurnal Plus”: Pa humbur kohë, po futemi direkt në perandorinë e letërsisë. Besoj që s’jeni kundër ta quajmë kështu. Na tregoni si e nisët udhëtimin drejt saj?

Ahmet Selmani: Pa dyshim, letërsia është metaforë në kuptimin e plotë të fjalës. Dhe, duke qenë e tillë, madje katërçipërisht, aq më tepër jemi të prirur ta quajmë ashtu siç duam ne; perandori, planet apo univers. Vetë lirinë për ta cilësuar me disa nga fjalët që ngjallin përfytyrime të mëdha, e marrim nga fakti se kemi të bëjmë me një gjithnajë të pafund, tejfytyruese, marramendëse. Shtrirja e saj në përmasa galaktike na bën të ndihemi shumë të vegjël e të pafuqishëm përballë asaj që s’e kapërthejmë dot as vizualisht, e lërë më ta lexojmë. Krejt naivisht mund të pyesim: Vallë ku fillon ajo? Ose, a thua mbaron diku? Dhe pikënisjen e mundshme do ta gjejmë vetëm në mënyrë konvencionale si referencë të largët brenda historisë. Nga ana tjetër, nuk do arrijmë ta fiksojmë asnjëherë “mbarimin” në suazat e kohës sonë. Në rastet kur formalisht themi se ajo nis nga letërsia sumero-babilonase me Epin e Gilgameshit, me Vedat, Mahabharatën e Ramajanën e Indisë, me Librin e të vdekurve të Egjiptit, ose me Iliadën dhe Odisenë e Homerit etj., në të vërtetë nuk bëjmë asgjë tjetër, përveçse krijojmë një utopi ngushëlluese për zanafillën e saj. Prandaj, është e udhës ta ndjekim brenda ligjësive të evolucionit, ku gjithçka shembëllen si një kërkim adamik, hipotetik, misterioz, për të mos thënë edhe i pamundur. Sido që ta marrim, do të kuptojmë një gjë: letërsia më tepër është retrospektivë sesa perspektivë; pra e dimë atë që ka lindur, por ndërkohë nuk e dimë atë që do të lindë. E gjithë ecuria në fjalë kap një periudhë të gjatë, ku ekzistenca shpesh është përcaktuar nga diskontinuiteti. Sipas kësaj logjike mund të hamendësojmë se përtej veprave që i zumë ngoje, thellë në lashtësi, nën rrënojat e mbuluara, në faqoret e gurëve të gdhendur, në pergamenat e shkarravitura, nëpër katakombe e shpella etj., fshihen ose janë zhdukur edhe plot dëshmi poetike, të cilat ndoshta nuk do të zbulohen kurrën e kurrës. Megjithatë, qoftë edhe vetëm me trashëgiminë që njohim deri sot, asgjë nuk na pengon të themi se letërsia shfaqet në një rrafsh të caktuar historik. Më e rëndësishme se çdo hipotezë relative, është çështja deri ku shtrihet këndejza kjo perandori letrare. Pa mëtuar që t’i ngjaj Silvestër Bonarit të Anatol Fransit, i cili bredh si maniak pas dorëshkrimeve të vjetra, mendoj se lashtësia duket e pamundur të determinohet me saktësi. Bredhjet përfytyruese na nxisin të pohojmë se në kontekstin e historisë së letërsisë ne ballafaqohemi me një perandori të paskajshme. Duke u ndalur në këtë rrafsh real dhe hipotetik, sigurisht edhe udhëtimi im, siç e quani ju, drejt hapësirës që e pandehim si letërsi, nuk ka nisur si ndonjë perandor që ëndërron për ta sunduar atë, por si një qenie krejtësisht e vetmuar dhe asketike, me shpresë se ndokund do të rastisja në atë që do më pëlqente, për ta ushqyer shpirtin tim dhe për t’u bërë pjesë e saj.

“Zhurnal Plus”: Nisi rastësisht apo ju shtyri dikush?

