Gjorg Golemi, midis legjendës dhe historisë

Kënga e Gjorg Golemit midis legjendës dhe historisë

Prof. dr. Dhimitër S. SHUTERIQI - GSh

Po të ishte gjallë sot Shahin Zharri, për këngën e Gjorg Golemit, që e shpëtoi, se pa të kënga do të ishte zhdukur, ne mikun tonë të dashur do ta uronim: Të këndoftë zemra përherë! Zemra atij përherë i këndon me këtë këngë, sepse ai e botoi dhe e bëri të paharrueshme. Sipas kujtesës popullore Gjorg Golemi ishte i lavdishëm. Në pjesën e dytë të viteve ’40 të shekullit XX, unë Gjorg Golemin e kam identifikuar me Gjergj Aranitin. Në një dokument hasa emrin e tij “Gjergj”. Barleti nuk e përmend emrin Gjergj. Atë nuk e ka ditur as historiani dhe studiuesi gjerman i ditëve tona, Franz Babinger. Babingeri është marrë seriozisht me Aranitët.
Ishte viti kur njoha këngën e mbledhur nga Shahin Zharri, të cilën e ribotova në vitin 1949, dmth, rreth10 vjet pas atij.1)
Gjergj Araniti ka qenë Zot i viseve të Dibrës së Sipërme, Çermenikës e Tomadhesë, dmth, në malësinë e Tiranës, i Bërzeshtës, Mokrës, Shpatit e Vërçës. Shteti i tij u shtri nëpër Dumre deri në det. Araniti ka zotëruar Mallakastrën dhe Himarë.
Në viset e Elbasanit, kryesisht në veri të Shkumbinit, Skënderbeu përmendet shpesh nëpër legjendat popullore. Këto legjenda na sjellin fakte nga jeta e Skënderbeut. Legjenda për të, në ato vise, e bëjnë të ngjasë pak a shumë me legjendat për Aleksandrin e Madh ndër grekët, duke e treguar Skënderbeun një hero të jashtëzakonshëm dhe fort të urtë. Ndryshe ndodh me Gjorg Golemin, dmth, me Gjergj Aranitin. Legjendat Gjergj Aranitin e vendosin në domenat e tij: midis Shkumbinit dhe Devollit. Në to flitet për kohën kur Sulltan Mehmeti i Dytë i sulmoi këto vende përfundimisht. Ka qenë një qëndresë e lavdishme 35 vjeçare, më e gjatë se ajo që udhëhoqi Gjergj Kastrioti, gati 25 vjeçare, në vitet 1443-1468.
Duke u shtrirë mbi Drin, nga Dibra e Madhe në liqenin e Ohrit, domenat e Aranitit kanë qenë mburoja e madhe e Arbërisë. Moisi Golemi, nipi i Gj. Aranitit, sipas Barletit, ishte kryegjeneral i ushtrisë së Skënderbeut. Roli i vjerrit të Skënderbeut, Gjergj Araniti, në ndeshjet kundër osmanëve, çmohet lart nga historia. Historianët janë marrë pak me të, sepse fama e Skënderbeut e la në hije. Kujtesa popullore nga ana e saj nuk mund të harrojë, ajo flet qartë për rolin e aranitëve. Legjenda e trajton ashtu siç mund ta trajtojë legjenda historinë, duke ruajtur ngjarjet thelbësore, të cilat enden shumë histori.
Pamë se viset midis Shkumbinit dhe Devollit, Polisi, Mokra, Shpati, Vërça, u sulmuan përfundimisht nga turqit në vitet 1466-67, kur Sulltan Mehmeti II erdhi vetë dy herë në Shqipëri. Ato vise që në vitin 1432 filluan të çliroheshin nga Gjergj Araniti, pasi i kishte pushtuar vite më parë Sulltan Mehmeti i Parë, (Barleti gabimisht thotë Sulltan Murati i Dytë). Ato vise nuk u ripushtuan dot nga turqit deri në vitet 1466-67. Në vitin 1466, pas muajit korrik po rindërtohej kalaja e Elbasanit, Mehmeti i Dytë i shkruante të birit, Bajazitit i Dytë, i cili do t’i zinte vendin: “Disa kohë më parë të pafetë shqiptarë (Zoti i shfaroftë), kishin shpërthyer në kryengritje. Meqë ata e shkelën marrëveshjen ne u nisëm për ta pushtuar atë vend, i cili u pushtua plotësisht pa hasur vështirësi. Shumicën e atyre të pabindurve i bëmë pre të shpatave tona, pjesën tjetër i lidhëm me zinxhirë të robërimit dhe me vargonj të poshtërimit”. Letra tregon mizoritë që ngjanë dhe, sipas zakonit, Sulltani nuk ia kursen lëvdatat vetes, kur thotë se “shumicën e atyre të pabindurve i bëmë pre të shpatave tona” e të tjera.
Tri herë ka ardhur në Shqipëri sulltan Mehmeti i Dytë: Një herë kundër Krujës dhe herë të tjera kundër këtyre viseve. Ai i pushtoi me shumë vështirësi tokat e aranitëve. Dy ekspedita rresht kundër aranitëve i drejtoi vetë sulltani. Sidoqoftë, më 1466, kur ishte shkruar kjo letër, sulltani nuk arriti t’i shtronte plotësisht viset e Aranitisë. Më 1467, pa u mbushur mirë viti, sulltanit iu desh të bënte ekspeditën të dytë të madhe më gjakatare dhe më çfarosëse se gjithë të tjerat, për ta pushtuar përfundimisht këtë vend. Kur them këtë vend, kam parasyshë këtë vend ku jemi, këto krahina të Librazhdit.
