Marius Chelaru: Bukuroshja e lënë peng për dy dhëndurë

Bukuroshja e lënë peng për dy dhëndurë

Nga Marius Chelaru

Diku, nën vetullat e historisë, apo më në luginë të Emineskut, Mirçea Plakut apo Mihai Trimit, rri Naim Frashëri dhe i lexon Gjergj Kastriotit për një ardhmëri në të cilën poezia do të jetojë që bota ta shijojë bukurinë përmes shpirtit. Si kanë arritur shqiptarët dhe rumunët, si dhe popuj tjerë të zonës sonë, të kenë nganjëherë gjysmën e bijve jashtë kufinjve aktualë? Si shkruajnë poetët e tubuar ndërmjet gishtërinjve të kohës e cila ua shoshit shortin duke i flakur pas grilave të burgut apo në brigje të huaja? Një popull jeton nëpërmjet kulturës, i ndërlidhur pashkëputshmërisht me stërgjyshërit dhe gjuhën. Edhepse në këtë zonë të mbrujtur ekzistojnë lidhje të panumërta ndërmjet shqiptarëve dhe rumunëve, të nënvizuara nëpër vepra shkencore, ekzistojnë  ende fakte të panumërta që ende s’i dimë. Ende fare pak e njohim njëri-tjetrin. Një pjesë e fajit i përket historisë, ndërsa një pjesë tjetër faktit se angazhimet tona për ta njohur njëri-tjetrin janë të pamjaftueshme. Renan shkruante më 1882 se një komb don të thotë një shpirt, një parim shpirtëror, ndërsa Ludwig von Mises, më 1919, se ajo që është specifikë nacionale ndërlidhet përmes gjuhës. Se sa vlejnë këto vlera për poezinë shqipe, se sa është ajo moderne dhe evropiane, lexuesi do ta kuptojë duke i lexuar këto vargje.

Çdo antologji, në njëfarë mënyre shëmbëllen me fotografinë e shpirtit të një kombi, të një qyteti, e kështu me rradhë. Përkufizimet dhe cilësitë varen nga syri/pozita e fotografit, se si i inkuadrojnë elementet. Ishulli i pavdekshmërisë është përpjekja e parë modeste për të prezantuar pesë nga njëzetepesë poetët kosovarë që posedojnë vlera antologjike. Kosova (Bukuroshja e lënë peng për dy dhëndurë), mund të definohet edhe nëpërmjet një galerie shkrimtarësh si Esad Mekuli, i cili themeloi më 1949 revistën letrare Jeta e re, Martin Camaj, Azem Shkreli, Anton Pashku, Ibrahim Rugova, Rexhep Qosja, Nazmi Rrahmani, Ali Podrimja, Sabri Hamiti, Teki Dervishi, Din Mehmeti, Sali Bashota, Beqir Musliu, Adem Demaçi, Anton Berisha, Besim Bokshi, Rrahman Dedaj, Zejnullah Rrahmani, Eqrem Basha, Ibrahim Berisha, Miradije Ramiqi, Basri Çapriqi etj.

Baki Ymeri ka zgjedhur mënyrën për të ilustruar faktin se si krijohet sot poezia në brigjet e dikurshme qëndrore të Dardanisë. Fjala është për antologjinë e katërt lirike nga gjuha e Asdrenit në gjuhën rumune, e para për Kosovën (të cilës i them Bukuroshja e lënë peng për dy dhëndurë), një zonë më eksperimentale, më kreative se sa Shqipëria. Ali Podrimja, Sabri Hamiti, Ibrahim Berisha, Sali Bashota, Basri Çapriqi, janë pesë poetë të njohur tejmatanë kufinjve të atdheut, pesë pasqyra në të cilat reflektohet shpirti i Shqipërisë, që nga shkëlqimi e deri te acari i shkëputur nga zjarri,  çdonjëri në mënyrën e vet, por të gjithë duke mbajtur blanën e pecetës së një bote të shakmisur, të dramës e cila në mbarim të mileniumit të shkuar, e përgjaku  zonën në të cilën jetojnë.