Ahmet Selmani: Në qoftë se ju them çdo gjë ka ndodhur rastësisht, sigurisht do t’ju gënjeja. Dhe, ndryshe nga kjo, edhe nëse ju them se dikush më ngarkoi me detyrë, përsëri nuk do të tregohesha i sinqertë. Për të mos mbetur kaq asnjanës dhe i paqartë, po përpiqem ta sqaroj pak më ndryshe. Si një udhëtar metaforik, përkatësisht duke lexuar e rilexuar libra të ndryshëm, që nga përrallëzat e Andersenit, vëllezërve Grim, fabulat e Ezopit, ato të La Fontenit, e deri te autorët e letërsisë për të rritur si V. Hygo, Xh, Londoni, T. Mani, J. V. Gëte, H. de Balzaku, Xh. G. Bajroni etj., më kujtohet se që në hapat e parë isha tepër idealist, sepse perceptimi im kryesisht përthekohej brenda suazave didaktike. Mirëpo shpejt fillova ta kuptoj se tërë shtegtimi im ngjante si një mision i gabuar. Me sa duket, atë ma kishin imponuar mësuesit e mi pa ndonjë edukatë estetike. Ata më kishin rrënjosur katarsisin për personazhin pozitiv dhe negativ. Sipas tyre, unë duhej t’i doja ose t’i urreja, të krijoja idhullin dhe përbuzjen, heroin dhe tradhtarin. Në vend të kësaj aventure të padjallëzuar fëminore, letërsia u tregua më efektive, më esenciale, duke më ngulitur në kokë diçka tjetër. Thuajse beftas, ajo më ofroi magjinë artistike të cilën më vonë e mësova se teoricienët e quajnë estetikë. E gjithë kjo dëshmon se bredhja ime në fazën fillestare më tepër ishte ndërgjegjësuese, për të arritur deri në shkallën e një pjekurie të plotë si lexues, e pastaj edhe si krijues. Tani s’mund ta them me përpikëri, por e di se njëditëzaj më shkrepi në mendje të ndalesha përgjithmonë brenda letërsisë, thjesht të mos kthehesha më për t’u rreshtuar diku tjetër, por ta shndërroja veten në një banor letrar, me synimin për ta pasuruar edhe unë me anë të dhuntisë sime krijuese sado modeste që të ishte.

“Zhurnal Plus”: Prej atij momenti s’e keni braktisur më. Jeni marrë me studimin e saj, me kritikë letrare, keni shkruar poezi, tregime, romane, jeni marrë me përkthime etj.

Ahmet Selmani: Letërsia ishte vendimtare; unë hyra në atë botë metaforike e cila më përvetësoi në mënyrë absolute. Kështu ajo u bë identiteti im estetik, për të deklaruar pa mëdyshje se jam ky që jam. E vërteta është se gjithnjë kam synuar të mbetem një pjesë e vogël e asaj bote të madhe. Utopia e bukur se letërsinë mund ta pushtoja sipas mënyrës vetanake, më ka joshur të merrem me zhanre të ndryshme. Përmes shkrimeve të mia me karakter letrar, duke kaluar herë në njërin zhanër e herë në tjetrin, unë s’bëja asgjë tjetër, përveç që në vazhdimësi e rizbuloja esencën e letërsisë, duke iu përgjigjur kryekëput thirrjes personale, e cila më vinte nga brendia e qenies sime, në formën e frymëzimit ose të arsyes krijuese.

“Zhurnal Plus”: Krijohet përshtypja sikur secilën herë synoni të dukeni të pazakonshëm. Për shembull, edhe në poezi, me librin “Abeja e akullt”, përveç përmbajtes, ju luani edhe me formën, siç është rasti me titujt e poezive, ku secila i ka nga dy. Na thoni diçka rreth kësaj?

Ahmet Selmani: Për mua poezia është art shumë i përqëndruar. Brenda një figure duhet të përfshish gjithë universin e mundshëm. Pra kuptimi i saj është një ngarkesë maksimale, siç pohon Ezra Paund. Kjo do të thotë se hapësira manovruese e saj me anë të fjalëve është tepër e kufizuar. Thjesht, nevojitet që një oqean të tërë ta përmbledhësh brenda një pike të vogël sa ajo e vesës mbi gjethin e bimës. Por mandej nevojitet të krijosh edhe formën e duhur për ta perceptuar atë që është ngjeshur brenda përmbajtjes. Prandaj, titujt e dyfishtë të poezive, ose titujt dhe nëntitujt që bien në sy, mbase janë një alternativë perceptuese, e cila më shumë ka të bëjë me formën. Në një mënyrë unë jam përpjekur që lexuesit t’ia krijoj ndjesinë se teksti poetik të ofron së paku dy mundësi të tilla. Domethënë se kjo rrugë është e hapur, çelësi i interpretimit është fundekreje individual, çdo gjë i përket subjektit që ballafaqohet me tekstin poetik.

“Zhurnal: Po ashtu edhe romani juaj “Hija e kalit” sikur tenton ta thyejë zhanrin e tij?