Në dhjetor të vitit 1466, një udhëheqës i këtyre viseve, një vasal i Aranitit, një i quajtur Ilia Bosi, kërkon miratimin e Venedikut për t’u lëshuar kundër turqëve me 12 mijë luftëtarë të armatosur të vendi të tij. Këtë e dëshmon dokumenti arkivor venedikas, që kemi botuar ne.2) Këta njerëz i quan “brusaksorë”. Sipas dokumentit ata ishin banorë të një “hore”, që në greqisht do të thotë fshat i madh, ose qytet i vogël, me emrin Brusë. Ekziston edhe një lagje me emrin kjo Brusë, e cila ndodhen nën Bërzeshtë, gati mbi lumin e Shkumbinit, në Farretin e sotëm.**) Ai fshat duhej të ketë qenë kryeqendër e krahinave përreth, që mund të nxirrnin 12 mijë luftëtarë. Pra, akoma në vitin 1467, kjo krahinë mund të nxirrte 12 mijë luftëtar. Pak i ndihmoi Venediku (Sinjoria) brusakët: ca drithë dhe disa armë. Historia i përmend të gjitha këto, siç i përmend pjesërisht edhe legjenda. Meshkujt, mbi 12 vjeç e lart, u zunë robër dhe u shkuan në shpatë. Femrat u zunë robëresha dhe u degdisën në Anadoll. Populli nuk e harroi gjëmën e përbindëshme që pësoi ato dy vjet.
Historia flet për dy ekspedita, kurse legjenda i bën një të vetme. Në fakt, të dyja, si 1466-ta dhe 1467-ta, ishin si një e vetme.
Por ka edhe ndryshime të tjera midis legjendës dhe historisë, ashtu si ka edhe takime. Së pari, populli nuk ua di emrin “Aranit” aranitëve. I njeh vetëm si Golemë dhe quan përherë “Golemë”, dmth, të mëdhenj. Gjergj Aranitin populli e quan Gjorg Golemi, që dëgjohet dhe sot: Gjorg në Polis-Bërzeshtë, Gjorga në Gurakuq dhe Jorg në Shpat. Moisiun, këtë nip të Gjergj Aranitit, populli e quan: Moisi Golemi. E quan dhe Moisiu i Dibrës, por asnjëherë nuk e quan Moisi Araniti.
Në vitin 1467 Gjergj Araniti kishte 10 vjet që pati vdekur. Babingeri e vendos vdekjen e tij përpara qershorit të vitit 1461, gjë që nuk është e saktë.3) Gergj Araniti kishte vdekur më 1457. Legjenda Gjorg Golemin, dmth, Gjergj Aranitin, që luftoi mbi një çerek shekulli kundër turqve (1432-1457), më 1467 e bën të gjallë. Pra populli nuk e mban mend kohën kur ka vdekur Gj. Araniti. Atë vdekje ai e vendos, kur viset midis Shkumbinit dhe Devollit, pushtohen përfundimisht nga turqit. Kohën e mëparshme e mban mend pak populli, kurse atë gjëmë që ngjau, atë s’mund ta harrojë. Ai i shton Gjorgut edhe 10 vjet jetë më shumë. Populli, fitoret me atë udhëheqës, nuk mund t’i ndajë nga tragjedia e madhe që pësoi pa atë. Fati i popullit identifikohet kështu me kujtesën e legjendës, me fatin e udhëheqësit të tij. Kjo tragjedi dhe kjo qëndresë janë po aq të lavdishme sa dhe fitoret me Gjorg Golemin, në kohën që ky rronte.
Qëndresën 10-vjeçare të fundit e bënë vasalët e Gjorgut. Në fakt, ata janë vasalët e së shoqes së tij, se Gjorgu kishte vdekur. Edhe në dokument quhen vasalë të së shoqes së tij, duke përmendur emrin e saj, Despinë.4) Populli nuk mban mend se kur ka vdekur Gjorgu.
Tjetër pikë krahasimi midis legjendës dhe historisë është emri i gruas së Gjergj Aranitit. Gruaja e parë e Gjergj Aranitit quhej Maria. Ajo ishte nga dera e Muzakajve të Myzeqesë.5) Legjenda e përmend me emrin: Marë. Maria apo Mara nuk ka mundësi të jetë bërë robëreshë nga turqit, më 1467, kur ndodhi masakra e turqve, pasi Maria nuk jetonte më. Jetonte gruaja e tij e dytë, një italiane. Këtë dokumetet e përmendin me emrin e saj feudal “Despinë”, Dhespote, dmth, gruaja e Dhespotit.6) Despotët, siç dihet, ishin mbretër me një mbretëri të vogël feudale. Despina e Aranitit jetonte matanë detit, në Venedik. Turqit mund të kenë kapur robinjë njërën nga të tetë vajzat që Araniti, kishte me gruan e tij të parë, Marien. Kjo vajzë quhej Mari. Historiografia e vjetër osmane tregon se Sulltan Bajaziti i Dytë, djali i Mehmetit të Dytë, ishte prej nëne shqiptare. Mundet që Bajaziti i Dytë, të ishtë një nip i Gjergj Aranitit. Legjenda i ngatërron, nënën-Marë me bijën-Marë.
Takim tjetër i historisë me legjendën është përmendja e një djali të Aranitit, të cilin legjenda e quan Gjel Çeliku. I ati, këtë Gjel Çeliku, e dërgoi në Itali “foshnjë të ri”.7)
Dihet, se Araniti, me gruan e tij italiane, pati tre djem. Araniti kishte 11 fëmijë: 8 vajza me Marën, gruan e parë dhe 3 djem me gruan e dytë, italianen. Prej tyre, i dyti, i cili quhej Kostandin. Pas vdekjes së babait të tij, Kostandin Araniti iku 12 vjeç në Itali, ku bëri një karrierë të madhe. Historikisht kjo është e vërtetë. Babingeri i ka shkruar historinë këtij djali.8)
Në fshatrat kufi me Vërçën dhe Shpatin kemi dëgjuar se Gjel Çeliku mbante emrin Kostandin, gjë që duhet hetuar më mirë. Sidoqoftë, është fakt, që, një djalë, ende i vogël i Aranitit, vajti në Itali Edhe sipas kujtetës popullore, siç e pamë, vajti në Itali një djalë i Gjorg Golemit, dhe pse legjenda djalit ia thotë emrin ndryshe, Gjel Çeliku. Ja që populli mban mend me saktësi disa të dhëna nga historia e familjes së Gjergj Aranitit. Populli e di që djali vajti në Itali.
Një takim tjetër që historia bën me legjendën është pushtimi i Sopotit.
