At Zef Pllumi: Armët në Kuvendin Françeskan

Fragmente nga libri ''Rrno vetëm për me tregue''

Fq.88

„Armët në Kuvendin Françeskan

At Zef Pllumi

I mbështetun në shpalljen qeveritare për dorzimin e armëve, gardjani i Kuvendit At Çiprian Nika lajmoi se kishte në Muzeun e Françeskanve 3 copë armë dhe në Kuvendin Françeskan nji armë gjeutie me tri gryka, që dikur e kishte pasë në përdorim në Kep të Rodonit deri në vj. 1929. Po n’atë kohë ishte tue u vu në veptrim e quejtuna Reformë agrare dhe kështu tokat e Kishës Françeskane në Lezhë ishin shtetzue, ashtu dhe të Kuvendit të Troshanit. At Çipriani u nis për Tiranë më kërkue kthimin e ktyne tokave, mbasi françeskanët nuk kishin mundsi jetese pa ato. Posa u kthye prej Tirane, n’oborr të Kuvendit rrijshin tue e prtië oficerat e arrestimit: i vunë prangat në duerë menjiherë dhe i kërkuen armët për të cilat ai kishte lajmue. At Cipriani i dërgoi në muzeum, ndërsa armën e gjuetisë me tri gryka dhe nji tjetër me A.Zog i kishte shti nën dyshemen prej drrase në odën e vet.
Ahmet Zogu, tue njoftë mirë dishirin e shqiptarve për armë të bukura, kishte porositë në nji fabrikë armësh jashtë, nji sasi revlverash, të zbukuruem me emnin A.Zog, të cilën ua jepte dhanti miqve të vet. Ajo armë, dikur ishte mbajtë në Muzeumin franceskan, por tue kenë se mund të përdorej, At Cipriani e hoqi prej muzeumit dhe e mshefi në dhomë të vet. Mueren armët, e At Ciprianin e dërguen në burg.
Mbas pak ditësh erdhën e arrestuen At Pal Dodajn. Mbas tij kje arrestue edhe Superjori i Franceskanve të Shqipnisë At Matí Prendushi. Përditë vijshin lajme të sigurta se kishin arrestue në qytet pothuej njerzit ma të një njoftun e ma të mirët. Mbas arrestimit të At Palit, Ap Ciprianit e At Matisë, mbet si Superjor At Donat Kurti: erdhen e arrestuen edhe atë. Shifej kjartë se do të na arrestojshin të gjithve. At Aleks Baqli, i cili tash bante detyrën e ekonomit të Kuvendit franceskan më tha nji ditë: Fra Zef, shif se edhe mue do të më arrestojnë: u pa kjo punë. Në dorë të Zotit kjoshim. Mund arrestojn edhe ty, sidokjoftë na të dy duhet t’i kombinojmë fjalët mbasi jena shokë të ngushtë: në rasë se na arrestojnë të dyve mos gabo me pranue kur kanë me të thanë se At Aleksi ka deponue kështu e ashtu për ty. As un nuk kam me pranue.
- As të vërtetat? – e pyeta.
- Të vërtetat ... të vërtetat kishte me u dashtë me i pranue, megjithkëta ata i shtremnojnë aq shumë e u ndrrojn vështrimin krejtsisht.
- E si t’ia bajmë na atëherë? Për shka pregatitemi?
- Jo, deshta veç sa me të thanë se na ende nuk i kemi provue torturat, por kur i shofim e i ndigjojmë të tjerët në atë gjendje të mjerueshme, dridhem në shpirt. Kushedi mund pranojmë edhe gjana të pakenuna: Ti qindro.
- E si të qindroj un? A ta merr mendja që u reziston kush torturave?
- Nejse – më tha ai – na do të mundohemi me qindrue: Kjoftë ndima e Zotit. Por puna asht që asnjani mos t’u besojmë fjalve që kanë me na thanë ata.
- Unë nuk e dij se për cka mund na akuzojnë.
Me dt. 14 Nandor 1946 Kuvendi Franceskan i Gjuhadolit u gjet i rrethuem që në orët ma të para. Zakonisht na fretent në Kuvend u zgjojshim shumë herët pa dalë drita, aq sa në Shkodër thuhej fjala: „çohen ma heret fretent se dreqent“. Kur At Ferdinand Pali e fra Ndou deshtën me hapë dyert, gjetën rojet partizane, të cilat nuk i lanë me dalë, as me i hapë dyert. Para orës 8 ersh oficer Dul Rrjodhi me nji skuadër ushtarakësh. Na urdhnuen me u mbledhë të gjithë në mensë. Ata vetë filluen me kontrollue Kuvendin. Mbasi perfunduen kontrollin e parë kah mesdita, na urdhnuen mos me dalë prej mense pa leje as për nevoja personale. Në derë të mensës vunë nji roje dhe nji tjetër në korridor. At Aleks Baqli kishte veprue pothuej si ai ma i zoti i punës. Foli me Dulin për shërbimin fetar në Kishë dhe për jetesën e komunitetit. Duli vendosi që na do flejshim sejcili në dhomë të vet. Mbas zgjimit me atë orarin e funksionave fetare që njifte populli Kisha do të mbyllej, na do të rrijshim gjithë diten e lume në mensë me polic në derë e korridor e në mbramje persri do të kthejshim me fjetë ndër dhomat tona. Kështu do të veprojmë derisa të duen qeveria. Ashtu u ba. Për blemjen e ushqimeve At Aleksi do të delte në Pazar i shoqnuem me nji polic: kurr vetem. Kryeroje mbi ne ishte nji farë Smajl Sheme: Falna o Zot, por ai ishte gjysa kafshë e gjysa nieri. Nuk e pyetëm kurr se nga ishte. Por shpeshherë ai këndonte: “Kurvelesh o zemra ime”. Ai kur donte me sha ndonjanin prej nesh i thonte: “Krisht! He Krisht!”. Nji ditë e pyeta: A e din ti shka asht Krishti? Ai u përgjegj „nji fashist i qelbur si ju“.