Ali Podrimja, i lindur buzë Bjeshkëve të Nemuna, i konsideruar nga Marin Soresku si një poet i shkëlqyer, si poeti më reprezentativ i poezisë shqipe në Kosovë, një nga më të njohurit në plan ndërkombëtar, e vë metaforën në shërbim të imagjinatës, ndërsa simbolit i servon   shpesh  formula të panjohura, duke i dinamizuar ato me një ton që rend kah elegjistika. Poezia e tij, elegante, nganjëherë me tentë eliptike, duket se përshkruan një tabllo të magnetizuar (por jo të zymtë), e përmbushur me tema madhore, dilematike për njeriun, si vdekja, fati, liria. Kosova për të është gjaku ynë që nuk falet. Për të, që e lexon më mirë errësirën se sa dritën, Ishulli Albania shtrihet prej këtu e deri në mbarim të ëndrrës, duket se njerëzit, duke ardhur nëpër kohë të errëta e plot nerva popujsh, kanë një jetë të stërmbushur me fjalë të reja me forma të vjetra,  që e nxisin mërzinë e dheut.

Sabri Hamiti njihet si poet, prozator, eseist, dramaturg dhe kritik letrar. Në veprën e tij ndjehen ndikime strukturaliste, të cilat, duke u nisur nga elemente si struktura e diskursit letrar, kodet tematike, format letrare, funksioni/statuti i tekstit letrar, ndikojnë që autori të shkruajë për autorë të mëdhenj, për vepra të rëndësishme për etapën respektive, për ata që në nivel teoretik, kanë legjitimuar karakteristikat e një shkolle, duke nxjerrë në pah figura retorike/ poetika e cila  definon një tip shkrimi emblematik, që ia përcakton historisë së letërsisë shqiptare shkollat: filobiblike, romantike, kritike, moderne, të realizmit socialist, të dizidencës  në Kosovë, me përfaqsues si Ali Podrimja, Beqir Musliu, Azem Shkreli, Anton Pashku etj. Edhe si poet, Sabriu njihet si një emër i shquar në poezinë shqipe. Shpeshherë përdor metaforat, metoniminë dhe simbolin, të cilat i mvesh në tesha vargjesh të ndryshme formash moderne dhe origjinale. Për të (Fëmijë që nuk din të gëzohet/ As kur pi lëngun e shkretëtirës/ As kur e pi akullin e yllit polar), kujtimet janë një vend në të cilin peizazhet e shqetsuara shndërrohen në hi dhe, më në fund, çdo gjë është gaditu. Apo jo!

Ibrahim Berisha është prozator përmasash të suksesshme shqiptare, gazetar, eseist dhe poet. Si çdonjëri nga autorët e antaloguar, shquhet për angazhime konkrete në jetën kulturore të regjionit të tij. Si analist politik, së bashku me autorë të tjerë, ka shkruar mbi kolonizimin serb të Kosovës dhe pastrimet etnike (Serbian Colonization and Ethnic Cleansing in Kosova: Documents and Evidence, Prishtinë, 1993). Poezia e tij shëmbëllen me një pasqyrë në të cilën tunduliten ujërat e shpirtit përmes stuhisë së dramave të imta, por të rëndësishme. Ndjeshmërinë e tij e përkëdhelin kujtimet e fëmijërisë, kur kokrrat e rrushit shndërrohen në energji diellore, e cila mbushet me ngjyrë. Dhe kjo, në një vend Kosove, i cili sipas peoetit, është mbushur plot shpatije vreshtash,/ Atje ku piqet rrushi/ Për ta vjelë dorë e huaj.