Ahmet Selmani: Ju po ma kujtoni teoricienin e njohur rus Mihail Bahtin i cili thotë se romani është një zhanër i pakryer. Tendenca e secilit autor është që t’i transformojë gjërat qoftë edhe vetëm formalisht. Po ashtu, edhe romanin “Hija e kalit” jam përpjekur ta konceptoj më ndryshe, ose mundësisht ta përmbys zhanrin e tij. Së pari, tendenca ka të bëjë me gërshetimin e tregimit, novelës dhe romanit si një tërësi e vetme në pikëpamje zhanrore. Kjo do të thotë se mund të lexohet edhe si libër tregimesh, novelash, apo edhe romanesh. Secila e ka esencën e njëjtë në miniaturë, por edhe në tërësinë e sintetizuar. E dyta, kam tentuar që të bëjë dy romane brenda një tërësie zhanrore, ose, një roman të përbërë nga dy motërzime. Në të vërtetë, kjo është një lojë e pamëshirshme me zhanrin, për të krijuar një liri të plotë për vetë lexuesin, që të futet sipas dëshirës vetanake.  Unë e konsideroj atë si partner të barabartë të veprës sime; atë që s’e kam thënë unë ashtu siç duhet, le ta thotë ai sipas bindjes së tij, ose atë që e kam lënë në gjysmë, le ta vazhdojë ai në formën e tij. Bie fjala, metafora qendrore e kalit në asnjë mënyrë nuk është shteruese, ajo i përket edhe lexuesit për ta determinuar sipas intuitës dhe fantazisë së tij.

“Zhurnal Plus”: Me librat që keni botuar, gjithnjë keni treguar përkushtim letrar. Megjithatë, në kohën tonë letërsia nuk të sjell përfitime materiale. A mund të thoni si e mbani gjallë? Si duket jeta juaj në këtë aspekt?

Ahmet Selmani: Po të ishte puna e përfitimit në kuptimin klasik të fjalës, gjithsesi do të merresha me atë që e quajmë biznes. Ndonëse realisht nuk ndihem aq i paaftë për ta bërë një gjë të tillë, prapëseprapë, mendoj se gjithë problemi qëndron te pasioni. Domethënë, ndryshe nga ajo që të ofron paranë, unë gjithmonë e kam dashur letërsinë që më ofron të bukurën. Megjithatë, kjo assesi nuk do të thotë se s’mund të fitosh edhe me anë të librave. Në shtetet me standarde të konsoliduara, letërsia e mirëfilltë sjell edhe të ardhura të lakmueshme. Kur bëjmë krahasime të kësaj natyre, patjetër e kuptojmë se te ne gjërat rrjedhin në mënyrë paradoksale; shoqëria e brishtë sundohet nga rrethanat akulturore, lexuesit janë shumë të paktë, gjithçka i nënshtrohet logjikës klienteliste dhe tiranisë mediatike, në njërën anë ngrihet në qiell ajo që është me leverdi për qarqet e caktuara, kurse në anë tjetër injorohet pa mëshirë ajo që s’është e tillë. E lexuesi i vërtetë është i pafuqishëm për ta çarë rrugën deri te librat e mirë, sepse duhet të kalojë shumë pengesa në këtë hapësirë të copëtuar e të traumatizuar. Pra ekziston një çorientim tepër i madh në aspektin e sistemit të vlerave, një vendosje e gjërave me kokë teposhtë. Në këtë katrahurë vetë libri nuk humb asgjë në pikëpamje të vlerave që i ngërthen, por e keqja është se humb lexuesi. Thënë më figurativisht, ai në vend se të thithë ajër të pastër, është i detyruar të thithë ajër të ndotur. Mbase kjo e dëmton shëndetin e tij intelektual, rritet në mënyrë atipike e jonormale, për të mos thënë se një ditë bëhet edhe armik i vlerave të mirëfillta. 

“Zhurnal Plus”: A keni menduar ndonjëherë se me studimin tuaj “Poezia e shprishur” keni mundur të magjistroni ose të doktoroni?

Ahmet Selmani: Libri “Poezia e shprishur”, që si temë e ka krijimtarinë poetike të autorëve bashkëkohorë shqiptarë të Italisë së Jugut, ka lindur si një koncept më vete, pra për një qëllim të caktuar studimor i cili mund të kuptohet vetëm pasi të lexohet. Para shumë vitesh, kur e pata botuar librin e parë që titullohet “Poezia dhe individualiteti”, një gjë të ngjashme ma pat thënë edhe dikush tjetër. Më vjen shumë keq, e paske djegur, m’u pat drejtuar ai. E pse, kisha ndërhyrë unë. Epo ke mundur ta shfrytëzosh për të doktoruar, më qe përgjigjur ai. Mirëpo, e gjithë kjo ishte një llogari shumë pragmatike; të arrihet një formalitet, por jo edhe një esencë. E unë nuk bëj pjesë në këtë kategori;  mbi të gjitha, e dua marrëzisht letërsinë dhe jo formalitetin që e përligj përkatësinë time brenda saj. Sa për dijeninë tuaj, më herët unë kisha patur një koncept krejtësisht tjetër për sa i përket çështjes në fjalë. Kjo histori fillon në vitin 91 kur i ndoqa rregullisht studimet postdiplomike në Universitetin e Prishtinës. Atëherë i dhashë me sukses edhe provimet, thjesht më mbeti vetëm tema e magjistraturës. Por ja që fati më tradhtoi për pak; regjimi i S. Millosheviqit i futi masat e dhunshme dhe e mbylli fakultetin, ndaj çdo gjë u pre si me shpatë. Pra, unë kisha patur një projekt tjetër për magjistraturë dhe jo librat që i kam botuar.