Mbas nja 3-4 ditësh, aty në mensën ku ishim të mbledhun, na vijshin për vizitë oficera të sigurimit si Nesti Kopali, Zoj Shkurti, Fadil Kapisyzi e shumë tjerë që tash ua kam harrue emnat, si edhe shumë tjerë që nuk i njifshim. Na kritikojshin, bile na shajshin si borgjez shovinista e fashista, sikur vetem na ta kishim fajin që ish ba Shqipnia! Duli i kishte marrë në dorzim të gjithë çilsat e Kuvendit, jo vetem të hymjes e daljes, por edhe të gjitha zyrave, ashtu të Arkivit, të Muzeumit, të Bibliotekës, të Odës-Muzeum të Fishtës, të ambienteve tjera të kulturës e të çlodhjes, ashtu edhe çilsat e odave të fretënve që ishin në burg. Ndigjoheshin disa njerz që lëvizshin e punojshin neper Kuvend, ndersa ai e kishte si zakon e vinte ndonji orë e rrinte aty me ne në mensë poshtë. Nji ditë pruni disa foto të mëdha, që i kishte hjekë nga albumet që ishin në arkiv. Fotot paraqitshin pritjen e Viktor Emanuelit. Ndër ata njerzit e veshun me kostumet e bukura kombtare ishte dhe ai vetë. Iu suell At Marinit e i tha: Këto i keni ruejtë për me na akuzue? At Marini I shpjegoi se po t’ishte për me akuzue, ato nuk do t’u ndryjshin në arkiv. Prej Odës-Muzeum të Fishtës ai merrte, si pa gja të keq stilografat, lapsat e tjera kinkaleri dhe i mbante në xhepin e gjoksit me kreni. Nuk kishim shka me I thanë mbasi tash ishte ai zot shpie. Në nji mbrame Duli erdh e më muer, më shoqni deri në nji dhomë-zyrë. Mbasi më bani me u ulë, nxuer atë stilografin e cmueshëm të Fishtës e më tha: do të shkruejm një procesverbal se ma kërkojnë shokët në seksion. Ti e din se Pater Palin e kemi në burg. Na kerkojme prej tij ditarët: i kemi marrë të gjithë, por i mungojnë këto 3-4 vjetët e fundit, dhe ai thotë se t’i ka dhanë ty me i mshefë. Si asht puna e tyne e na i dorzo.
Un iu pergjegja se gjatë kontrolleve që kishin ba brigadat kah fillimi i 1945, ai m’i kishte dhanë, un i mora ato dhe i shtina në tubin e nji stufe e cila nuk do të ndezej e kur mbaroi kontrolli, i mora persri e ia kam kthye.
- Ai thotë se i ke ti gjithnji.
- Ai asht plak e ka harrue ku i ka lanë.
- Po shif – më tha – se kjo punë asht me pergjegjsi se un të ballafaqoj me te.
- Më ballafaqo.
- Ven firmë ti këtu.
- Po.
A e din si asht puna më tha: kjo puna juej mbaroi. Në të vërtetë si të dukena na ty?
- Për çka po më pyetë ti? A e mendon se e ha un at kokerr ullini? Don me më shti në burg me firmen teme?
- Jo, mor djalë i mirë, më tha ai, as që më shkon mendja me të shti ty në burg, se un kam mundsi me të shti aty ku nuk të nxjerr as buelli. Por na e kemi krijue nji farë besimi dhe mund i flasim me sinqeritet kto fjalë. Un nuk kam me shkrue kurrgja por vetem kështu shoqnisht me i dijtë. Edhe na duem orientim.
- Sa për shoqnisht – i thashë un – duhet të tregoj të vërtetën se sa për mue e për popullin, jeni ma zi se shejtani.
- Ti fol për vedin e jo për popullin, se populli jemi na.
- A më the që po flasim si shokë e sinqerisht? Ju nuk jeni populli, por katilat e tij. Ju flitni për gjermanët, po ata ishin zotnitë e zotnive karshi jush! Ju i mbytni njerzit pa pikë faji.
- E kur i mbytem na kta të pafaj?
- Nuk po i përmendi të gjithë se ndoshta gabhem, por po të paraqes vetem atë të dajave të mi në Gurzë: janë pushkatue 10 vetë. Dhetë vetë për nji nieri që as atë nuk e kanë vra ata! As gjermanët nuk e banë ketë punë që keni ba ju.
- Po tjetër? Pyeti Duli. Din tjetër?