Sipas legjendës Sulltan Mehmeti e mori qendrën e fortë ndër male të Gjorg Golemit, Sopotin, me tradhëtinë e tre vetëve. Midis të cilëve njëri ishte nga fisi i Bosit. Ky fis jeton edhe sot në katundin Breshkë, pranë Sopotit, por edhe në ndonjë fshat tjetër, këtu, në Xhyrë, pranë Babjes. Duke ditur Ilia Bosin e vitit 1466-67, na doli se fisi i tij është e pakta pesë shekuj i vjetër në këto anë. Ndërsa Ilia nuk ishte një tradhëtar, por, në ato kushte aq të vështira që dihen, ishte një udhëheqës i brusakëve dhe shumë i vendosur në luftën kundër armiqve turq. Do menduar se në këtë rast legjenda e ç’figuron historinë, e ndryshon duke e ç’fytyruar. Ndoshta legjenda e ka fjalën për një Bos tjetër, jo tek Ilia që përmendet historikisht. Sidoqoftë përmendja e Ilia Bosit nga një dokument të shekullit të 15-të, bën që legjenda të takohet, sado-kudo, me historinë, bashkëpërkimet provojnë lashtësinë e fisit të bosëve.
Emri “vilë”, që do të thotë: vend i banuar, është më i vjetër se emti “qytet”. Atje, në Galigat, sipas albanologjut Fon Han, ka qenë një kishë me emrin e Shënmërisë së Strugës, jo të Shënmërisë së Gushtit, siç mund të mendohet. Gjurmët e saj u zhdukën nën dhé. I kemi gjetur në vitet 1950-60.9) Vendasit e quajnë Galigatin qendër e vjetër e rëndësishme për Shpatin. Këtë e mbështet edhe legjenda, që e çon Gjorg Golemin të falet atje për ditë feste. Të njejtën gjë bën edhe kënga, në çastin kur turqit sulmojnë Sopotin. Festa bie në shtator. Pra kënga jep kohën kur u sulmua Sopoti, duke e vendosur këtë kohë në vjeshtë. Historikisht nuk është dëshmi e saktë. Sulmin e dytë kundër viseve të Aranitit turqit e bënë në pjesën e parë të vitit 1467. Në këngë kemi fajësimin që i bën populli Gjorg Golemit, i cili la Sopotin dhe shkoi për festë pranë maleve të Shpatit, rreth 8 orë larg, duke mos ditur gjë për tradhëtinë që i kurdisej nga njerëzit e rrethit të tij. Mundet që legjenda ka një fajësim, por nuk e thotë.
Nxjerrim dy përfundime kryesore.
E para: Kujtesa popullore përmend një ngjarje shumë të moçme, mbi 500 vjeçare, flet mbi ripushtimin e domeneve të Aranititi në juglindje të Elbasanit nga ana e turqëve në vitet 1466-67. Ajo e përmend ngjarjet tragjike të Sopotit në mënyrë të përgjithshme, duke na dhënë saktë edhe ndonjë element konkret historik, siç janë disa emra dhe llagape: Gjorg, Marë, Bos. Duke dëshmuar për një djalë të Gjergj Aranitit, që vajti i vogël në Itali etj.
E dyta: Legjenda i shton historisë, duke i ndryshuar apo harruar disa elementë të saj. Ajo bashkon dy ekspeditat turke në një të vetme; bën të gjallë Gjergj Aranitin dhe të shoqen, Marien, më 1466-67, kur ata kishin vdekur; flet pre tre tradhëtarë të Kryezotit, që historia nuk i përmend, për që përmend një Ilia Bosi, vasal i aranitëve, cili ishte shumë i vendosur në qëndresën kundër turqëve; dëshmon për Galigatin, që historia nuk dimë të japë gjë, i cili ishte një katund me rëndësi, ashtu siç e tregojnë rrënojat dhe toponimia e vet.
Si përfundim të përgjithshëm le të themi se legjenda ka ruajtur diçka nga historia dhe këtë e ka bërë duke kaluar gojë më gojë nëpër shekujt e gjatë. Legjenda nuk e këmben, apo harron krejt historinë, por ruan më thelbësore prej saj. Ruan elementë konkretë, që ndoshta nuk janë thelbësore domosdo, si në rastin që patëm parasysh.
Po e mbyllim këtë shkrim me dy fjalë mbi këngën e Gjorg Golemit, të cilën patëm fatin që të na e ruante Shahin Zharri.
Rima dhe gjuha e këngës tregojnë se kënga nuk është krijuar përpara shek. XVIII. Mendojme se kënga është shumë më e re. Me sa duket kënga është krijuar në mesin e shek. XIX e këtej dhe është krijuar në bazë të legjendës së vjetër nga një njeri me shkollë. Ky njeri e njeh mirë në krijimtarinë popullore dhe u mbështet në ndjenjat e reja patriotike të rilindjes shqiptare.
Është fakt se aso kohe, gjatë Rilindjes kombëtare shqiptare, nga Bërzeshta kanë dalë shumë njerëz të shkolluar, si Prof. dr. Ibrahim Lutfi Pasha, mjek dhe profesor i Universitetit të Stambollit, i cili ishte dhëndër i vëllezërve Frashëri dhe Halit bej Bërzeshta, kryefarmacist i ushtrisë turke me gradë shumë të lartë (kolonel), i cili ishte mik i ngushtë i vëllezërve Frashëri.10) Kjo nuk do të thotë se është njëri prej këtyre të dyve që krijoi këngën e Gjorg Golemit. Krijuesi i saj mbetet anonim, siç mbeten zakonisht krijuesit popullorë.
Duke shkruar për “Historinë e Skënderbeut” të Naim Frashërit, unë kam shënuar për një ndikim nga legjendat e këtushme, si nga ajo e Gjorg Golemit.11) Këtë, me sa duket, do të përpiqet ta argumentojë sot këtu zoti Avni Alcani. Më falni se u zgjata.
Rregjistroi në magnetofon Agim Fejzollari.