Për Sali Bashotën, poet tejet i rëndësishëm, tashmë i përkthyer te ne, e kemi theksuar edhe më parë faktin se vargun e tij e zotëron një trishtim i pambarimtë, një dëshirë e zjarrtë, një shpresë e pashuar, dhe, po qe se i rekemi një mënyre analitike më të vjetër, kuptojmë se fjalët çelsa  përmes të cilave do ta definonim personalitetin e tij artistik, do të ishin: shpirti, jeta, vdekja, pritja, vetmia, dashuria. Në vjershat e tij vërejmë këmbënguljen me të cilën u bishtëron personalizimeve, dhuntinë për t’i mveshur me një hijeshi të rrallë personazhet: djalin, vashën, zogun (me profil vjeshte, apo jo). Autori nxjerr në pah referime konkrete për historinë e Shqipërisë, apo të botës. Në vargun e tij vërehet hija e luftërave që e përgjakën kohëve të fundit, jo vetëm Kosovën.

Basri Çapriqi është autori më i ri i kësaj vepre. Njihet si kritik, eseist dhe poet i shquar. Din të krijojë vjersha me një bukuri të ashpër, të prekura shpesh nga trishtim/hidhërimi i një observatori fin të jetës së ditëpërditshme të estetëve në përgjithësi, dhe të shqiptarëve në veçanti. Piesazhet e brendshme dhe të jashtme kanë një bukuri të veçantë: Sa i ngrohtë është pylli / Me dritat fikur / Përgjithnjë; „Një qiell të tërë e vizatoj unë në shpirt / Dhe vishem trashë të mbrohem nga terri; Në jetën time deri sa vjen prilli dhe / Bimët nisen të lëkunden rreth qenit / Të lidhur mbi humnerë një copë qielli.

Kaq mund të thuhet për momentin, për antologjinë e parë të poezisë shqipe të Kosovës në gjuhën rumune, në kuadrin e një pasthënie për pesë pasqyrat e shpirtit të një bukurosheje e lënë peng nga kohërat për dy dhëndurë. Shpresoj dhe besoj, se falë autorëve dhe Baki Ymerit (poet dhe përkthyes), kjo antologji do të ndikojë që zemrat e lexuesve rumunë të kenë një pasqyrim më të të denjë, për atë se ç’don të thotë sot poezia  shqipe në Kosovë. (Bukuresht, 2005)

Marius Qelaru

Ali Podrimja në gjuhën rumune

 

 

Cel mai cunoscut poet albanez din Kosova, Ali Podrimja, considerat de Marin Sorescu un poet excelent, s-a n?scut la Gjakova (1942). A terminat Facultatea de Filosofie (Limba ?i literatura albanez?) la Universitatea din Prishtina. A publicat peste 20 de c?r?i de poezie ?i eseuri. A ob?inut câteva premii, printre care ?i Premiul interna?ional Nikolaus Lenau din Shtutgart (1999). Este prezent cu volume ?i antologii ale poeziei albaneze în limbile german?, englez?, francez?, italian?, maghiar?, polon?, sloven?, turc?, sârbocroat?, macedonean?, suedez?, rus?, arab? etc. Dup? Luan Topciu, poezia lui Ali Podrimja este înclinat? spre simbol ?i alegorie, acesta constituind un element tipologic, prezent în întreaga sa crea?ie poetic?, de altfel, foarte bogat? în mesaje ce tind spre afirmarea libert??ii ?i progresului. Anxietatea, alarma, dilemele vie?ii, soarta individului ?i a popoarelor, înso?esc continuu aceast? poezie ca o sfidare disperat? adresat? utopiilor naive. Bibliografie: Chemare, Durere frumoas?, Sampo, Torzo, Verbul, Credo, Poezii, Echilibrul, Lum-lumi, Sfâr?itul fericit, Zarul, În coada ciorii, Surâs în colivie, Insula Albania, Închisoarea deschis?, Visul se arat? diminea??, Antologie personal?, Eni vine din Ceameria, Umbra p?mântului, Cartea care nu se închide etc.

 

 

INSULA ALBANIA

(Ishulli Albania)

 

De aici ?i pân? la sfâr?itul visului

Ap? ?i ap? ?i ap?