- E shka pvetë për tjetër? Ju a e shifni se nuk jeni si tanë bota? Po kush e rrahë popullin në hu përvec jush edhe i thoni mandje: „je anmik në kjoftë se nuk më don!“ po a nuk e dini se dashunia nuk vendoset me dhunë. Ju e dini mirë fjalën e popullit tonë që thotë: „Më duej e më druej nuk i thohet kurrkuj“.
- Gëzohem – tha Duli – gëzohem shumë për sinqeritetin tand: kshtu i duem djelmët: Bravo Zdravo!
Ai nuk shkroi atë natë kurrnji procesverbal, por mbas dy ditësh më thirri përsri e më tha:
- Duhet nënshkrue ky procesverbal.
- A e lexoj nji herë para firmës?
Un e lexova. Ai kishte shti ato cka kisha thanë për At Palin edhe atë paknaqsinë që i kisha thanë për vrasjen e dajave të mij pa kurrnji faj.
- Po ti më the se nuk do ta shkruejshe në procesverbal!? A i kishim fjalët kështu, apo jo?
- Ashtu, ashtu asht – më tha Duli. Këtu kërkohet vetëm çashtja e Pater Palit. Të tjerat nuk kanë kurrfarë randësie.
- Ndigjo Dul, un po e nënshkruej arrestimin tem – dhe vuna firmen.
- Jo, djalë i mirë – më tha Duli, as që na shkon ndër mend me të arrestue. Na kështu i duem njerzit: që të na thonë të vërtetën ndër sy. Na jemi të sinqertë. Por ket procesverbal, këte deklaratë tanden na do ta ballafaqojmë përsri me At Palin. Na duem të vërtetën.
Ndër ato dit muarem vesh se në burg kishte dekë At Bernardin Palaj. Kurrkush nuk dyshonte për mbarimin e tij ndër tortura. Iu lutem Zotit.
Mbas nja katër-pesë ditësh Duli erdhi e më muer përsri. Më dërgoi në atë zyrën e vet që e kishte vendosë në Kuvend e më tha:
- Zef ti je i ri, mos e merr vedin në qafë. Pater Pali nuk e pranon procesverbalin që kemi ba bashkë. Ai thotë se asht e vërtetë që m’i ka kthye nji herë, porse tue kenë se kontrollet ishin të shpeshta, atëherë ia kam dhanë përsri e nuk ia kam kërkue ma, veçse i kam thanë siguroi mirë e mos t’i gjejnë. I thashë Dulit se Pater Pali ishte plakë e nuk mbante mend kurrgja: un nuk i kam ato ditare, të cilët i kërkon ti. Mendojshem me vedi: e ku t’i çoj shkrimet e tjerve?
Atehere Duli më muer me vedi. Duelëm jashtë. Ishte natë. Ecëm rrugës bashkë. Më dërgoi te seksjoni i Sigurimit të Shtetit, në shpi të Pjetër Çurçisë. Un e pashë se po don me më arrestue. Ai u ndal para se t’u ngjitej shkallëve dhe foli me nji ushtarak. E prita aty në kambë për gati nji çerek ore. Erdhi Duli përsri e u ngjitëm shkallëve. Në krye të shkallëve ishte nji copë korridor ku shifeshin dy njerz të mbuluem me batanije dhe katër dyer. Hapi njanën prej tyne dhe hymë mbrendë. Në tavolinë ishte nji burrë i veshun ushtarak. U ula në nji karrige. Pritshem se kur po m’i venë hekurat në duer. Ai ushtaraku foli:
- Si të quajnë?
- Zef Pllumi.
- Zef?
- Po.
- Ndigjo Zef, po ta tham un se nuk duhet luajtur me qeverinë, por duhet thënë e vërteta, sepse ju priftërinjtë katolikë nuk keni lënë gjë pa bërë kontra qeverisë e popullit. Sot u ka ardhur fundi. Thuaje të vërtetën dhe ti do të shpëtosh.
- Un e thom të vërtetën, por edhe ju duhet t’i besoni të vërtetës, se po s’i besuet së vërtetës atëherë më merrni më qafë mue edhe të tjerët.
Në atë çast u hap dera dhe hini mbrendë Dul Rrjodhi e mbas tij At Pali. Ai merzi i lëvizte kambët: nuk i kishte mbetë as gjysa, atë e kishin kthye në gjysë njeriu. Mbas tij edhe nji ushtarak që e mbante për krahit. Ndërsa Duli filloi me folë:
- Pater Pal, besoj se e njeh mirë Zef Pllumin, un kërkoj ditarët e tu të viteve 1939, 1940, 1941, deri më 1945. Njani prej jush do të m’i dorzojë mue: ti ose ti, ndërkaq shenjoi me dorë atë dhe mue. Fol ti Pater Pal, si asht puna juej.
At Pali tha se që në rasën e kontrollit të parë, kah fillimi i 1945, ai m’i kishte dhanë mue 3 ose 4 blloqe, që ishin ditarët e ktyne vjetve ia dhashë për me i mshefe, sepse ky asht i ri e i gjallë ndërsa mue m’i kapte kontrolli në dorë.
- Fol Zef, më tha Duli. Ku i çove ti e si i shpëtove prej kontrollit; por fol të vërtetën.