___________________
*) Referat i mbjatur në Sesionin shkencor kushtuar 60 vjetorit të botimit të “Këngës së Gjorq Golemit-Princit të Sopotit”. Librazhd, më 28 shtator 1998 . Paisi me shënime A. Alcani.
1) Dh. Shuteriqi: “Këngë popullore mbi Skënderbeun”, Gazeta Literatura Jonë, Nr.5, Tiranë 1949, faqe 92-93.
2) Dh. Shuteriqi: “Dy dokumenta të kohës së Skënderbeut”, Gazeta “Drita”, datë 24.01.1965;
**) Aty është Brusa dhe sot;
3) F. Babinger: “Fundi i arianitëve” (botim shqip), Tiranë 2004, faqe 24;
4) Dh. Shuteriqi,”Dy dokumenta të kohës së Skënderbeut”, artikull i cituar;
5) Gjon Muzaka: Memorie (botim shqip), Tiranë 1996, faqe 19, 21, 31, 41;
6) Dh. Shuteriqi, “Dy dokumenta të kohës së Skënderbeut”, vep. e cituar;
7) Sh. Zharri: “Kanga e Gjorq Golemit, Princi i Sopotit”, Rev. Shkolla Komtare, Nr. 16-17, Tiranë 1938, faqe 22;
8) F. Babinger: “Fundi i arianitëve”, artikull i cituar, faqe 24; Dh. Shuteriqi: Aranitët-Zotërimet, Rev. St. Historike, Nr.1/1967, faqe 63;
9) F. Hoxha: Njoftime historike mbi zhvillimin e mjeksisë në Shqiperi, Tiranë 1962, faqe 80; K. Kërçiku: Zhvillimi i shëndetsisë në Shkodër gjatë shek.XVII-XX. Tiranë 1962, faqe 211-212;
10) Dh. Shuteriqi: Parathënie e librit Histori e Skënderbeut