“Zhurnal Plus”: A do të thotë kjo se keni hequr dorë?

Ahmet Selmani: Të them të drejtën, tani nuk më josh për disa arsye. E para, mendoj se çdo gjë është produkt i një kohe të caktuar. Unë e provova atëherë dhe nuk më ndihmoi fati. Dhe, sipas gjasash, kjo më i përket të kaluarës. E dyta, mundësitë e mia financiare tani janë të pakta. Në suaza të kësaj, mendoj se përparësi kanë fëmijët e mi. Dhe e treta, pa dashur që të fyej asnjërin, kam përshtypjen se titujt shkencorë janë zhvlerësuar së tepërmi. Ka sa të duash magjistra e doktorë shkencash, madje në përmasa inflacionale. Me sa duket, është bërë një biznes i mirë për institucionet e larta arsimore; ke paratë, merr titullin, dhe anasjelltas, s’ke paratë, duhet të mbetesh aty ku je.

“Zhurnal Plus”: Dy dekadat e fundit është aktualizuar rivlerësimi i letërsisë. Si mund ta shpjegojmë?

Ahmet Selmani: Mbase fare thjesht. Kur brenda një kohe gjërat vendosen sipas një diktati ideologjik, atëherë dihet se ato do të kenë aq jetë derisa të jetë në fuqi edhe pushteti që i imponon ato. Ditën që do të përmbyset ai, do të ketë edhe zhvendosje. Prandaj, edhe letërsia, meqenëse në periudhën e komunizmit iu nënshtrua kryesisht një parimi joestetik, pas rrënimit spektakolar të atij sistemi të padenjë, ishte krejt afër mendsh se do ta përjetonte një fat të ngjashëm. Koha që erdhi me aq furi, e kërkonte edhe një rivlerësim të letërsisë ose një rishkrim të historisë së saj. Ndoshta kjo tingëllon shumë radikale e bjerraditëse, por thelbësisht është e nevojshme dhe e moralshme. Të ngresh në qiell autorët që shkruanin për uzinat dhe furnaltat, për hekurudhat dhe trenin, për traktorët dhe autokombajnat, për urat dhe hidrocentralet etj., dhe, nga ana tjetër, t’i ndalosh autorët si Faik Konica, Gjergj Fishta, Ethem Haxhiademi, Musine Kokalari etj., që kishin prekur nervin e botës shqiptare, është një veprim shumë i vrazhdë dhe i padrejtë. Pavarësisht se dikujt mund të mos i vijë mirë ky ndryshim, mendoj se patjetër duhet të ndodhë. Rivlerësimi objektiv e shkencor i historisë së letërsisë sjell shëndet estetik te breznitë e lexuesve.

“Zhurnal Plus”: Duke qenë se shpesh spekulohet me termin kritikë letrare, a mund të na thoni në ç’raport qëndron ajo me letërsinë?

Ahmet Selmani: S’do mend, edhe kritika letrare, duke qenë një formë shkencore, për shkak të mungesës së kompetencës, lehtë mund të bëhet një formë spekulative. Parimisht, në kuptimin klasik ajo si objekt studimi e ka letërsinë, ndërsa në kuptimin modern është shndërruar në një lloj metaletërsie, siç do ta quante teoricieni Rolan Bart. Pra kompetenca është ajo që e bën atë tipike dhe atipike. Një numër i madh i atyre që sot merren me këtë fushë,  në vend se të preokupohen me thelbin e saj, kryesisht me atë që e ngërthen teksti si strukturë artistike, letërsinë e vështrojnë në mënyrë joesenciale, klanore, ideologjike, patriotike, sociologjike. Dhe kjo e ashtuquajtur kritikë letrare nuk i përmbush standardet estetike e as shkencore, por të shumtën e rasteve shndërrohet në tipologji të tjetërsuar, artificiale, shpërdoruese, klienteliste e koniukturale. Ndryshe nga një deformim i këtillë profesional, vlen të theksohet se kritika e mirëfilltë është një lloj i kombinuar i artit dhe i shkencës, ose një gërshetim tipik postmodern; realisht atë e bëjnë njerëzit me prirje krijuese dhe me kompetencë të njëmendtë. Ai që mund ta bëjë këtë mbase është një lexues model, siç e ka quajtur Umberto Eko. Personi i këtillë ndërton autonomi individuale, identitet estetik, jashtë asaj që i përket autorit si bartës themelor i tekstit. Në një mënyrë, këta të dy bëhen subjekte të barabarta për sa i përket “autorësisë”. Ose, thënë edhe më qartë, autori e krijon tekstin, ndërsa lexuesi nëntekstin. Kështu, edhe kritika letrare merr kuptim substancial, përndryshe mbetet në suaza të ngushta spekulative.