Un atëherë tregova që me të vërtetë Pater Pali m’i dha atë ditën e vështirë të kontrollit të parë. Për fat tim ndër oficerat që drejtojshin kontrollin ishte edhe Halil Bala. Këtë e kam pasë jo vetëm shok klase në gjimnazin françeskan, por edhe me të cilin kishim shkue mirë. Ai kje shkëputë mbas semimaturet nga gjimnazi. Mbas sa vitesh u takuem gjatë këtij kontrolli. U përqafuem me dashuninë e nji rinie të parë: na kishte marre malli për shoqi-shojnë se nuk ishim pa për sa vite. Më tha: ku e ke dhomën tande? Un ia tregova. Ai hyni mbrenda dhomës, muer letër e lapsë e shkroi: „Kjo dhomë asht kontrollue prej meje Oficer Halil Bala“. Këtë letër ai e ngjiti jashta derës, të cilën e mbylli dhe ma dha çilsin mue. Vetëm këtë lejoje me qarkullue. – Un atëherë hyna në atë dhomën e përbashkët ku ishte stufa e pandezun, nxora ditaret e At Palit dhe i shtina në dhomën time që nuk do të kontrollohej. Por mandej un ia ktheva Pater Palit: ç’më duheshin mue?
Duli atëhere iu suell At Palit:
- E ndigjon apo jo? Trego ku i ke ditarët!
Atëhere At Pali, që mezi qëndronte në kambë u suell kah un, sikur të kërkonte mëshirë, e me atë za të mekun më tha:
- Djalë, a e shef si jam? ... Në daç me më shpëtue jetën dorzoji! … Mos më mbyt ti me dorën tande!...
N’atë çast un vdiqa. Nuk kishte ma kurrnji vështrim qindresa ime. Pse të vdiste At Pali për ditaret e tij? Kje nji ças tepër urgjent i jetës time. Nuk muejta me e durue At Palin që vuente. Vendosa për jetën e tij e jo për letrat e tija. Po ndera, po besa ime? Nëkjoftëse asht jeta, të gjitha do të skjarohen e do të shërohen. Jeta ka shumë plagë: Sot pvesë a thue kje nji gabim? Le të gjykojnë të tjerët: Nemo Judex in causa sua! (Kurrkush nuk mund të jetë gjykatës i vetes).
Ndër këto çaste të rralla ma shumë punon zemra e nxehtë sesa logjika e ftohtë. Të gjitha këto veprime u banë vetëm në nji sekond: aq ishte. Vendosa për jetën dhe jo për letrat!
Thashë: Po! Ditaret i kam un.
Katilave që kishim përreth u ndritën sytë prej gëzimit. Duli qeshi me të madhe. Ia tha atij oficerit që ishte ulun në tavolinë.
- A e din prej nga asht ky? – Prej Malit të Rrencit: dhe mendon se do të na rrejë neve! – Më duhet të baj nji parantezë. Mali i Rrencit asht ai mal përmbi Shëngjin. Etimologjia i vjen: Mali i Lorencit, por në gjuhen shqipe shkurtimi i emnit e qet – rencit (gënjeshtarit).
Duli atëhere më kapi për krahit e më tha: Shkojmë! U ulëm për shkallëve: atje poshtë partizanët këndojshin tue hjedhë valle: “Sofo lule djalë, Sofo lule djalë”. Duli ia filloi me më qestisë: “Zef o lule djalë, Zef o lule djalë!”. Krah për krah duelëm në rrugë. Atëhere filloi me folë.
- Zef, a e din ti se shka kam punue un?
- Jo.
- Un ishem bazhdar. Bazhdar që peshojshem në treg me kandar. Un e kam rrenën profesion, sepse sikur mos të rrejshem me kandar un do të delshem filuze. E si mendove ti me më rrejtë mue? – Shikoj më tha: Un ishem nji njeri i përbuzun prej gjithkuj: dikush më thirrte Dul Qorri e dikush Dul Rrena. Ndërsa Partia sot më ka ba nieri të nderuem: Më shef? I veshun e i mbathun si krajl, ha e pi shka më do qefi: e atëhere si mos të punoj për Partine. A e mendon ndopak se këto sorollatje që m’i ke ba mue ose që ia ke ba Partisë dënohen me burg? Të shofim shka kanë me thanë shokët. Ti je mësue me i rrfye mëkatet aty ku të kanë dhanë pendesë pesë Falemi Mari, por na rrfejmë ndryshe: të japim pesë vjet burg. Apo don edhe ti me hi në burg si të tjeret? E don burgun?
- Jo, nuk e due.
Kur mbrrijtëm në Kuvend më tha:
- Ku janë ditarët? Ec para. Thirri edhe nji roje me fener në dorë. U ngjitëm në shkallë që çonte nalt në trapazan përmbi tavan të arkivit. Aty kishem vendosë ato dy arkat metalike: njana me dorshkrime të P.Ambroz Marlaskajt dhe tjetra me dorshkrime të P.Shtjefën Gjeçovit. Këtu në këtë të dytën kishem shti edhe ditaret e P.Palit. Ishin me dry (kyç). Çilsat i kishem lanë për nën arkat. I mora e i hapa:
- Qe ditaret e P.Palit.
- Po këto tjerat çe janë?
