Moikom Zeqo: Njeriu i kulturës është i papranishëm në vendimarrje, e ka statusin zero në politikë

Moikom Zeqo

Vihet re një deintelektualizim i partive

Pas vitit  2005, mediat  nuk janë  të lira, mungon  liria  e kritikës në  media

Nga Albert Zholi

Moikom Zeqo prej një viti mban detyrën e drejtorit të muzeut të parë privat në Shqipëri “Mezuraj”, një detyrë e veshtirë që nuk e ka mbajtur kurrsesi larg pasionit dhe frymëzimit të madh që ka për poezinë. Prej disa dekadash Moikom Zeqo është një nga emrat më prodhimtarë dhe më cilësorë në letërsinë shqipe. Botimi më  i fundit i autorit  quhet  “Miscellania” dhe  përmban poezi që kanë arritur një pjekuri të madhe dhe nivel të lartë artistik, dhe që janë pjesë e një kolane që përmban gjithë krijimtarinë e tij në vargje. Kolanë që botohet jo vetëm në Shqipëri por  në një nga shtëpitë botuese më të njohura në Amerikë. Por ajo që e ka dalluar Moikomin gjatë gjithë këtyre viteve është mendimi i lirë, antikonformizmi, niveli i lartë intelektual, kriticizmi akademik ndaj institucioneve vendimarrëse. Dhe pse prej pak vitesh ndërhyrjet e tij janë thjesht profesionale është ndjerë një largim i Moikomit nga politika, për të cilin ai shprehet se e ka abandonuar që në vitin 1996, për shkak të tjetërsimit të politikës shqiptare, mungesës së intelektualëve të mirëfilltë në radhët e saj dhe largimit nga mendimi profesional.

Ndërkohë që flet për shumë aspekte të jetës shqiptare, për veten dhe raportin me të tjerët Moikomi në një analizë tejet filozofike na shpjegon se ç’është qënia njerëzore, ç’është letërsia, antivlera, hiçkultura, klanizmi, dhe mbytja e medias shqiptare nga liria e fjalës.  Ai është larg këtyre viruseve, pasi lirinë e fjalës dhe të krijimtarinë e pavarur në emër të së vërtetës, ai e ka shenjtëinë e patjetërsueshme dhe visarin më të pastër brenda qënies dhe karakterit të tij  stoik.

-Emërtimi “Miscellanea” i  librit tuaj të ri më duket shumë  interesant, për lexuesin  diçka  mbi  këtë  emërtim?

- Kjo është  një fjalë  latine  që  do të  thotë  përzgjedhje. Këto  janë  poezitë  e vitit 2000-2005.Është një fjalë që përdoret  në  botimet e  mesjetës  të  antikitetit. Poeti Ndre Mjeda që unë e adhuroj veprën e  tij themelore  e  ka  titulluar “Juvenilja”, me një emër latin  që  do  të  thotë  Rini. Me këtë emërtim mendova të   organizoj  korpusin  me  veprimtarinë  time  poetike  me  disa  vëllime. Deri tani  kam  botuar  vëllimin e parë që përfshin vitet ‘64-’89, i dyti janë vitet ‘89-‘95, pastaj  është Suveneja  tre  në  vitet ‘95-2000, dhe  tashmë “Miscellanea” që përfshin vitet 2000-2005.

-Unë lexova më shumë  se  90 faqe  të  këtijë  libri. Mendimi  im  se ju  në këtë  libër  po i  përcillni  lexuesit  shqiptar një  poezi  krejt  ndryshe, çfarë  do të  thotë  kjo  lloj poezie  për  Moikom Zeqon?