Un p?mânt ars

P?r?sit de Domnul ?i Robul s?u

Malul caut? Umbra p?s?rii

În mijlocul valurilor oarbe

Dezv?luie extremit??ile învine?ite

Se pierde se vede

Înghi?itori nebuni împrejur

Oh îngerul meu

?inte?te-m?  în miezul pleoapelor

Ca s? m? acopere umbra P?mântului ars

De aici pân? la cap?tul visului

 

 

POPORUL

(Populli)

 

În umbra plopilor colibelor blocurilor

Intr? Poporul

Când se întoarce din câmp fabrici universit??i

 

R?sfoie?te c?r?i vechi c?r?i noi

Discut? cu glas tare f?r? glas

Prin labirinturile veacului

 

Femeia Necunoscut? danseaz? oriental

Scoate sânul ei mare

Î?i revars? pe mas? laptele pân? la ultima pic?tur?

Poporul î?i linge buzele bea bere

uit? pentru un timp de trecut

De oboseal? de copii

Bând bere vâneaz? mu?te - metafizica unei pl?ceri

 

Cu din?ii negri mu?c? din pâine

Cu din?i de aur

Ochii îi lic?resc, urechile îi ?iuie

 

Femeia Necunoscut? î?i d? jos rochia-i antic?

Combinezonul apoi

Ciorapii chilo?ii

 

Ea nu este Eva dac? noi suntem Adam

Url? spa?iul-timpul

Fulgi-fulgi devine ziua-noapte

În alergare

 

Poporul transpir? las? Coranul Biblia Manifestul

Întoarce spatele îngerilor ?i zeilor

Sprijinit de perete î?i mu?c? limba

 

Femeia Necunoscut? stinge lampa

Ridic? piciorul drept

Apoi stîngul

 

Poporul se z?vor??te-n colibe în blocuri în simbol

Dar copii nu se nasc copii mor de marihuana

Poporul devine nervos îi e fric? de murd?rie de sine

A obosit c?utând Poetica Existen?ei

Doar bea bere se uit? la TV zi ?i noapte:

reclame sex omoruri

 

În pres? nimic nou

pân? unde cu absurdul acesta

V?paia iernii intr? în suflet în vis

 

Poporul m?nânc? pâine f?ure?te sc?ri colivie piatr?

Femeia Necunoscut? coboar? piciorul drept

Apoi stângul

Î?i pune ciorapii chilo?ii combinezonul rochia

Aprinde lumina

 

Filmul se  rupe undeva pe nea?teptate...

 

Belgrad, 12-22 iulie 1980

 

 

B?T?LIA NIM?NUI

(Beteja e askujt)

 

lui I. Kadare

 

Dup? ce ?i-a alungat pas?rea neagr? din colivie

Vasco Popa* a scris o poezie mai profund?

Decât to?i poe?ii sârbi

 

Ceea ce respirase în cuvinte în versuri în c?r?i

Ceea ce umbrise în legende în magia neagr?

Era o sfidare fiindc? urla lupul

 

De aceea  cititorul mitul despre Kosova l-a în?eles

Cum îl sim?ea într-adev?r

?i cum îl privea în oglinda zilei de mâine

 

A trecut un timp lung s? se zguduie muntele

S? se dezveleasc? cuvântul cel rupt

Despre b?t?lia nim?nui

 

?i ocazional tot ocazional a ap?rut Kadare

Îmbr?cat în roz când se întorcea dintr-o c?l?torie

Prin timpuri întunecate de popoare triste

 

* Poet român din Banatul de Vest

 

ALBANEZII

(Shqiptarët)

 

Dumnezeu nu le-a d?ruit nici fân

Doar ?erpi

?i pietre

 

Dar ei aveau ceva

Ce niciodat? nu poate fi descoperit de Dumnezeu:

Tr?iau mul?i ani

 

Si când mureau

Mureau

Cântând oi oi oi

 

La cap

Le r?s?rea

Câte un stejar spart în dou?

 

Feldafing, 1992

 

EU SUNT FIAR?

