Pëllumb Gorica: Haxhi Përrenjasi - ndërtuesi i veprave publike dhe kultit në Sulovë

HAXHI SALI BEJ PËRRENJASI - NDËRTUESI I VEPRAVE PUBLIKE DHE KULTIT NË SULOVË

NGA PËLLUMB GORICA

Sa më shumë kalojnë shekujt, aq më e trashë bëhet perdja e errësirës për të ndriçuar figura historike dhe kontribute humane. Kujtdo që nis të shkruaj, me siguri do t’i duhet të shfletojë dokumenta të ndryshme arkivore, botime e shënime udhëtarësh të huaj, pa harruar legjendat, historitë gojore, morinë e veprave publike apo fetare, këngët  e visaret e  tjera të popullit. E sërish, nuk mund të shkruhet gjithçka.

Sulova shtrihet në jug të Shqipërisë së Mesme, në të manjtë të rrjedhës së poshtme të lumit Devoll, rrëzë malit Tomorr. Haxhi Sali Bej Përrenjasi, si askush përmendet edhe sot në bisedat e banorëve të krahinës së Sulovës. Ai ishte sundimtar  i krahinës së Sulovës dhe gjatë qeverisjes së tij, aty nga gjysma e shekullit XVIII, ajo ka përjetuar një lulëzim urbanistik. Në atë kohë janë ngritur rrugë, ura dhe objekte të tjera fetare apo publike.  Koha, në të cilën ushtroi sundimin e vet dhe prania reale e ndërtimeve të mira e të forta, që ai kreu në krahinën e Sulovës e përreth, e bëjnë figurën e tij më  të prekshme. Natyrisht, çka ka mbërritur deri në ditët tona nga jeta dhe kontributi i tij, është e mbështjellë me shumë rrëfime interesante dhe fakte të hulumtuara në dokumentet e kohës, e që hedhin dritë.  Haxhi Sali Bej Përrenjasi rridhte nga një familje e madhe dhe e njohur në ato kohëra në Labëri, pjesëmarrëse në luftëra e kuvende. Haxhi Sali Bej Përrenjasi erdhi në krahinën e Sulovës në moshë fare të vogël, pasi aty kishte të martuar hallën e tij, në derën e bejlerëve të Përrenjasit të Sulovës, dikur derë e parë e qendër kazaje e Sulovës. Halla e tij nuk kishte fëmijë dhe e mori si djalë. Dhe, kështu ai u bë dhe trashëgimtar i një pasurie të madhe që ajo zotëronte dhe më vonë u bë pari i krahinës së Sulovës i një dere me emër e ndikim jo vetëm në Sulovë, por edhe në gjithë trevat e Jugut. Haxhi Sali Bej Përrenjasi jetoi e veproi në periudhën e pashallëqeve të Shqipërisë.  Në rini shkoi në Mekë për haxhillëk dhe kur u kthye, mori emrin Haxhi, me të cilin u thirr e u njoh. Duke iu përmbajtur zakonit të bukur të kohëve të hershme, të muhamedanizmit, një pjesë të pasurisë e përdori për vepra bamirësie. Në Sulovë, një sërë toponimesh njihen me emrin Haxhi Sali Bej Prrenjasi, si çezma, ujësjellësa, ura, rrugë, xhami ndërtimet si shenja të zhvillimit ekonomik të krahinës së Sulovës në periudhën e qeverisjes së tij në këtë krahinë. Më shumë këto i ndërtoi në Përrenjas të Sulovës, e cila në këtë kohë ishte qendër administrative, kaza. Me këto ndërtime, ky vendbanim u kthye në qytezë mesjetare. Në Përrenjas rindërtoi fortifikimin mesjetar, ndërtoi saraje, xhami, ujësjellës, furrë buke madje edhe burg. Edhe sot në Përrenjas  të Sulovës ekziston fortifikimi. Brenda mureve të saj jetojnë  brezat pasardhës. Këta dallohen nga pjesa tjetër e banorëve të fshatit për mënyrën e sjelljes dhe të jetuarit. Ndaj atyre edhe sot u thërrasin bejlerë. Një pjesë tjetër u zhvendosën në krahina të tjera. Deri  vonë "familja e madhe e bejlerëve" është shikuar me një sy tjetër nga politikat shtetërore, ndërsa nga banorët e krahinës  shiheshin me admirim.   