“Zhurnal Plus”: Si arrihet një kompetencë e tillë?

Ahmet Selmani: Shikoni, kritika letrare është një fushë shkencore tmerrësisht e gjerë dhe e ndërlikuar. Ajo e ka ecurinë e zhvillimit historik, transformimin e vazhdueshëm nëpër formacione e shkolla të ndryshme letrare. Dhe kjo është fare normale nëse e shohim në kontekstin e teorisë së relativitetit të A. Ajnshtajnit, sepse ndryshe nuk do të arrinte deri në atë shkallë siç e njohim sot. Nga viti 305 para erës sonë, kur i pari e përdori Filetasi, e deri në ditët e sotme kur ajo ka evoluar në formën e saj më të përsosur, siç e ndeshim te Harold Blumi, ajo është bërë një shkencë letrare e konsoliduar. Kjo na e kujton Heraklitin e famshëm i cili thoshte panta rei. Prandaj, edhe kritika letrare si e tillë vetvetiu e ka zhvillimin e vet nëpër kohë të ndryshme. Retrospektiva e saj është shumë interesante për ta parë sesi ka evoluar, megjithatë akoma më interesante është perspektiva e saj, si një imperativ gati marramendës që arrin deri atje sa të mëtojë edhe drejt eksperimentimeve më të çuditshme. Për shembull, Universiteti i Jales ka organizuar një studim të ri të letërsisë, të cilin e ka pagëzuar neuro lit crit, domethënë kritika letrare neurologjike. Ky studim atipik ose risor është bërë fryt i një debati të gjerë, i cili ka nisur në të dyja anët e Atlantikut, fillimisht në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, e pastaj edhe në Britaninë e Madhe, për të vendosur nëse kritika letrare, pasi ka kaluar përmes skemave të marksizëm-leninizmit, të psikanalizës dhe feminizmit, pasi ka lënë mbrapa strukturalizmin dhe poststrukturalizmin, tani është në gjendje të hedhë më tej edhe një hap tjetër shumë më revolucionar, kësaj radhe duke u shërbyer me ndihmën e mjekësisë dhe teknologjisë. Pra, kemi të bëjmë me një lloj ecurie të natyrës kibernetike, ose të një teorie kuantike, nëse na lejohet ta quajmë kështu, për t’i zgjeruar horizontet që i përkasin konceptit të letërsisë. Pavarësisht nga ithtarët dhe mohuesit e kësaj forme të studimit, e gjithë çështja qëndron te nisma e guximshme për ta bërë një qasje të tillë. Ky pak a shumë është një mistifikim i kritikës letrare, por njëherësh është edhe një kërkim ngulmues. E gjithë kjo flet qartë se kompetenca e saj nuk është e mjaftueshme asnjëherë. Kur e them këtë, nuk dua të krijoj utopinë absolute, as dëshpërimin për t’u marrë me një fushë kaq të ndërlikuar, por thjesht të tregoj sesa e madhe është ambicia e saj, sa e gjerë dhe sa e pafund.

“Zhurnal Plus”: Derisa flasim për letërsinë, nuk mund ta heshtim as përkthimin. Ç’mund të na thoni lidhur me këtë përvojë?

Ahmet Selmani: Ç’është e vërteta, përkthimi është një formë shumë specifike e artit letrar. Të paktën kështu e ndiej unë për aq sa mund të mbështetem në përvojën time. Nuk është puna se e kam ndonjë specialitet të veçantë, por thjesht e bëj me një arsye thellësisht të brendshme, e cila medoemos i përket natyrës krijuese, estetike dhe gjuhësore. Ndihmesa ime në këtë aspekt është shumë modeste. Meqë nuk jam i aftë të përkthej nga të ashtquajturat “gjuhë të mëdha”, ose, aq më tepër, nga “gjuhët e vdekura”, atëherë e kam shfrytëzuar rastin që këtë ta bëj nga gjuhët e disa prej fqinjëve tanë, nga ato që i njoh relativisht mirë. Ja, le ta marrim si shembull përkthimin e librit eseistik “Kthimi i barbarogjenive” të autorit kroat Drazhen Katunariq, që është botuar para disa vitesh. Ideja e një libri të këtillë, ose substanca tematike e tij, brenda meje ishte mbjellë në kohën e euforisë nacionaliste të Sllobodan Millosheviqit. Diku në vitin 1986, poetja serbe Desanka Maksimoviq, pat deklaruar: Fatkeqësisht që s’jam burrë, se po të isha, do t’i rrokja armët dhe do shkoja në Kosovë, që t’i mbroja serbët nga terrori i shqiptarëve. Ishte pikërisht kjo autore që e kishte filluar verbalisht luftën kundër shqiptarëve. Dhe jo rastësisht, pastaj e shkroi edhe parathënien e librit “Vitet e shthurjes” të S. Millosheviqit. Pra ajo paraprakisht po e ngjallte frymën e luftës që do të zhvillohej më vonë. Dhe në atë moment pata menduar të shkruaja një libër për luftën si ide dhe projekt, që e krijonin në radhë të parë shkrimtarët, e pastaj e zbatonin edhe pushtetarët. Megjithëse s’kisha hequr dorë prej kësaj, shumë vite më vonë e pata lexuar librin “Kthimi i barbarogjenive” të Drazhen Katunariqit. Dhe atëherë e kuptova qartë se ideja ime kish qenë një koincidencë e çuditshme. Leximin e këtij libri e ndjeva sikur ta kisha shkruar unë. Ndaj e përktheva me shumë përkushtim e natyrshmëri. Dhe tani e ndiej gati si librin tim. Pra, jo vetëm si përkthyes, por edhe si “autor”.