- Dorshkrime të P.Shtjefën Gjeçovit, thashe unë.
- Kush ishte ky maskara?
- Shka thue ashtu! Ky asht shkencëtar me famë botnore: Ky që ka mbledhë Kanunin e Lekë Dukagjinit.
- Kanunin e Leke Dukagjinit? Po e kam edhe un atë libër plot marrina malsorësh. Ku asht ky tash: ku gjindet?
- Po këtë e kanë vra serbët në Zym.
- Mirë ia paskan ba: duhen qirue hesapet. Po arka tjetër e kuj ishte?
- P.Ambroz Marlaskaj, profesor filozofie në Romë.
- Ky edhe ma maskara. – tha Duli. Ku gjindet?
- Edhe ky ka dekë. Ishte nji kundërshtar i Zogut, i internuem në Itali, por ishte antiitalian: flitet, nuk dihet kurrgja me siguri, se mbasi hyni Italia në Shqipni, nja dy-tre muej mbrapa e kanë mbytë italjanët: ai vdiq në Romë në nji operacion apendesitit. A des kush prej apendesitit?! E ku? Në Romë.
- Apendesitit? E kam ba dhe un atë operacion, jo more si des kush prej apendesitit! Megjithëkëte nuk kanë ba keq: na kanë kursye nji plum neve; do ta kishte ër se s’ban. Tashti – tha Duli, - mbylli mirë arkat, m’i jep këtu çilsat e bravave: ky këtu, dhe ky këtu! – tha, ndërsa ata i vuni në vende të ndryshme në tubën e çilsave, që mos të guxonte kush me i prekë.
Atëhere, kur u ulëm prej trapazanit, Duli me mue në zyrën që kishte formue aty në Kuvend dhe më tha: Duhet të mbajmë procesverbalin. Edhe procesverbali u ba mbi ditaret e at Palit e mbi dy arkat me dorshkrime të Gjeçovit e të Marlaskaj. Nuk i shkroi keq, por më tha:
- Ksaj here po të fali e nuk po të shtie në burg. Më trego a ke gja tjetër të mshefun?
- Jo.
- E kush të beson ty që të zumë me presh në dorë?
- Në daç beso, në daç mos.
N’e nesre kje nji qetsi e plotë. Ndërsa mbas dy ditësh Kuvendi u mbush me partizanë që kontrollojshin çdo skutë e çdo birë. Muret i rrahshin me çekiça në se ishin golle permbrenda. Me leva e kazma çoheshin drrasat e dyshemeve. Me fenere kërkohej nëpër trapazanet ma të errtat. Kuvendi ushtonte nga krismat e kontrollit, ndërsa na të mbledhun në mense ndiqshim me veshë se ku po kontrollohej e ku po hapej. Gjatë ksaj kohe thirrën në pvetje Fra Ndue Vilen prej Oroshit. Fra Nduen e zhdukën për nja dy net: kur kthei ishte shndërrue krejtësisht: ba verdh në fëtyrë, nuk ndigjonte me folë me kurrkënd, veç vente gishtin te buzët e thonte nën za: „Jam rob i Zotit, mos më fol: kemi mbarue me të tana“! Ishte i terrorizuem krejtsisht.
Shërbtorët gjatë periudhës së anarkisë në kohën e gjermanve ishin kenë të armatosun që Kuvendi të dukej i ruejtun prej bakqijve. Por, mandej, me ardhjen e partizanve ata i kishin mshehë armët në bykun e shtallës së derrave. Kur i nxuerën, i pastruen, se ato ishin të ndryshkuna e të kalbuna. Duli me nji grup ushtarakësh na i prunë që t’i shohim na të izoluem në mensë: ata me nji gzim djallzor na i treguen sikur të kishin gjetë gja të madhe.
Qyshkur kje arrestue At Çipriani e At Pali, në Kuvendin françeskan shumkush e priste arrestimin, ndër tjerë edhe un e At Aleks Baqli. E parashifshim se Kuvendi do të mbyllej, mbasi ishte vu në plan, por për Kishat mendojshim se duhet të mbeten të paprekuna si gjithkund në Europën e lindjes. Prandej At Aleksi i muer disa libra të vet ma të çmueshëm dhe i dërgoi në Kishë. Aty nën nji lter i stivosi, në mënyrë që të kishte kohë me i bajtë mandej e me i çue te shpija e vllaut të vet. Tashti ajo skuadra partizane kur i shpërtheu pothuej të gjitha muret, dyshemetë e trapazanet e Kuvendit, u hodh në Kishë. Së pari mësynë tabernakullin, si objekt ma sekret: e sulmuen me e hapë me leva. Nuk muejtën. Atëhere Duli i kërkoi çilsin At Aleksit. Çilsi i tabernakullit ruhej në Sakresti. At Aleksi muer çilsin, vuni stolen në qafë, u ul në gjunjë para tabernakullit (arka ku ruhet sakramendi) dhe e hapi. Ndigjoni u tha: U lutem vetëm shikoni e mos prekni. Këtu nuk ka kurrgja kundra ligjeve. U paraqiti enët e shejta.
- Këto – tha njani – janë floririt. Floriri asht i ndaluar.
- Jo, - iu përgjegj At Aleksi, - se deri tash nuk janë ndalue as vathët e byzylykët, as unazat: janë ndalue vetëm paret florinit.