Si vepra më e madhe ishte ura mbi lumin Devoll në Kadipashaj (Sot vendbanimi Lumas i rrethit të Elbasanit), e përjetësuar me emrin e tij. Kjo urë në fakt ishte i vetmi mjet komunikimi gjatë rrjedhës së poshtme të lumit Devoll, që përbënte një lidhje të domosdoshme me krahina të tjera e qytetet treg, si Elbasani e Berati, ku  kryehej  më shumë tregtia në këtë periudhë. Lumi Devoll gjatë gjithë historisë së tij, në periudhat e dimrit e sidomos të shirave, ishte i pakalueshëm dhe kërkonte patjetër një lidhje. Urë për të cilën tregohen shumë histori gojore. Më e njohur është kjo: “Thonë se  beu shkoi tek një hoxhë i mirë. Hoxha i thotë  se duhej që ai të fillonte të ndërtonte vepra bamirësie për njerëzit dhe nuk duhet që të merrte asnjë përfitim nga ndërtimi i tyre. Ndaj ai vendosi të ndërtonte edhe këtë urë, që mbeti ndër breza si punë e mirë e tij”.  Me tej gojëdhëna vazhdon:“ Do ta ndërtojmë urën, që të mos e shkulin më valët e lumit Devoll, -u tha banorëve. Në fillim dogji 5 furra me gëlqere dhe i la shumë vite në gropë. Me vonë grumbulloi qindra metra kub gur të bardhë e të fortë nga mali i Goricës. Kur u bë gati t’i hynte punës, dërgoi njerëz në Opar ,që ti sillnin ustallarë të zgjedhur, më të mirët e asaj kohe në punimin e tyre. Beu i çoi ustallarët në brrylin e lumit dhe ju tha se aty ai kërkonte që ata të ndërtonin një urë me gurë. “Filloni nga të doni, vetëm urën e dua ta ndërtoni sa më shpejt dhe të fortë”, - u tha beu ustallarëve. Ustallarët iu përgjigjën beut se ishte e pamundur ndërtimi i urës atje. Beu e kuptoi se pa gjë nuk bëhej dhe mori një pale hejbe me monedha floriri dhe i hodhi në ujë. Ustallarët kur panë monedhat që hidheshin në lumë i thanë: “Kështu mund të ndërtohet ura”. Ata filluan menjëherë nga puna. Me muaj të tërë vijoi ajo. Beu urdhëroi që kafshët e punës e meshkujt në moshën e punës, të punonin për urën. Të mbanin materialet: gurët e gëlqeren nga mali i Goricës, drurët nga pylli i Radshit. Ndërtimi qe një punë e vështirë e u shoqërua edhe me kohë të keqe, me shira e shtrëngata, por në fund ura u ngrit e bukur  dhe me tre harqe. Mjeshtërit e njohur oparakë i gdhendën gurët mirë e bukur, ngritën këmbë të forta të urës dhe mbi to shtruan trasenë me gurë pllakë të gdhendur si pasqyrë. Dhe, një ditë pasi kishte mbaruar së ndërtuari, beu bëri një festë të madhe dhe theri qindra kokë bagëti. Dhjetra kokët e  bagëtive i futi në themelet e urës për kurban. Lëkurët e bagëtive i shiti në pazar të Beratit”.

 Për urën e Kadipashajt ka dokumenta arkivore. Studiues e udhëtarë të huaj, që kanë kaluar në  krahinën e Sulovës kanë shkruar. Ami Bue në “Rezueil d’itinerarires doms la turquic”, 1854, faqe 319 ka shkruar: “Në mesin e shekullit të XVIII sundimtari Haxhi Sali Bej Përrenjasi ndërtoi urën e Mollasit (Kadipashajt) mbi Devoll në Gostimë me 3 qemerë. “ Kjo urë është projektuar e ndërtuar nga kryearkitekti i perandorisë osmane, Mimar Kasemi nga Tomorrica”,- shkruan studiusi Valter Shtylla  në botimin e tij “Rrugët dhe urat më të vjetra në Shqipëri’’, faqe 205. 