“Zhurnal Plus”: E romanin “Fjalori kazar” të M. Paviqit?

Ahmet Selmani: Pothuajse njëlloj ka ndodhur edhe me këtë libër të parëndomtë. Duke qenë se romanin “Fjalori kazar” të shkrimtarit serb Millorad Paviq e pata lexuar diku nga viti 1985 ose 1986, të them të drejtën, më pat pëlqyer shumë, por edhe më pat tronditur njëkohësisht. Edhe sot kam bindjen se është një vepër e çuditshme, e pazakontë, e paparë. Pse të mos e them troç, atëherë më pat ngjallur edhe zili. Megjithatë, gjithçka pat mbetur e strukur brenda vetes sime, si një ballafaqim i bukur dhe i trishtë. Pastaj, siç dihet, armiqësia në mes serbëve e shqiptarëve e arriti kulmin e vet, ndodhi tragjedia e njohur e cila u ndalua nga forcat e aleancës ushtarake veriatlantike. Detyrimisht u desh të kalonin shumë vjet për t’u “fashitur” e “harruar” paksa kjo armiqësi dhe ngadalë për t’ia hapur rrugën letërsisë. I bindur se ky proces i vështirë kishte filluar, për faktin se, në radhë të parë, ata që dikur i kishin shkrepur armët kundër njëri-tjetrit, tani në shenjë paqeje po i shtrëngonin duart në Bruksel, vendosa që t’i përvishem shqipërimit të “Fjalorit kazar” të M. Paviqit. Arsyeja e parë ishte se lexuesi shqiptar kishte nevojë për një vepër të tillë, e cila ishte përkthyer gati në të gjitha gjuhët kryesore të botës, vetëm në shqip ende jo. Arsyeja e dytë ishte se një strukturë e tillë artistike, në formën e leksikonit, siç e ka quajtur vetë autori, do të kthjellonte shumëçka në mendësinë e atyre që letërsinë e shohin vetëm në suaza të ngushta provinciale. Dhe, arsyeja e tretë ishte gjuha tepër komplekse dhe elegante e këtij romani. A priori isha i bindur thellë se mund të përkthehej mrekullisht edhe në shqip, në mos edhe më bukur. Kjo u përputh edhe me kërkesën e shtëpisë botuese “Onufri” të Tiranës, e cila më besoi që ta bëja unë përkthimin dhe njëherësh që pati edhe guximin për ta botuar. Falë kësaj tani lexuesi shqiptar e ka në duar një kryevepër siç është "Fjalori kazar” i M. Paviqit, një metaforë e gërshetimit historik dhe mitik, e cila u shkon aq shumë edhe shqiptarëve. Nuk më takon mua ta them, por kam bërë çmos që kjo vepër të duket e denjë, me një gjuhë zonjë, siç meriton të jetë shqipja. Kërkoj ndjesë për këtë lloj krekosjeje jomodeste. Ndoshta e teprova. Megjithatë, kam bindjen e thellë se nga një “letërsi armike”, kam sjellë në shqip një autor të madh të kalibrit borgesian.

“Zhurnal Plus”: Pasi e përmendët gjuhën shqipe, të cilën e quajtët zonjë, do të ishte mirë të flasim pak edhe për të?

Ahmet Selmani: Besoj që e kuptoni: gjuha shqipe është shtylla kryesore e identitetit tonë kombëtar. Prandaj, secilit shkrimtar i mjafton gjuha amtare për të arritur kulmin e suksesit. Ta zëmë Ismail Kadare, sado që shkruan vetëm në shqip, ka arritur të radhitet në mesin e shkrimtarëve më të mëdhenj botërorë si G. G. Markes, G. Gras, V. Havel, M. Kundera, Amos Oz, K. Oe, O. Pamuk etj.,  Pra, çdo gjë është në dorën e autorit, mund ta bëjë gjuhën e tij si zonjë të vërtetë, por edhe mund ta bëjë si një llazore të shfytyruar.

“Zhurnal Plus”: Si ju duken debatet që zhvillohen lidhur me gjuhën standarde?