Duli i duel zot.
- Po ç’është mbrenda këtyne enve të florinjta?
- Këtu tha At Aleksi nuk mundet me prekë kurrkush përveç njerzve të shuguruem. Kto janë Oste. Na besojmë në Krishtin; u lutem mos prekni. Qe ... oste të gjitha oste!...
- E ç’duhen këto që i ruani ndër enë të florinjta?
- U thashë edhe nji herë: asht Krishti.
- Krishti? E ku e shef Krishtin? Aty?
- Un besoj kështu: e shof me sytë e fesë. Ju nuk besoni, por nuk keni të drejte me dhunue besimin tem. Ju lutem!
- Duli atëhere qeshi me të madhe. U suell kah shokët e vet oficera ma të nalte e u tha: A e shifni se Aleksi e ka përnjimend! Po ia respektojmë besimin. Aleks, mbylle kasafortën (për tabernakull) dhe rueje çilsin. Na e pamë se ç’ishte mbrendë.
Ndërkaq disa partizanë tjerë ishin shpërnda nëpër Kishë, tue kontrollue qoshe për qoshe. Kisha Françeskane ishte shumë e bukur: elteret anash ishin sjellë prej Tirolit, të punuem me art nga firma „Stufflesser“. Njani prej këtyne lterve ishte porsi raft përmbrenda, ndërsa mbulohej nga nji basoreljev përjashta, i cili fiksohej me katër burma. Partizanët i hoqën burmat dhe nën elter gjetën të stivosun nji sasi librash. Ndërsa ata po i nxiershin Dyli me oficera tjerë u turrën te ai lter me pa se shka po del. Tue i shfletue librat gjetën të shkruem emnin e at Aleks Baqlit.
- Aleks, tuejtë janë këta libra?
- Po.
- E pse i ke mshefë këtu?
- Për me i shpëtue prej jush. Këtu kam pru librat që kam ma për zemër nga biblioteka ime. E kuptoj se ju keni për të na qitë jashtë prej kuvendit, e mendova me i pasë me vedi këta libra.
Ndërkaq partizanët që kontrollojshin kishën, mbas njaj statuje të nji shenjti, gjetën nji mikroskop. Ata nuk dijshin se shka asht ai: ndoshta e menduen për nji armë të sofistikueme. As Duli nuk e kuptoi se shka ishte, por thirri At Aleksin e e pveti:
- Edhe kjo asht e jotja?
- Jo. Ky asht nji mikroskop, i cili më duket se i përkiste kabinetit të shkencave të natyrës, kushedi kush e ka pru këtu.
- Neve sigurisht që jo – tha Duli – por juve. Mos u ban marak se do të dalin ai që e ka pru këtu me e mshefë mbas shejtneve – edhe lshoi nje bestemje. Na kemi shkopin magjik që na tregon gjithshka. Na kemi shkopin magjik që na tregon gjithshka. Atëhere mbasi u kontrollue Kisha krejtsisht dhe nuk u gjet kurrgja tjetër, oficerat urdhnuen që gjithshkahja të vehej ashtu siç ishin. U vu nji roje ushtarake dhe mbrendë në Kishë. Fra Ndout ia muerën të gjithë çilsat e Kishës: ajo hapej për popull vetëm kur donte Duli.
Fra Ndue Vila. At Aleks Baqli, edhe dy shërbtorë thirreshin shpesh në hetuesi. Mbas nja 4-5 ditësh më muerën edhe mue. Kur dola prej menset, atje nëpër qoshe të korridorit pashë se i kishin sjellë prej seksionit të Sigurimit At Pal Dodën, At Matí Prendushin, At Donat Kurtin, At Çiprian Nikën, At Filip Mazrekun e At Leon Kabashin. Të gjithë ishin largas, të veçuem njani prej tjetrit e të lidhun në pranga: pothuej të gjithë ishin me mjekër të gjatë, mbasi nuk i kishin lanë me u rrue: të gjithë të ruejtun me rojë. Kah kalojshem nëpër korridor Duli më pyeste: e njef këtë? E njef? Dhe un i përgjigjshem: „po“. Më dërgoi në atë korridorin e arkivit: aty kishin zbritë edhe dy koshujt e mdhaj me dokumenta të arkivit. Korridori ishte plot me oficera shqiptarë e ma shumë jugosllavë. Kishin pru edhe specialistat jugosllavë të filmimit me aparatura, por dukej se kishin pru edhe shumë specialista tjerë të punve të kqija. Njani prej tyne nxuer nji dosje nga njani prej dy koshujve, dhe prej dosjet nxori nji fletë: e bërtiti në gjuhën nashke:
- Qe se çfarë lidhjesh kanë pasë këta me Stepinacin!
Kështu tha nji përkthyes, tue më avitë para sysh nji letër të shkrueme latinisht prej Stepinacit, Arqipeshkvit të Zagrebit, me të cilën falenderonte Kuvendin françeskan për ndihmën bujare që i kishin dhanë nji prifti të ri kroat, të zanun rob luftet prej ushtrisë italiane.