-Kjo poezi  krejt ndryshe  filloi që  në  vitet ‘70-’73, kur  unë u dënova nga Pleniumi   katërt i PPSH-së, ku  më  çuan  mësues  për  tre  vjet  në  Rrogozhinë. Ka  qenë  poezia  ime  që  tregoi  profilin tim të veprave të  mëvonëshme.Kjo  poezi  është  botuar  në 10  dhjetor 2007, në  Amerikë  në një  shtëpi  shumë  të madhe  botuese e  Nju Jorkut “Bowe  Edicion”, e përkthyer nga poeti i madh amerikan Wayne Miller. Botimi  është   shumë  luksoz. Thuhet  se jam i  vetmi  poet  shqiptar  që boton në  një  shëtpi kaq  të madhe  botuese në  Amerikë, dhe ata  e  kanë  klasifikuar  si një  poezi  të një ëndrrimtari  surrealist, të  ngecur  në  një  vend  me  burokraci  shtypëse. Bëhet fjalë  në  periudhën e  diktaturës. Unë  e kam  pasur  këtë  poezi   dhe  e kam  thelluar  më tej. Padyshim,  krijmtaria  që ka  ndodhur  mbas viteve ’91 e  këtej, ku  koncepti i  lirisë  ka  qenë  i plotë, unë  kam  qenë plotësisht i  përputhur  me  këtë  liri, ku  shumë  poetë  të  njohur  para  vitit 1991, dhe mbas  vitit  1991, nuk   e përballuan  lirinë  e krijimit.Unë  mendoj  se, mbas ’91,  ka  patur  një  krijimtari  e cila ka respektuar  dhe  është  pllenuar nga liria e krijimit. Koncepti  im  poetik  nuk  është shumë i  ngjashëm  me një  traditë  poetike  të  Shqipërisë ose  të  traditës  që njohim  poezinë  shqipe. Tani  është profilizuar  si një  poezi e llojit  tim, e Moikomit dhe mendoj se kjo poezi  ka  marrë parasysh arritjet  më  të  mëdha  të poezisë botërore, dhe ka qenë  një  shprehje  autentike e veprës  time  krijuese,  e  cila,  siç  dihet dhe lexohet, ka  shumë  dimensione, jo  vetëm  poezinë.

-A e ka menduar Moikomi, që nga kjo  lloj  poezie, lexuesi do të jetë  i  përzgjedhur?

-Unë  mendoj  se marëdhënia midis shkrimtarit dhe lexuesit  nuk  varet  nga e rëndomta. Shkrimtari gjithmonë është përpara  lexuesit.Them për  një  shkrimtar të  vërtetë  dhe  jo për  një  të  rëndomtë. Shkrimtari i  rëndomtë i  bën  një shërbim të keq lexuesit, me  një  rutinë  leximi dhe  me  një  shije  rutinore.Procesi  krijues  është  individual. Duke  qenë  individual ai nuk  mund të  përputhet me  shumicën e lexuesve. Çdo lloj krijimi i vërtetë, duke e pozicionuar me shijet e lexuesve moderrnë, është elitar. Kjo varet se si  kuptohet  fjala  elitar. Elitar  do të thotë  që  cilësia  estetike  të jetë e lartë  në  raport  me  lexuesit, por  jo  idetë. Kryesisht shkrimtarët  janë  ata  që i  krijojnë  lexuesit, i mbledhin, i thërrasin me anë të veprës. Ndoshta jo menjëherë. Kështu  ka ndodhur  në të gjithë  kohërat. Asnjëherë arti  nuk ka  qenë prapa  lexuesit, ose të  jetë  tërhequr  nga dëshira e lexuesit. Ka  qenë  arti i  cili  ka  udhëhequr  shijen e  lexuesit. Kjo  është  rregulli i përgjithëshëm i  letërsisë së vërtetë.

-Ndihet  sot në Shqipëri  një inflacion botimesh sidomos me poezi, kjo  tregon krizë  në  poezinë  shqiptare apo  ndoshta tregon  atë  dëshirën e njerëzve për të marrë vlera  të  paqena në  këtë  realitet?