 Në mënyrë të veçantë, Haxhi Bej Përrenjasi do të linte gjurmë në ndërtimin e degëzimeve të rrugës së karvaneve Elbasan- Berat, që kalonte në Sulovë. E rëndë ishte gjendja e rrugëve, sa vendbanimet e Sulovës ishin të veçuara nga njëra - tjetra dhe krahina e harruar dhe e pashkelur. Deri në fillim të shekullit XX ishin rrugë të rregullta. Nga qendra e zotërimeve të tij, në Përrenjas, ai i ndërtoi në disa drejtime: Mollas - Qafë e Grekanit - Përrenjas, Ura e Kadipashajt - Dragot - Qafë e Grekanit – Përrenjas. Darzezë – Kuturqarë –Kukucovë – Përrenjas, për të lidhur fshatrat e zotërimeve të tij e të zonave përreth. (shiko në librin “Legjenda nga rrethi i Gramshit” fq. 160) Këto degëzime i  lidhi me rrugën e karvaneve Elbasan- Berat, që kalonte luginës së Devollit.

 Tjetër arritje e tij ishin ujësjellsat që ndërtoi në disa fshatra, Përrenjas, Tunjë,  Dufshan etj. Ka qënë i njohur ujësjellësi i Përrenjasit, që vinte nga thellësitë shkëmbore të malit të Goricës së Çobanit, në toponimin Grekan, ndërmjet një kanali me tuba qeramike e mur guri.

 Elementët e trillimit popullor të aty-këtushëm, Haxhi Bej Përrenjasin, e përmendin  edhe si keqbërës apo mizor. Gjithsesi, këto nuk e zbehin figurën e tij.  Përveç pasurisë që trashëgoi, Haxhi Sali Bej Përrenjasi, siç ishte koha atëherë, siguroi përfitime dhe mbështetje nga administrata turke me taksa, duke e zgjeruar territorin e pasurinë e tij, akoma më shumë me ara, pyje, bagëti. Megjithë mugëtirën që ka lënë koha, rrëfimi i disa historive vjen i shkruar nga studiuesi i trevës së Sulovës, Petrit Basha, në librin “Legjenda nga rrethi i Gramshit”, faqe 159. “Edhe një në Mollas të Elbasanit, Rrapush Venari, nuk ia dorzoi tokën beut dhe ndenji firar arratisur në pyll fshehur, kaçak. Po ta kapte Axhiu e ziente në valë’’.  Një tjetër histori e treguar: “Kush i kundërshtonte e të mos i bindej e egzekutonte, duke paguar njerëz dhe duke i varur në vidhin shekullor pranë fortifikimit”.

Në fund të viteve 1700, Pashallëku i Beratit, ku bënte pjesë  krahina e Sulovës në kohën e sundimit të  Haxhi Sali bej Përrenjasit, hyri në luftë me Pashallëkun e Shkodrës, të cilët donin të shtrinin zotërimet e tyre për t’u zgjeruar. Bushatllinjtë e Shkodrës, me oreksin e madh që kishin, u përpoqën të zgjeronin zotërimet e tyre, duke u shtrirë jo vetëm në Shqipërinë e Mesme, por edhe në Jug.  Pengesë u bënë pashallëqet e Elbasanit, Beratit, Peqinit. Pashai i Shkodrës kërkonte t’i shtrinte zotërimet më tej, deri tek ato të Kurt Pashës së Beratit.  Prandaj në vitin 1785 Mustafa pasha i Pashallëkut të Shkodrës me forca të shumta në Gostimë, buzë lumit Devoll, zhvilloi luftime të ashpra me forcat e Pashait të Beratit. Për mbështetjen që i dha Sulova Ahmet Kurt Pashës së Beratit, me anën e sundimtarit të Sulovës Haxhi Sali Bej Përrenjasit, Pashai i Bushatllinjëve të Shkodrës me artilieri i shkatërroi kullat e fortifikuara në Sulovë dhe garnizonet e Ahmet Kurt Pashës së Beratit.   