(Unë jam egërsia)

 

Spinare puternic? am Domnule

Picioare mai puternice decât crezi tu

?i repezite

Cât deschizi ?i închizi ochii

Trec dealul unde st? domnia ta

În p?mânt pân? la genunchi

Picioarele mele Domnule

O sut? de ani o mie de ani

Pot s? te port

Pot s? te port pân? acolo unde

Apune soarele t?u ?i începe ziua mea

Pân? la Mormântul t?u

Spinare puternic? am Domnule

Puternice picioare repezite fulger

Poate s? se-ntâmple s? cad în coate în genunchi

Dar pe tine o s? te port Domnule pân? la

templele tale muceg?ite

Casa url?

De cuvinte noi cu forme vechi

?i mi-e fric? de s?n?tatea ta Domnule

Pentru cuvintele tale pentru refrenele monotone

ale cântecului t?u

Pentru morile s?lbatice ce macin? gunoi

Fric?-mie e c? vei aluneca r?u Domnule

Pe spinarea mea coco?at? se alunec? minunat

Si te voi bate nearuncând mingea în câmp

Cu capul t?u copiii or s? joace fotbal

Vezi eu am spinare puternic?

Picioare puternice înfipte adânc în p?mânt

Pân? la gât sunt în p?mânt Domnule

Iar pe tine te voi purta pân? acolo

Pâna la Mormântul cucilor

Eu sunt fiar?

 

(1979)

 

M?RUL MAMEI

(Molla e nënës)

 

Nu eram trezit înc?

Pe platoul de p?mânt când c?zu

M?rul mamei

 

Iat? st? acolo la capul meu mirat

?i lumina îi descoperea forma cea miraculoas?

M? prive?te parc? îmi spune

O s? m?-mbr??i?ezi sau mu?ti

 

Îndelung îl prind în mâini

Îl ?terg cu batista de ginere

Cu grij? ?i dor

 

El str?luce?te înc? mai mult ?i surâde

Eu încet încep s? m? transform

În s?mân?a lui

 

Când acum o prindeam ?i din interior

Str?lucirea ro?ie

M-a acoperit

 

O Doamne

O cur??am ?i rupeam

F?r? pic de mil?

 

Mama o s?-?i aminteasc? înc??

 

 

B?T?LIA KOSOVEI
(Beteja e Kosovës)

 

Deschid ochii

?i nu pot s? nu ?ip

Umbra mor?ii

Mi-a acoperit Cetatea

 

 

CETATEA BAL?ILOR

(Kështjella e Balshajve)

 

Eu r?mân al?turi de Domnul

Fiindc? nu cred

În oameni

 

Când soarele te love?te

Cazi în genunchi în fa?a Apei Mari

Ochii îi spal? în palma îngerilor

 

Iar o pas?re de alt?dat? înghea?? în aer

În timp ce se treze?te Bindul

Ca s? lege vânturile muribunde de o r?d?cin? de m?slin

 

Cine s-a suit acolo

A uitat s? ia ceva

?i pe Domnul nu l-a uitat niciodat?.

 

GAZELA

 

Leacul meu

E trupul t?u femeie

Livad? înverzit?

 

S?n?tatea mea

E trupul t?u femeie

Miaz?zi coapt? în ram

 

Ura mea

E trupul t?u femeie

Amurg c?zut în genunchi

 

Femeie femeie mare adânc?

 

FEMEIA

(Gruaja)

 

Nu este de sânge

Este de foc de lumin?

Str?lucire interioar? a sufletului

 

Nu este de somn

Din nisip este din ap?

Se pierde printre degete

 

Vis mai mult decât zei??

Se deschide ca o carte antic?

C?reia  nu i se cite?te sfâr?itul

 

Nu este de cuvinte

Nici de cutremur este din mistere

Din tiparele tremurând alunec?

 

Timp în timp undeva se deschide

Din c?ldura trupului

Pierde echilibrul

Sub umbra Omului

 

PÂN? CÂND S? SCRIU POEZIA DESPRE MAMA

(Derisa ta shkruaj poezinë për nënën)

 

Nimic nu po?i s?-mi faci

Decât s?-mi stingi

Candela pe mas?