-Ç’do  njeri  mund të shkruaj. Më kujtohet një  thënie  në një  komedi  të  Molierit ku  ishte një  borgjez  (Zhardën quhej), i cili  tha: Po  unë ç’farë do të  bëj ? Prozë-  i  tha ai, se  flet  në  prozë. Dhe  ai  mendoi  se  ishte ndonjë  gjë  e madhe  se fliste  në  prozë.Të  gjithë  mund të  shkruajnë  poezi  dhe  është  normale, por  kjo  nuk  ka të bëjë me letërsinë, ose  me  poezinë  e vërtetë. Çdo  njeri  mund të  thuri  vargje. Poezia nga vargu është larg. Kriza  është  kur  mungon poezia  e vërtetë. Unë  mendoj  se poezia  shqipe  ka  një krizë, për  arësye  se  edhe  në  arritjet  e saj  më  të mira  poezia  shqipe nuk ka  qenë  shpesh  bashkëkohëse  e zhvillimeve, (nuk po flas shkollave dhe rrymave) nuk ka qenë   përgjithësisht e  niveleve  bashkëkohore dhe në  kohën e  vet më të mirë. Ndonjë  përjashtim bëhet përshembull  për një  De Radë  ose  Migjen. Poezia  ka  vuajtur  nga  një  klimë  profesionalizmi. Kurëse  poezia  botërore  ecën  shumë përpara, sidomos  në  shekullin  e 20-të. Kjo ecje dhe bashkëkohësi, varet  nga  formimi i  poetëve. Talenti   është i pari, por  nuk  është  i mjaftueshëm  vetëm  ai, sepse  njohja  e teknikave  dhe e sistemit  metaforik dhe jeta e re e poezisë  që  është  shumë e  pasur, duan dhe punë, duan lexim sistematik, debat, botë shpirtërore. Poezia  moderne  nuk  njihet  shumë  në  Shqipëri. Një  poet i  madh amerikan, një  poet  modern i ndonjë vendi tjetër pothuajse  nuk  njihet fare  në  Shqipëri.Njohja  ime e  thellë  e poezisë botërore  më  ka  çuar  drejt një  poezie  të  cilën  unë e quaj  origjinale,  timen, jo  vetëm në  konceptim,  por  edhe  në  formimin e një  sistemi  metaforik të  veçantë, që ka të  bëjë  me elementë të  formimit  tim kulturorologjik. Këto  janë preferencë nga antologji - arkeologjia, piktura, historia, pjesë e pandashme e jetës sime të përditëshme, që  ka të  bëjë me  formimin  tim. Ky formim  ndryshon me formimin  e njerëzve  të  tjerë. Siç  janë edhe të tjerët  që ndryshojnë  nga formimi  im. Rrugët janë të ndryshme në arritjen e krijimtarisë së mirëfilltë. Të asaj krijimtarie që mbetet. Rruga më e vështirë është ajo e talentit, plus studimit, leximit, krijimit, hapjes me botën e poezisë së zgjedhur.

-Shihet që këto kohë krijmtaria jote është ngulur drejt poezisë, mos  ndoshta  është  lënë  pas  dore   proza  juaj aq e larmishme ?

-Nuk  e kam  lënë  pas  dore  prozën, bile ka  ndodhur  e kundërta. Më shumë pas  dore  kam  lënë  poezinë. Mbas vitit 1991, unë  bëra  korpusin tim të  botimeve të  mëdha  siç është “Kushtu foli Mona Liza”, dhe  libra  të  tjerë  me  prozë. Botimi i  korpusit  erdhi  mbas vitit  2005, sepse  librat  e mi  të botuar me  poezi  që  ishin  të shumtë, ndoshta  kishin  nevojë për  një  përmbledhje  kronologjike. Këto vitet  e fundit jam  marrë  me  poezinë. Pikërisht ky korpus do të  shkojë deri në  gjashtë vëllime, është një  numër i madh  faqesh. Mund  të  jetë një  numër  rekord si botim. Ajo që është  e rëndësishme  është  cilësia e poezisë dhe asnjëherë  sasia. Sasia e poezisë  qëndron në  konceptualitetin, domethënë  në  atë  prerje konceptuale që  bën  poeti  për  botën  dhe universin.

-Ka  hequr  dorë përfundimisht nga  politika  Moikom Zeqo?