Historiani Stavri Naçi në studimin e tij “Pashallëku i Shkodrës nën sundimin Bushatllinjëve”, botim i vitit 1964, faqe 165, është përpjekur të na japë një rrjedhë ngjarjesh e analizash për këto ngjarje. “Krahina e Sulovës me Haxhi Sali Beun e Përrenjasit mbante anën e Ahmet Kurt Pashës. Kara Mahmudi i Bushatllinjëve,me qëllim që të mund të nënshtronte më mirë gjithë sanxhakun dhe për të lehtësuar fitoren kundër Pashës së Beratit, dukej se kishte shpallur faljen e gjithë kundërshtarëve që nuk do t’i kundërshtonin me armë dhe do të kontribuonin në mbajtjen e ushtrisë së tij me ushqime. Haxhi Sali Beu për të fituar kohë, gjersa nga Berati t’i vinin përforcime ushtarësh, njoftoi Bushatlliun me letër, se do të mbante anën e tij dhe do ta ndihmonte me ushqime. Sipas kësaj letre, Kara Mahmudi u nis nga Elbasani ditën e dielë, më 21 Gusht 1785 dhe mbërriti në Gostimë pas katër ditësh, pasi krahinën e Sulovës dhe veçanërisht Haxhi Sali Beun e fali. Ndërkohë, Haxhi Sali Beut i erdhën nga Berati dhjetë bajraqe ushtarësh. Atëherë ai shpalli se mohonte gjithçka kishte premtuar. Kështu lufta me të u bë e pashmangëshme”.        

   Në Arkivin Shtetëror Shqiptar, fondi i përzierë, dosja 22, gjejmë këtë dokument që pasqyron qartë këto luftime: “Kara Mahmudi i Bushatllinjëve dërgoi kundër beut të Përrenjasit një pjesë të ushtrisë së vet. Sulmit të shkodranëve Beu i Përrenjasit nuk iu mbajt dot, u thye dhe ia mbathi këmbëve, i ndjekur gjer në afërsi të malit të Tomorrit. Mbi njëqind të vrarë dhe po aq robër mbetën nga forcat e Haxhi Sali Beut dhe njëmbëdhjet të vrarë e gjashtë të plagosur nga ushtarët e Bushatlliut. Për ndëshkim të krahinës së pabindur dhe prijësit të saj, Kara Mahmudi  urdhëroi të digjeshin nga gjashtë kulla për çdo fshat, si dhe sarajet e Haxhi Sali Bej Përrenjasit”. Pas kësaj përplasje, pasuria e pozita e Haxhi Sali Bej Përrenjasit në krye të kazasë së Sulovës pësoi rënie. Pasurinë e tij pas vdekjes e trashëgoi i nipi, Dule Beu, por jo me grykësinë e bëmat e gjyshit. E megjithatë, ndikimi i Haxhi Sali Bej Përrenjasit do të vazhdonte për shumë kohë edhe pas vdekjes së nipit. 

    Shekujt që kanë kaluar dhe sundimet e ndryshme, por edhe agjentët atmosferikë kanë shkatërruar dhe zhdukur mjaft gjurmë të ndërtimeve. Si dëshmi kanë mbetur pak fragmente dhe kujtimi se dikur këtu ka qenë një ndërtesë,  ujësjellës, rrugë, ura.                           

 Haxhi Sali Bej Përrenjasi me sundimin dhe bamirësitë e tij në ndërtimin e veprave të domosdoshme, është thesar i historisë, krenari e një fisi, një krahine si Sulova. Nga autorët e ndryshëm më shumë me të është marrë studiuesi dhe folkloristi nga Gramshi, Petrit Basha. Veçse një monografi për figurën e Haxhi Bej Përenjasit do ta plotësonte me tej atë. Mbetet dëshirë e madhe, që të paktën një ditë do të kujtohen studiuesit e kësaj treve të hedhin dritë më shumë për figurën e  tij me  fakte  e të vërteta historike.