Ahmet Selmani: Mendoj se nuk është me interes as kombëtar e as shkencor kur brenda gjuhës sonë krijohen akuza të ndërsjella në baza dialektore. As gegërishtja nuk i ka faj toskërishtes, e as toskërishtja – gegërishtes. Pra nuk janë në armiqësi me njëra-tjetrën, por në një lidhje të natyrshme gjaku. Për fat të keq, debatet që zhvillohen herë pas herë, më tepër janë të natyrës spekulative sesa shkencore. Dialektet janë si dy degët e një druri, thithin ujë nga e njëjta tokë e lashtë. Në qoftë se në të kaluarën është bërë padrejtësi ndaj njërës degë, pra duke e lënë të fjetur nën hije, ose duke e mbuluar qëllimisht të mos duket, tani mund të shpaloset me lehtësi, të nxirret në diell të vërtetë. Dhe kam bindjen se kjo ndodh çdo ditë para syve tanë, shkruhet e botohet pa asnjë pengesë. Ne duhet të kuptojmë qartë se të dy dialektet janë pasuri dhe jo varfëri. Fundja, në secilën gjuhë të botës ka dallime të këtilla. Dhe është shumë e dobishme që ato të shkojnë nga epiqendra e quajtur gjuhë standarde, që ta rrëmbushin atë gradualisht me prurje burimore. Deshëm apo s’desëm ne, ato i nënshtrohen një procesi normal, pranohen ose refuzohen nga folësit dhe shkruesit. Dhe ma thotë mendja se edhe për gjuhën shqipe këto dukuri janë të dukshme. Unë besoj se tani epoka e shqipes është më fatlume se kurdoherë tjetër; fjalët vetë udhëtojnë në mbarë hapësirën etnike duke e gjetur vendin e tyre në të folur dhe në të shkruar. Aq më tepër këtë e ka përshpejtuar teknologjia kompjuterike dhe digjitale.

“Zhurnal Plus”: A keni përshtypjen se sot shqipja ndihet e rrezikuar?

Ahmet Selmani: Unë them se shqipja më shumë ndihet e përbuzur, por jo aq e rrezikuar. Në qoftë se në televizionet tona i dëgjojmë moderatorët shqiptarë tek thonë aq shpesh “Ok” dhe jo “Në rregull” ose “Mirë”, kjo nuk do të thotë se e rrezikon aq shumë shqipen, por e përbuz, e nënçmon, e shpërfill. Ose, në qoftë se përfaqësuesi shqiptar në Eurosong këndon në anglisht dhe jo në shqip, kjo është vetëm përbuzje ndaj shqipes. E njëjta gjë ndodh edhe me emrat; derisa pjesa më e madhe e shqiptarëve parapëlqejnë që fëmijët e tyre t’i pagëzojnë me emra të huaj dhe jo me emra shqip, po ashtu, kjo është një përbuzje ndaj gjuhës amtare. Megjithatë, si gjithmonë, janë të tjerë njerëz ata që e mbrojnë dhe e respektojnë shqipen. Në fund të fundit, edhe sikur të jetë kjo një pakicë fare e vogël, nuk mund të thuhet se shqipja rrezikohet aq lehtë. Pa dyshim, dalzotësit e saj janë njerëz shumë besnikë, madje kjo është dëshmuar edhe historikisht. Ata janë në gjendje të shfaqen kudo me krenari, madje edhe të vdesin për të si Papa Kristo Negovani. Para disa vitesh, kur princi Filip i Spanjës kishte shprehur kureshtjen e tij për gjuhën shqipe, thjesht për ta dëgjuar se si tingëllonte ajo, shkrimtari Ismail Kadare, gjatë marrjes së çmimit “Princi i Asturisë” në vitin 2009, para tij foli kryekëput në shqip, pa asnjë fije ngurrimi e kompleksi. Në këtë rast kemi të bëjmë me një shembull tipik të respektit maksimal ndaj shqipes. Prandaj, derisa të ketë shqiptarë të këtillë, ma thotë mendja se ajo nuk do të ndihet e rrezikuar.

“Zhurnal Plus”: Pas viteve 90 u botuan shumë libra të ndryshëm. Dhe ekziston përshtypja se u krijua një dilemë për sa i përket natyrës së letërsisë?