-Nga  politika që ndodhet në Shqipëri, unë kam hequr dorë që nga  viti  1996. Një  shkrimtar  duhet të  ketë një mendim të vetin politik, dhe nuk  duhet të  heqë  dorë nga politika  e vendit  të vet  dhe  e botës. Unë  kam  botuar  libra politikë pa  qenë  i  pranishëm  dhe i aktivizuar në politikën  e ditës. Libri  “Shqiptari  dhe globalizmi” që  kam  botuar  tregon  për  problemet e  politikës. Kam  botuar  disa  qindra  shkrime  për filozofët e  mëdhenj të  politikës. Këto shkrime  i kam  bërë që të kem një vizion timin politik dhe të tregoj arritjet më të mëdha  të filozofisë politike  që ekzistojnë sot në  botë. Ka  ndodhur  një fenomen  që, nuk kam qenë shumë  aktiv për  politikën  e ditës,  por kam qenë  shumë  i  aftë  për të botur libra dhe shkrime  që  kanë  të bëjnë  me  filozofinë  e politikës. Politika  e sotme ka  nevojë  shumë të  emancipohet. Unë shikoj një fenomen  negativ në  politikën e sotme. E para është deintelektualizimi i partive, ku  intelektualët  nuk janë të pranishëm. Janë të pranishëm  njerëz  që  janë  bërë publik  nga mediat. Quhen  vipa, por  nuk janë intelektualë  të mirëfilltë. Partitë  duhet të  kenë  intelektualë  të mëdhenj,  sepse  partia  kur  merr pushtetin  ka  të  bëjë  me të  ardhmen e  vendit. Dhe kjo është përgjegjësi historike. Përgjegjësi të tilla duhet patjetër të kenë në vendimarrje trurin e kombit.

-Nga  politika vërehet një largim total sidomos  i shkrimtarëve  dhe i  poetëve, cili  është mendimi  juaj  për  këtë?

-Mendimi  im është se është krijuar një situatë absurde nga  politika  që  statusi i njeriut të  kulturës  është  zero nga  politika. Njeriu i  kulturës  nuk është  fare  i  pranishëm në vendimarrje politike, as në opinionin  publik dhe nuk përfillet mendimi i tij  profesional. Ky  fenomen  është real, unë  e kam thënë  në  shumë  shkrime  që  njeriu i  kulturës  e  ka  statusin  zero  në  politikë.

-Si  shkon  një  ditë  pune  e Moikom Zeqos?

-Dita  ime  e punës  është  një  ditë intensive. Fillon nga ora  9 që  vij në muze  që  punoj dhe  ka  raste  deri  në 10, të  darkës. Kam  një  kontraditë  me  veten  time, ku  gjithë  jetën  kam  punuar  punë të tjera  dhe  njëkohësisht  jam  marrë  edhe  me  krijimtari.Nuk  kam  qenë  asnjëherë shkrimtar  në  profesion  të  lirë siç  kanë  qenë  shumë  shkrimtarë  në  Shqipëri që  i  kanë kushtuar kohën  vetëm  krijmtarisë. Është e habitëshme  kur  shikoj  në  retrospektivë veten time, jam shumë kritik. Thuhet shpesh nga  miqtë e mi  që punoj  shumë .Në  fakt   unë  jam i  pakënaqur. Mua më duket sikur punoj shumë meqë të  tjerët  nuk  punojnë fare  ose  punojnë  shumë pak.

-Me gjithë këtë rrugëtim  jetësor si pjesë të  pandashme   ju  keni duhanin?

-Në një poezi them “bisha me flokë nikotine”. Duhani është  një  ves  vdekjeprurës, sepse kancerizon mushkëritë. Kjo është  një  gjë  shumë e keqe   që nuk  do  t’ia  uroj  askujt, por  është  vetëm një pjesë  e metabolizmit  tim. Jam përpjekur  shumë herë  ta  le, por  ka  qenë e pamundur.