AFER & LARG

Ndër troje të Gjorg Golemit

Nga Fatos Baxhaku

Sikur të mos ishte zhurma e mbytur e gjeneratorëve, Librazhdi në këtë mëngjes qershori do të na dukej vendi më i qetë i botës. Por dritat kanë ikur dhe "gjinkallat" e mëdha kanë nisur të bëjnë punën e tyre. Nëpër lokalet e rrugës qendrore njerëzit rrufisin kafenë fare të ngeshëm, duke shfletuar gazetat. Shumica janë gazeta sportive, apo bastesh. "Të tjerat nuk na duhen, bën shaka një vendas, miku ynë, sa ishte pa ardhur Bushi hajde de, por tani…". Bëjmë një shëtitje në rrugën qendrore. Në anë të saj ka vetëm dy monumente.

I pari është ai i dy poetëve martirë, Genc Leka e Vilson Blloshmi, të pushkatuar në mënyrë absurde në 1978. Dy koka të mëdha të bronzta, të trishtuara, janë vendosur në një shesh të vogël, të rrethuar nga pallatet, të cilat me siguri duhet të jenë ndërtuar në kohën kur dy artistët e rinj i vinin para togës së ekzekutimit. Monumenti i dytë është një bust më modest, i vendosur në anë të hyrjes që të çon në ndërtesën ku kanë sot selinë partitë politike. Një qëndrim krenar, një palë mustaqe të rënda dhe një palë sy mospërfillës, njësoj sikur kalimtarët e sotëm të ishin shërbyesit e tij të vjetër, ky është busti i të famshmit Gjorg Golemi, Gjergj Araniti, Aranit Komneni, Gjorg Golemi Araniti, quajeni si të doni, vetëm dijeni se ishte pikërisht ky që e nisi i pari rezistencën e vërtetë të suksesshme kundër turqve që dhjetë vjet para heroit tonë kombëtar. Është vetë ai, vjehrri i Skënderbeut, i ati i Donikës, xhaxhai i Moisi Golemit të Dibrës. Pleqtë e këtyre anëve e konsiderojnë Gjergj Aranitin thjesht të tyrin. Legjendën e tij, të trashëguar brez mbas brezi, e pat pikasur Dhimitër Shuteriqi andej nga fundi i viteve ‘50.

Nga njëri monument te tjetri rruga nuk zgjat veçse pak minuta. Ndjesia është si të kalosh në pak kohë nga shekulli XV në diktaturën e Enverit. Blloshmët e Bërzeshtës, ku Vilsoni ishte djalë dhe Genci nip, e ruajnë me fanatizëm një pemë të tyren gjenealogjike, sipas së cilës ata janë pasardhësit e një rrembi që vjen nga Gjergj Araniti i famshëm. E duke kujtuar këto histori të vjetra e të reja, na vetëtin menjëherë në mendje: Përse të mos ngjitemi njëherë andej nga malet ku jetuan njerëzit më të famshëm të Librazhdit?

Në Bërzeshtë te Shaqja

Që të shkojmë në Bërzeshtë duhet më parë të marrim rrugën që të çon drejt Përrenjasit. Ndalojmë për pak minuta në Hotolisht, një fshat i madh në të dy anët e Shkumbinit. Është e mërkurë, ditë pazari në këto anë. Në një shesh të madh mes rrepave, në anë të lumit, mund të gjesh çfarë të të shkojë mendja. Litarë, samarë, ushqim për bagëtitë, por edhe metrazhe, xhinse të përdorura ose jo, bluza të stamposura me fjalë të pakuptueshme për fshatarët, lloj-lloj thikash e biçakësh…

Pastaj vjen Qukësi, edhe ky një fshat goxha i madh. Këtu nuk kemi kohë të qëndrojmë shumë, veçse nuk mund të mos ndalemi një copë here te mulliri i Abazit. E dallojmë menjëherë godinën e vjetër, të gurtë, me mokrat në pragun e saj. Nga brenda uji rrjedh fuqishëm drejt Shkumbinit. Është nga të paktët mullinj me ujë që vazhdojnë të punojnë njësoj si qëmoti. Mullixhiu nuk është, "ka shkuar në Librazhd për një punë të tijën", na thotë një fshatar që po bluan për qejf të vet. "Sikur ca të trashë po e bluan, or mik", i thotë njëri prej nesh fshatarit, duke u munduar që ta ndihmojë. "Për bagëtitë mirë është", ia kthen prerë mullixhiu i improvizuar, duke vazhduar të bluajë pa u trazuar. Shoku ynë, që donte të hiqej si ekspert, e pagoi disi atë ndërhyrjen e tij prej kompetenti. Kur dalim nga mulliri është fare i bardhë. Nuk thonë kot: Çdo zanat ka të vetën…

Nga ura mbi Shkumbin në Qukës, deri në Bërzeshtë rruga bëhet në pak minuta. Vetëm se tani e kemi ndjerë që po u afrohemi edhe më tepër maleve. Bërzeshta është një fshat fare i gjelbër. Shtëpitë e gurta shtrihen mbi një pjerrësi që zbret deri poshtë, thuajse në anë të Shkumbinit. Është një fshat i mbushur plot me histori. Shkolla e parë shqipe këtu është hapur nga një patriot vendas që në 1913. Nga ky fshat, sidomos nga fisi Blloshmi, kanë dalë me qindra të shkolluar, ushtarakë, artistë, mësues. Ne na kujtohet edhe e famshmja Sara Blloshmi, një nga mbesat e Ismail Qemalit të Vlorës. Sara ishte martuar me Selahedin Blloshmin, një njeri i afërt me oborrin e Ahmet Zogut. Sara u pat bërë përshtypje të gjithë të huajve në Tiranën e asokohe, për mënyrën e saj mondane të jetesës. Aq më shumë ishte bërë e famshme kur i shoqi i saj u gjet i mbytur në vaskën e shtëpisë së tyre luksoze.