Ahmet Selmani: Sikurse çdo gjë tjetër, edhe letërsia nuk është formë absolute. Kjo do të thotë se dallon akti i krijimit dhe akti i leximit. Bie fjala, “Meshari” i Gjon Buzukut, i botuar në vitin 1555, është krijuar si libër për nevoja kishtare, por ne sot kryesisht e lexojmë si letërsi. Prandaj, edhe librat e botuar pas viteve 90, ditarë burgu, kujtime, shënime, mbresa, refleksione etj., nuk prish asnjë punë të lexohen thjesht si letërsi. Ta zëmë, libri “Vjeshta e ankthit” i Bashkim Sheut, libri “Nën peshën e dhunës” i Todi Lubonjës, “Rrno për me tregue” i At Zef Pllumit, libri me kujtime “Zogj dhe gurë” i Petro Markos, “Një lutje për Prishtinën” i Xhemail Mustafës, “Kohë e pamjaftueshme” i Elena Kadaresë, “Ditari im” i Ramiz Kelmendit etj., natyrshëm mund të lexohen si letërsi. Fundazi, perceptimi i këtyre veprave është krejtësisht individual. Por dikujt mund t’i hyjnë në punë edhe si dëshmi historike. Thjesht, kemi të bëjmë me një ambiguitet të leximit, ose me një pajtim të historisë me letërsinë. Pra, edhe kjo është një pjesë e perceptimit të kulturës shqiptare.

“Zhurnal Plus”: Kur flasim për letërsinë, do ishte mirë të flasim edhe për leximin. Ç’mund të na thoni?

Ahmet Selmani: Çdo gjë shkruhet për t’u lexuar. Por është tjetër gjë pastaj se sa lexohen ato. Borgesi i famshëm thoshte se më e rëndësishme është të lexosh, sesa të jetosh. Historikisht leximi është shumë i lashtë, ndoshta aq sa edhe vetë njeriu. Në këtë rast më bie ndër mend miti i Akoncit që i shkruante Sidipës në lëvoren e mollës, për t’i lexuar fjalët e tij. Me sa duket, pikërisht këtu kemi të bëjmë me një zanafillë mitologjike të leximit. Edhe Polibi diku përmend disa letra, me ç’rast e zë ngoje edhe mbretëreshën Teutë e cila i lexonte ato. Madje, sipas egjiptasve të lashtë, edhe tekstet ngushëlluese që ua vinin të vdekurve mbi gjoks, besohej se do t’i lexonin në varr. Nga kjo histori e gjatë dhe e çuditshme arrijmë deri në kohën tonë kur leximi është bërë një art rikrijues dhe shtjellues. Në qoftë se letërsia është tekst i shkruar, atëherë leximi është një “tekst” i pashkruar. Duke qenë paraprakisht një poetikë, gjatë leximit bëhet një nënpoetikë. Ose, nga një strukturë e pranishme, shndërrohet në një strukturë të papranishme, siç do ta quante Umberto Eko. Ajo që e lidh autorin dhe lexuesin, është vetëm substanca tematike, gjithçka tjetër është individuale, subjektive, e mëvetësishme.

“Zhurnal Plus”: Megjithatë, shpesh flitet për krizë leximi?

Ahmet Selmani: Në epokën e teknologjisë dhe kompjuterit, shumë gjëra në jetën e njeriut kanë ndryshuar në mënyrë marramendëse, prandaj rrjedhimisht del se në këtë aspekt ka ndryshuar edhe puna e leximit. Mallkimi që hidhet herë pas herë mbi kompjuterin dhe internetin, më tepër është vetëm një reagim nevrik i nostalgjikëve apo idealistëve të leximit. Ekziston një bindje se tani kompjuteri po i zëvendëson pa mëshirë të gjitha sendet, gati po krijon një formë të hegjemonisë absolute, një tirani të padiktueshme. Por kjo përshtypje nuk është aq reale, e as thelbësore. Thjesht është një keqkuptim i zmadhuar nga shtypi ditor. Që nga futja e kompjuterit në mënyrë masive, prodhimi i letrës anembanë botës është trefishuar. Kjo dëshmon se kërkesa për botimin e librave është shumë më e madhe se më përpara. Në bazë të kësaj mund të thuhet pa drojë se libri është par excellence, i patjetërsueshëm, e ka jetën e vet pavarësisht nga kompjuteri. Në fakt, ndryshon vetëm mënyra e leximit të tekstit në libër dhe në kompjuter; i pari është klasik, i shtypur në letër, i dyti është virtual, ose libër elektronik. Por realisht libri i shtypur e ka magjinë e vet të veçantë. Ose, siç thotë shkrimtari izraelit Amos Oz, ai e ka aromën e vet. Prandaj, alarmi i dhënë se kompjuteri e ka rrezikuar librin, e bashkë me këtë edhe leximin, mendoj se është tepër i ekzagjeruar. Kësaj më së miri i janë përgjigjur Zhan Klod Karier dhe Umberto Eko, në një bisedë të botuar para disa vitesh në shtypin italian, që mban titullin “Mos shpresoni se do të liroheni nga librat”. Pra, libri është unikal, planetar, ndaj edhe i pazëvendësueshëm. Të paktën që nga koha e Gutenbergut e këndej, ai është shpikja më gjeniale e njeriut. Dhe mendoj se nuk do të zhbëhet asnjëherë derisa të ekzistojë edhe vetë njerëzimi.