Në gjithë atë grumbull njerzish dallova edhe fotografin, Gegë Marubin. Duli e thirri, mue më vuni para, u ngjitëm bashkë shkallve e hypëm në atë trapazanin përmbi arkiv. Aty te ato valixhet metalike me dorshkrime të Gjeçovit e Ambroz Marlaskajt më shkrepi nga 2-3 foto me blitz. Ndërsa, kur u ula në korridor, aty afër koshujve ndritshin llampat me hark karbonit që u përdorshin në atë kohë për filmim.
Duli më shtini krahin në korridor dhe më thotë:
- He, more Zef e kur e kishi mendue me e fillue luftën ju për me rrxue Pushtetin Popullor?
- Ti je ushtarak – i pergjigjem – dhe e din mirë se me 3-4 pushkë të kalbuna nuk mund bahet luftë. Mandej këto ti po e shef se janë letra, dokumenta: me këta nuk bahet luftë.
- Pse nuk e beson se kemi gjetë armë?
- Jo nuk kam si e besoj, mbasi un e njof Kuvendin shumë mirë.
- Po, por na e njofim edhe ma mirë se ti. Na i kemi gjetë të gjitha ato që ju i keni mshefë. Ndërkaq më shtini në atë odën ku kishim vendosë mes dy muresh krejtsisht arkivin historik të „Hyllit të Dritës“, si dhe nji pjesë ma të randsishme të arkivit të Provincës françeskane.
- A e shef – tha Duli. A e beson tashti?.. Qe shka keni ba!..
- Po këto janë letra, vetëm letra z.Dul; me këto nuk bahet luftë!
Ndërkaq kqyra me dhimbje të madhe punën që kishem ba për sa e sa muej, nën sekretin ma të madh, tue i kalue netët pa gjumën, herë me At Palin e herë me At Gjon Shllakun. Zemra më ra në fund të barkut. Në atë mendjen teme, aty mes dy muresh, kishem krijue nji vend të msheftë, të cilin e dijshem vetëm un mbi tokë. E si u shemb gjithshka? Bashkë me atë mur ra dhe zemra ime. Në dukje të jashtme u mundova me e mbajtë vedin me gjakftoftësi, ndërsa zemra më dridhej. Krah për krah me Dulin e dehun nga gëzimi i suksesit e, ndoshta, edhe nga ndonji gotë raki përshkojshem korridoret e gjata të Kuvendit. – Udhtim i përbashktë i gezimit e idhnimit, i jetës e i vdekjes. Pra kurrgja e re nën kët diell. – Më dërgoi te ajo dhoma ku e kishin mbushë me armë: hapi derën e më tha: Shif, sa armë i keni pregatitë për me na luftue ne!..
- Por kur i paskeni pru ju kto?
- Çka po thue? – tha Duli – këto i keni mshefë juve.
- Jo, - i thashë – kto nuk janë armë të mshefuna. A e shef si ndrisin? – ndërsa ato katër-pesë të mshefunat a i shef si janë të ndryshkuna e të kalbuna!
Aty ishin nji numër i madh armësh që ndritshin e sidomos disa arka me bomba të kuqe të reja fringo.
Ajo natë kje që jugosllavët e shqiptarët muerën të gjitha ato foto e ata filma dokumentarë, të cilat Sigurimi i Shtetit i ekspozonte si trofej të luftës kundra reaksionit klerikal ndër të gjitha muzeumet e Sigurimit të Shtetit apo edhe në Muzeumin Ateist të Shkodrës, unik në botë. – At Çiprianin e At Matinë i fotofilmuen me armë në dorë: edhe fra Ndue Vilën. At Palin te pjesët e arkivit të gjetun, mue në trapazan me dorshkrime, At Leonin, At Donatin e At Aleksin në Kishë mbrendë tue nxjerrë librat prej lterit e aparatin e mikroskopit. Të gjitha u paraqitën si armatime, mbasi nji pjesë e tyne ishin shti ndër arka metalike municionit për me i shpëtue nga lagshtia, pluhuni e drita. Nuk vonoi shumë e mbas nja tri-katër ditësh u zhvillue nji aksion i madh i drejtuem nga oficera sllavë e shqiptarë për bartjen e të gjithë dokumentave arkivale. Nji kamjonçinë gjatë gjithë ditës e natës bate prej Kuvendit Françeskan në nji drejtim të panjoftun të gjithë librat e gjetun në Kishë, të gjithë arkivin si atë të mshehun ashtu edhe atë të palëvizun prej arkivit. Në këtë ditë u shkatrrue edhe Oda-muze e Fishtës, u bartën barbarisht të gjitha dorshkrimet e tija në atë kamionçinë që shkonte e vinte pa pushim. Dokumentat i shprazeshin aty pa kurrfarë rregullit e pa kurrfarë kujdesit mbasi u merrshin dosjet. At Marin Sirdani nuk mund u durue ma pa folë para këtij vandalizmi barbar e i tha Dul Rrjodhit:
- Shikjo Dul, këta janë dokumenta tepër të randësishëm për historinë e Shqipnisë, prandaj tregoni kujdes të veçantë për ta!
- Mos u baj marak P.Marin, se këto paçavure ne nuk ka vlejnë fare: historinë e shkruejm neve!..