Një rrap i madh në qendër të lagjes së sipërme na i bën edhe më të afërta historitë e vjetra. Në anë të tij një çezmë e vjetër me shtatë kroje vazhdon të nxjerrë ujë njësoj si qëmoti. Këto anë janë plot me burime e përrenj. Fshatarët thonë se këtë çezmë e pat ndërtuar një bashkëfshatari i tyre që kishte shtatë djem. "Kështu nuk do më grinden nuset kur të shkojnë të mbushin ujë", kishte menduar fshatari. Dhe me sa duket ka pasur plotësisht të drejtë. Ca më tej është shtëpia e Vilson Blloshmit. Ajo është krejt e braktisur. Vite më parë një kushëri i tij na kishte rrëfyer dritaren ku Vilsoni i ri e kishte zakon të rrinte në pushimet e verës. Përballë, matanë Shkumbinit, lartësohet një shkëmb i lartë, që fshatarët e quajnë "Guri i Skënderbeut".

Nuk mund të rrimë pa kthyer te Manushaqja, motra e Gencit, poetit të pushkatuar. Shaqja, sikurse e kemi thirrur nga hera, është një dashamirëse e të gjithë gazetarëve. Historitë e vuajtjeve të saj dhe të familjes janë shkruar me qindra herë. Këtë herë kemi ardhur t‘i bëjmë një vizitë si miq të vjetër. Na pret me mall bashkë me të shoqin dhe vihet në lëvizje të ziejë kafenë dhe të bëjë adetet e rastit. Trishtohet ca kur mëson se nuk kemi edhe aq kohë. "Po ju rrini sot, ja ku është Stravaj. Se mos do lëvizë! Unë ju kam në vend të vëllait", bën me dorë nga malet mbi kryet e fshatit. Por neve na duhet të shkojmë një herë andej nga ku erdhën paraardhësit e Blloshmëve. Ndërsa nisim të zbresim poshtë drejt Shkumbinit, i hedhim sytë te një shtëpi tjetër e braktisur. Është shtëpia e Genc Lekës. Edhe kjo është e braktisur prej kohësh.

Me drejtorin mes pyjeve

E kapërcejmë edhe një herë atë urën mbi Shkumbin dhe marrim një xhade tjetër. Këtë herë udhëtojmë në bregun nga ana e djathtë e Shkumbinit, në skaj të malësisë së Mokrës. I kalojmë me radhë disa fshatra, Karkavec, Manastirec, Stranik. Nuk ndalojmë në to. Jo vetëm se nuk kemi edhe aq shumë kohë në dispozicion, por edhe se na duken të gjithë thuajse të barabartë. Rruga sa vjen e bëhet më malore dhe më e vështirë. Në fakt është një xhade që është hapur në 1953, kohë në të cilën u mendua që të ndërtohej një kombinat i madh për përpunimin e drurit në Elbasan. Xhadeja e tanishme është një përzierje mes një kalldrëmi të vjetër, që dikujt prej nesh i kujton Rrugën Egnatia, disa gropave që thellohen menjëherë sapo bie një shi dhe gurëve që sjell mali. 21 kilometra që ndajnë Qukësin nga Stravaj i kalojmë në afër një orë e gjysmë. Rruga shpesh është edhe e rrezikshme. Nga njëra anë kemi një faqe mali krejt të thiktë dhe nga ana tjetër një humnerë të thellë me qindra metra.