-Në  shumë biseda miqsh ashtu  siç ju  kam  njohur  edhe vetë ju  keni një miqësi të ngushtë me  poetin  e madh  Dritëro Agolli, edhe ai shpreh  konsiderata, si  u  lidhët me  Dritëroin?

-Miqësia ime me Dritëroin ka qenë e vonëshme, mbas vitit  1992. Ishim  deputetë  të  dy në  opozitë, na ka lidhur  edhe ana  e letërsisë. Ana  njerëzore  ka  qenë  në udhëtimet e  shumta  që kemi  bërë bashkë, por interesat  kulturore  kanë  qenë  ato  që na  kanë  lidhur më shumë. Unë kam bërë  edhe një libër  para  shumë  vitesh në 1995 për  Dritëroin, sepse  ishte  shkrimtar i  rëndësishëm i letërsisë  shqipe. Më ka  pëlqyer   një  gjë  tek  ai,  që,  edhe vete  e  respektoj  në  veprimtarnë  time “ heqja  dorë  nga  alibitë”. Alibia  e  bën  të  pavërtetë  një  shkrimtar.

-Në  qoftëse do  të ishe  i  pasur  çfarë  do  të  bënte  Moikomi?

-Unë para disa muajsh i fala burgut 313, 600 tituj librash të  bibliotekës  sime. Ka shkrimtarë që nuk i kanë  600 tituj. Si  kopje  mund  të  ishin  edhe më  shumë. Do të  kisha  bërë një Institucion  për shkrimtarët, i cili do të ishte  Institucion  ndërtues-promovues me  dimensione  ndërkombëtare. I promovimit  të  letërsisë  shqipe në  botë  në  tërë  epokën globale. Kam shumë  dëshirë  të bëja një  Institut qoftë  edhe privat për  të kontribouar, sepse  në  fund të  fundit nga  e  gjithë  struktura  e shoqërisë shqiptare e  historisë në  mijëvjeçar, pjesa  më e rëndësishme  më  e përjetëshme, dhe e vetmja  që  do  të  mbijetoi  është  vetëm  kultura, letërsia, arti  dhe askush  tjetër.

-Ka ndonjë  peng në  jetë  Moikomi?

-Peng  për  mua  ka  qenë  mosliria e plotë e krijimit.  Kushtet e një  lirie  të plotë  erdhën  vetëm  mbas  rënies së diktaturës. Dhe mendoj  se letërsia  e realizmit  socialist, pavarësisht  arritjeve  që nuk  duhen  mohuar, ka  pasur  defekte  të  rënda si  liria  e krijimit. Ky  është  pengu  më i madh i imi.Unë  librin  tim të dytë  e botova në  vitin  1970, kur  isha 20 vjeç dhe titullohej “ Qyteti  Feniks” që  ishte  fillimi i poezisë. Pastaj librin  e tretë në vitin 1974, “Brenda vehtes”. Mbas  kritikës që më  bëri  Pleniumi i  4-ët, thuajse pë 10 vjet nuk botova. Ka pasur momente  që dyzohesha dhe mendoja ta  lija  krijmtarinë, ky ka qenë edhe momenti  që  unë  u  bëra arkeolog dhe kalova  në arkeologji.Kjo  ishte një  e keqe  që më  largoi  nga letërsia, por më  futi më  në  substancë  të  letërsisë, sepse  pa  arkeologji nuk  do  të bëhesha  Moikomi  që jam sot.

-Më  thuaj  ndonjë  emocion  nga botimi i  librit tuaj  të parë?

- E kam  anonçuar  në  një  moshë  shumë të re. Unë  kam  qenë  15-16 vjeç. Ka  qenë  një miku im i fëmijërisë, Namik Mane, i cili, pasi pa krijimtarinë time, ka shkruar  me  dorën  e vet  një  titull “Toka  mëmë”,  (dorëshkrim që e ruaj edhe sot). Libri u botua  shumë vonë, nga viti 1968, me  titull “Vegime të  vendlindjes”. Ka  qenë  një  emocion  i madh. Redaktore  ka  qenë Donika  Omari, të cilën edhe  sot  e kujtoj  me  respekt dhe emocion,  pasi më  botoi  librin e parë. Libri i parë është një kujtim i rrallë. Aty hidhet traseja e së ardhmes.