Këto kjenë ditët e fundit të Kuvendit françeskan. Jeniçerët e Enver Hoxhës u dukën në mëngjesin e 11 Dhetorit te dyert e Kuvendit me dekret në duer për me vu në zbatim atë shka pritej me kohë prej udhëheqsave të komunizmit sllavo-shqiptar: Cartago delenda est! (Kartagjena duhet të shkatërrohet!)
Në mensën ku ishim të mbledhun hinë disa ushtarakë madhorë dhe organet e prokurorisë. Mbasi lexuen me solemnitet dekretin e ardhun nga lart për mbylljen e Kuvendit Françeskan, na urdhënuen që të ktheheshim të gjithë ndër dhomat tona dhe të merrshim për udhtim vetëm nji palë ndrresa e kurrgja tjetër, as libra, as orendi, sepse Kuvendi Françeskan me gjithshka kishte mbrendë kishte kalur në pronsi të shtetit. Te dera na priste kontrolli.
Dikush pveti nëse kishim leje me i marrë librat e lutjeve të përditshme. Na lejuen me marrë në dorë vetëm nji libër uratësh (breviarin).
Secili u kthye në odën e vet. E shka të merrshim ma parë, mbasi të gjitha tashti ishin të ndalueme për ne? Un kishem dy sende tepër të çmueshme që nuk kishem si me i lanë aty: Lahutën e Malsisë, me autograf të autorit dhanti e drejtueme për mue, si edhe shkopin e Fishtës; atë shkop ku mbeshtetej trupi i tij madhshtor, e që mbahej prej asaj dore e cila kishte gdhendë vargjet ma të bukurat në nji gjuhë deri atëherë pak të latueme. Nuk mujta me i lanë aty. Shkopin e vara në kyçin e dorës së majtë, tue e mshefë ndër palat e pelerinës së gjanë të petkut françeskan, ndërsa në dorën e djathtë kishem vetëm librin e uratve bashkë me „Lahutën e Malsisë“. Kur dola në derë me u kontrollue Duli ndej gati dhe thirri:
- Ti Zef Pllumi do vijsh me u kontrollue te un.
Ishin edhe 5-6 tjerë që kontrollojshin. M’u desht të paraqitem para tij. Ai kontrolloi xhepat, preku me duer ijet, gjoksin, shpinën; në torbën e vogël kishem vetëm nji palë ndrresa të mbrendshme: në dorën e djathtë librin e lutjeve e „Lahutën e Malsisë“. Ai e muer at libër e bërtiti me të madhe:
- Shoku prokuror, ky Zef Pllumi ka „Lahutën e Malsisë“ dhanti me firmën e Fishtes: çka të bajmë? – e kërkon se e ka kujtim personal:
Prokuro ishte Hys Zaja, nji ish-nxanës i Lyceut Franceskan: ndonji vjetë para meje, dhe përgjegji:
- Jepja!
Desht Zoti e shkopin e Fishtës nuk e ndeshi kurrkund. E shpëtova: e kam edhe sot mbas gjithë peripecive që ka kalue ai dhe un.
Përpara se të delshim prej Kuvendit njani nga ato autoritete na mbajti nji fjalim të shkurtë ku na u suell sidomos ne të rijve studenta. Ai tha se për ne kjo ishte nji ditë lirije prej këtyne mureve të zymta dhe se tash e mbrapa do të ishim pjestarë të asaj rinije që gëzon të mirat e socializmit. Prandaj nuk duhej kthye kryet mbrapa e me u ndikue nga mendimet reaksionare të klerit françeskan, sepse vigjilenca e Partisë ju ndjek në çdo hap të jetës suej. Mbasi na regjistruen të gjithve adresat ku do të shkojshim në ato tri ditët e para, na lëshuen n’oborrin para Kuvendit e Kishës françeskane. Nuk mujshim as me kja, as me kthy kryet mbrapa prej friget: sytë e Partisë ishin mbi ne.
Kah mesdita përfundoi gjithshka. Të gjithë u shpërndamë kryeultë e pa ba za, për atje ku kishim shenjue adresën.
Un u nisa për Melgushë: aty kishem axhën. Rruga bante nja tri orë me shkue në kambë. Më dukej se të gjithë më kqyrshin mue. Ndoshta edhe ashtu ishte. Por kurrkush në qytet nuk e pat trimninë me ardhë e me më pvetë e me folë me mue.
Dola jashtë qytetit, përtej Urës së Bahçallëkut. Fillova me recitue “Super flumina Babilonis, illic sedimus et flevimnus, dum recordaremur Sion”. (Përmi lumë të Babilonit, atje ndejem dhe lotueme, kah na shkonte malli i Sionit). Ecëshem i vetmuem. U mundojshem me e shpejtue hapin, që të mos më xajë nata në rrugë. Por nata mue më kishte xanë, nata e mendjes. Un nuk dijshem ma se kah me ia mbajtë. Ku jam? Ku shkoj? Aty? Atje? Ku? Ç’do të baj? Të gjitha ato andrrat rinore: me u ba frat, me u ba shejt, me u ba dijetar, me u ba i përmendun për dishka; të gjitha u zhdukën në këtë ças. E ndjeva vedin se nuk ishem kurrgja tjetër por nji balonë, nji tullumbac në hava që sillet në atë drejtim që ta çojë era. E shka asht era? A thue asht vetë jeta? Trishtim i madh!
“O Zot, rri me ne se asht kah erret!”"