Më në fund e kuptojmë se tashmë jemi fare afër Stravajt. Në lagjet periferike dallojmë shtëpitë e mbuluara me çati të pjerrëta, njësoj si përdoren në zona të tjera malore të krejt Shqipërisë. Disa kamionë ushtarakë të kohës së socializmit janë parkuar në anë të rrugës. Në derën e njërit prej tyre kanë shkruar: SH. T. Me siguri kanë dashur të shprehin dëshirën e tyre për të shitur kamionin e madh jeshil. Këndej na zënë sytë edhe kamionë të tipave që nuk i kishim parë prej kohësh. Të gjithë janë të ndaluar. Presin natën. Vetëm atëherë do të mund të zbresin poshtë lëndën e drurit që vazhdon të pritet pa mëshirë. Për familjet që kanë mbetur këtu kjo është e vetmja mundësi për të mbijetuar. Poshtë një skode të tipit të vjetër dallojmë një njeri të shtrirë. Është një nga punëtorët e ngarkim-shkarkimit. Ia ka futur me gjumë nën hijen e makinës për shtatë palë qejfe. Këtij vendi ku kemi ndaluar vendasit i thonë "te Sharrat". Dikur kjo ishte qendra jetike e Stravajt. Me mijëra punëtorë dhe familjet e tyre jetonin në këto anë. Tani, thuajse çdo gjë është e mbyllur. Shumë vetë kanë ikur prej kohësh. Të tjerët që kanë mbetur, ose mbahen nga fëmijët në emigracion, ose nuk e dinë as vetë se si. Në një lokal aty pranë, një burrë, që duket se i ka hedhur "ca të mira", po mban një fjalim me zë të lartë, nga i cili marrim vesh vetëm pak fjalë të shkëputura. "Po ky?", e pyesim Seit Vreton, një kuzhinier i vjetër që po na shërben kafet. "Ah, ky është shoferi i atij punëtorit që po fle poshtë skodës", përgjigjet Seiti, ndërsa mundohet të bindë shoferin e revoltuar e të mërzitur nga pritja e gjatë, se që të ndezë makinën, më parë duhet të nxjerrë nga poshtë njeriun që po fle. Seiti na e bën me sy që poshtë syzeve të tij, njësoj sikur të dojë të na thotë: Mos u bëni merak. Kështu bëjnë gjithnjë këta.

Kemi takuar një mik të vjetër. Pëllumb Shëmitraku ka kaluar këtu 40 vjet të jetës së tij. Kur Stravaj nisi të bëhej një kantier i madh, këtu u vendos edhe babai i tij i ardhur nga Gora e Korçës. Gjithë jetën e tij e ka kaluar mes fëmijëve të punëtorëve të sharrave. Tani është drejtor i shkollës. Fëmijët e tij kanë ikur prej kohësh poshtë nëpër qytete. "Po ti a do të lëvizësh që këtej?" e pyet njëri prej nesh. "Si thua ti?", përgjigjet me pyetje drejtori. Më në fund është zgjidhur problemi. Punëtori që flinte poshtë skodës është zgjuar. Po rrufit një raki tjetër duke bërtitur fort kundër diktaturës. E ka mirë. Asnjë diktaturë nuk do ta linte të rrumbullosej nga mëngjesi deri në darkë, të flinte poshtë kamionëve e pastaj të përlante ndonjë dru.

Bashkë me drejtorin marrim rrugën për në një lagje tjetër, për në Lëpushë. Këtu jemi thuajse në mes të pyllit, në rrugën që të çon për në Sopot. Lëpusha është një fshat ku kanë mbetur ende rreth 40 shtëpi. Kudo që hedhim sytë shohim dërrasa e trungje të stivuara, këtu jemi vërtet në kryeqendrën e sharrave. Fatime Çeni është 80 vjeç. Ka lindur në Bërzeshtë. Ka probleme me shikimin, megjithatë e dallon njërin prej nesh që kishte qenë këtu gjashtë vjet më parë. "Aha, të njofta t‘keqen nana, t‘njofta. Ti je ai që t‘kam falë një mashë ktu e shumë vjet ma përpara". Ndërsa ne flasim me Fatimen për hallet e përditshme, që këtyre anëve nuk mbarokan kurrë, drejtori flet me mbesat e nipin e saj për punët e shkollës. Shtëpia e plakës ka ndryshuar fare pak. Po ato shkallë prej druri, po ai ballkon që mbështetet mbi trarë, po ato dritare të bymyera nga lagështia e dimrit…

Në të perënduar marrim rrugën e kthimit. Diku në të dalë të Stravajt na ndalon një plak: "A më merrni dhe mu deri n‘Manastirec, vetëm se 50 lekë kam unë. Kaq m‘ka dhan plaka". E qetësojmë xhaxhain se nuk jemi taksi. "Se mos të zë makina xhaje", i thotë njëri prej nesh. "Unë edhe naftë po t‘pi nuk më zë", ia kthen xhaxhai. "O xhajë, po Gjorg Golemin e njeh ti"? Asnjë përgjigje. Xhaxhai ka do kohë që po dremit.

Nga mjegulla e kohës

Ai është një njeri me disa emra. Emrin e vërtetë e ka Aranit Komneni, më së shumti njihet si Gjergj Araniti, në legjendat popullore e thërrasin Gjorg Golemi, mbi bustin e tij në Librazhd shkruhet Gjorg Golemi Araniti, disa të tjerë e thërrasin thjesht Gjergj Golemi. Njeriu me katër emra nuk përmendet shumë në tekstet e historisë, të paktën jo aq shumë sa duhej ta meritonin bëmat e tij. Më së shumti përmendet si i ati i Donikës, bashkëshortes së Skënderbeut, se sa si një luftëtar që u mbajt për dhjetëra vjet ndaj hordhive osmane që e sulmonin nga të gjitha anët. Debatet mbi origjinën, emrin dhe fundin e tij vazhdojnë ende edhe sot e kësaj dite. Edhe sot ka njerëz që vrasin mendjen se nga erdhi kjo familje. E madhe në Shqipëri, po aq e madhe edhe në Itali. Ku emigroi pas pushtimit të Arbërisë? Përse Aranit Komneni në gjuhën e popullit quhet thjesht Gjorg Golemi? A mos vallë Gjorgu, pra Gjergji, u kujtonte banorëve të Shpatit, Mokrës, Sopotit, Çermenikës, Shën Gjergjin që luftonte kuçedrën?