-Çfarë  pëlqen  dhe çfarë  largon  tek një njeri  Moikomi?

-Qenia  njerëzore  është  qenia  më  e ndërlikuar  në këtë  botë. Procesi i përsosmërisë së njeriut është gjithmonë  një  utopi, edhe  letërsia  është  utopi (kërkon  që të  përsoset  qenia  njerëzore). Kjo është një utopi e domosdoshme, se pa këtë  pastaj  humbet besimi  tek e mira.Unë  mendoj se sot, janë disa institucione të rëndësishme të moralit  njerëzor të dëmtuara rëndë. Është institucioni i ndershmërisë. Njerëzit e ndershëm, spostohen, gënjeshtohen, nuk preferohen, cilësohen jo koherentë. Në fakt ata janë afatëgjatë dhe janë në kohë  tamam. Por..E dyta, institucioni i  mirënjohjes duhet të jetë institucioni  emancipues i  moralit. Ky insitucion nuk  ekziston  në  Shqipëri, ose  është  shumë  i pakët. Krijimi i antivlerave që ka pasur kjo kohë (që është e frikëshme sepse janë  shumëfishuar  nga mediat  e shumta siç  janë  gazetat), ka  krijuar  atë që  quhet  hiç kulturë. Hiç kultura  është  kultura  e marketingut dhe kjo  është  krejtësisht  e dëmshme për  emancipimin e  shoqërisë. Por në Shqipëri  mungon jo  vetëm institucioni i kritikës  letrare të specializuar, por ekzistojnë grupe klanore të cilët  mburrin  njëri-tjetrin.Është mirë  që të mos  jeshë i përfshirë  nga këto  grupe  klanore,  por  është mirë të jesh  edhe i përjashtuar edhe nga komisioni  shtetëror që japin  çmime, sepse ky i fundit është i gënjeshtërt, tepër personale, dhe partiake. Ndërsa  shkrimatri  duhet të  ketë besim tek  vlerat e tijë. Ai  që nuk  ka  besim,  përdor  mjete  jashtë  letrare për  të krijuar një lavdi e cila është me  mjete  jashtë  letrare dhe jo letrare. Ajo  që ka të bëjë me vlerat e  letërsisë është  substanca e saj, letrariteti. Pa këtë substancë asgjë nuk mund të mbijetojë  dot. Koha është vlerësuese e madhe e miteve  dhe e kulteve  edhe në  letërsi.Vlerat e  vërteta  mund të  vonojnë por janë  më strategjike dhe afatgjatë.

-Mendimi  juaj  për  gazetarinë e sotëme  shqiptare?

-Mendimi im për gazetarinë  është  se pluralizmi solli  një gazetari  të  larmishme brenda vitit  2000 kur  gazetaria kishte  edhe karakter kritik, opozitar, ku  ishte  vërtetë  pushteti i  katërt, që  tentoi të  krijoj  opinion publik  që  është  i domosdoshmi  në  një  vend pluralist (që të përfillej ky opinion publik).Por  mendoj se pas vitit  2005, mediat  nuk janë  të lira. Mungon  liria  e kritikës në  media. Mungon  liria  e krijimit  të  vërtetë të opinionit publik ku shpesh edhe analistë  të  cilët  kanë lexuar bëjnë  hartime  dhe jo  analiza  të vërteta.Ose  merren me  persona të caktuar dhe nuk  merren me thelbin social të fenomeneve dhe duket  se pushteti i tyre varet nga media  të  caktuara sipas  pushteteve  financiare. Ka ndodhur  dhe një  fenomen tjetër  që  më duket  shumë i  çuditëshëm ku  pothuajse të gjithë gazetat  dhe mediat  nuk  paguajnë  bashkëpunëtorët e  kualifikuar.