Vetëm në 1253, në kronikat bizantine përmendet një Gulem zotërues tokash në "Albanon". Ky Gulemi, apo Golemi, mund të jetë gjyshi i Gjergj Aranitit tonë. Golemi ishte martuar me një kushërirë të perandoreshës bizantine, Irena. Disa besojnë se nusja ishte e bija e Zhupanit të Madh serb dhe Evdhoqisë, vajzës së perandorit bizantin, Engjëll Komnenit. Nga kjo martesë duket se ka ardhur më pas përdorimi i dy mbiemrave, Golemi dhe Komneni.

Aranit Komneni, që do ta quajmë Gjergj Araniti, ishte vëllai më i madh mes tre vëllezërve. Ai u martua me Maria Muzakën, nga e cila mori në pajë një territor të gjerë që shkonte nga Mallakastra - edhe sot një fshat i madh atje quhet Aranitas - deri në det në afërsi të Vlorës e Kaninës. Kështu zotërimet e Aranitëve u shtrinë që nga Adriatiku e deri në afërsi të Dibrës së sotme. Qendra e zotërimeve duket se ka qenë malësia mes Librazhdit dhe Elbasanit, Shpati, Çermenika, Sopoti dhe një pjesë e Mokrës. Me vdekjen e së shoqes u martua me një aristokrate italiane nga Leçe, Pietrina Francone. Nga të dyja martesat pati dhjetë fëmijë, tre djem e shtatë vajza. Më e njohura nga të gjithë është Donika, bashkëshortja e Skënderbeut. Një tjetër vajzë, Vojsava, ishte martuar me Gjergj Cërnojeviçin e Malit të Zi. Ajo ishte e ëma e Maksimit, i cili i kthyer në mysliman mbretëroi në Mal të Zi me emrin Skënderbe. Ana, Helena dhe Despina ishin martuar me fisnikë nga familja Dukagjini. Përmendet edhe një vajzë tjetër, Komita. Kjo ishte martuar me Gojko Balshën, djali i Vllajkës, një nga motrat e Skënderbeut. Një nga vëllezërit e tij ishte Muzaka, babai i Moisi Golemit të famshëm. Tre djemtë ishin Thomai, për të cilin dihet shumë pak, Kostandini, që bëri goxha emër në historinë e Italisë dhe Araniti, i cili ishte marrë peng dhe u kthye në mysliman. Një goxha familje me rrënjë të forta pra kjo e Gjorg Golemit.

Gjergj Araniti dhe besnikët e tij u ndeshën me osmanët në Kurvelesh në 1433. Fuqia më e madhe ushtarake e kohës u mposht nga arbërit. Ngjarja shkaktoi bujë të madhe në Perëndim dhe e bëri heroin tonë shumë të famshëm. Një vit më pas një armatë osmane që marshonte në luginën e Shkumbinit u shkatërrua nga ushtria e tij. Betejat u përsëritën edhe në 1438-1439 në afërsi të Beratit dhe në Tomorricë. Sulltan Murati u detyrua të vendosë paqe me Gjergj Arianitin, duke i njohur zotërimet nga Shkumbini deri në Vjosë. Kjo paqe, dhe mbase edhe të qenit ortodoks, i largoi aleatët perëndimorë nga brohoritja e parë. Gjergj Arianiti mbeti pa ndihma, megjithatë u hodh sërish në kryengritje pas Kuvendit të Lezhës në 1444. Në 1455 bëhet përfundimisht vasal i Vendikut. Nuk kishte të drejtë as të shpallte luftë dhe as të firmoste paqe. Në këmbim të kësaj varësie do të merrte një pagë të rregullt vjetore dhe do të mbante një flamur të artë të Senjorisë, të cilin megjithatë mund ta valëviste vetëm në rast lufte. Që prej kësaj kohe nuk përmendet më në kronikat e kohës. Tashmë e gjithë vëmendja ishte përqendruar te dhëndri i tij, Skënderbeu. Të paktën në 1463 nuk jetonte më, përderisa korrespondencën me Venedikun e mbante e shoqja, Pietrina. Nuk dihet ende se ku i mbylli ditët e fundit heroi legjendar. Populli beson se u tërhoq në pyjet e paarritshme të Sopotit, por ka shumë të ngjarë që të ketë dhënë shpirt në Durrës, asokohe ende nën zotërimin venedikas. Pas vdekjes së tij, e veja dhe fëmijët u tërhoqën në Leçe, prej nga u shpërndanë në gjithë Italinë. Sot, familja e njohur e Blloshmëve të Bërzeshtës në krye të pemës së saj gjenealogjike mban pikërisht njërin prej Aranitëve, pasuesit e të cilit u myslimanizuan. Ka shumë të ngjarë të jetë e vërtetë. A nuk ishin myslimanizuar edhe një vëlla dhe një djalë i Gjergj Aranitit?