 

Citesc întunericul mai bine decât lumina

 

Nimic mai mult decât

Via?a s? mi-o transformi

În pic?tur? de sânge

 

O s? m? lumineze ca lampa de lâng? cap

Pân? când voi scrie poezia

Despre Mama

 

(Apa Neagr?, august 1998)

 

 

ACOLO UNDE NU MAI ESTE

(Atje ku nuk është më)

 

Tuturor ne lipse?te

Câte pu?in Kosova

Eu o v?d acolo

Unde deja nu mai este

La sfâr?it s? ne fie de bine

Ne afl?m într-un spa?iu neurotic

Unde to?i pierdem

Sau to?i câ?tig?m

 

SCRISOAREA

(Letra)

 

În Ithaca Penelopa coase ?i destram?

Pânza culorilor

 

Din cauza uit?rii fuge Ulise

De ?apte ori într-o inim? se încuie

 

Se ridic? legiuni întregi

S? frâng? acel lac?t de aur

 

?i uit? de suli?e de arme

Uit? de nume de zile ?i ani

 

Iar în Ithaca Penelopa

Coase ?i destram? pânza culorilor

 

Vulturul încopciat punct unic al privirii

 

 

MORBIDITATEA

(Morbiditeti)

 

Orice c?l?u de orice format

este mic

fiindc? nu are

suflet

 

P?ze?te-ne Doamne de viciile

societ??ii s?lbatice

Puterea diavolului

le pune

în mi?care

 

O întrerupere ocazional?

din Sistemul Central

Este doar o mic? întrerupere

r?mâi în p?staie

creatur? morbid?

 

SEMNUL

(Shenja)

 

Ai nimerit ?inta

Nu o l?sa

F?r? s-o dai jos

 

Trage pân? când o nimere?ti

 

Dac? nu ?i s-a declan?at

Nefericit e?ti

Cucuvea ca un cuc

 

Nimeni nu te va cânta

 

FRUMUSE?EA

(Bukuria)

 

Am întins mâna în livad? s? rup floarea

Nu - vecinul meu drag a ?ipat-

Se va ve?teji!

Eu am plâns pentru vaza mea

 

Am gr?bit pasul calul alb s?-l ajung

Fecioara visat?  demult

Nu - din nou mi-a r?spuns vecinul -

Eu am plâns cu dor ?i atunci

 

Am întins mâna în univers cu duio?ie

Deschizând închizând ochii lumin? s? devin

Ferice ?ie - cineva m-a strigat în îmbr??i?are -

?i nimic altceva n-am v?zut ?i nici n-am sim?it

 

De atunci ?i pân? acum caut vecinul meu cel bun

 

SUFLET PIERDUT

(Shpirt i humbur)

 

Somnul cândva m-a cuprins

Între sânii unei zâne

Nu am v?zut mai mult cerul

nici p?mântul nu l-am atins

Învelit eram de trupul de chiparos

La sfâr?it de joc

Ce m-a topit ca un bob de z?pad?

 

Pe  frunte m-a s?rutat când m-a fulgerat

Zân? a Muntelui T?iat

Pe mine viteazul Albaniei cu faim?

 

Pulbere acum m? trezesc

M? spulber? duhul mor?ilor

Caut sufletul pierdut

 

1986

 

UMBRA MEA

(Hija ime)

 

Umbra mea m?-n?eal?

Odat? cu ora nu o ajung

Odat? cu locul nu o observ

 

Ce se întâmpl? cu mine Dumnezeule

 

În orizont soarele tocmai apare

Se împiedic? ?i cade undeva

Dicolo de spa?iul cel alb

 

Eu m?-nvârtesc în jurul sinelui meu

Dar umbra mea nu o cred

S-o iau sau s-o las

 

UNDEVA ÎN LUME

(Diku në botë)

 

Dac? nu î?i scriu

Amicul meu cel drag ?i

Dac? nu îmi auzi glasul

Iei o garoaf?

?i caut?-mi mormântul

Undeva în lume

 

Palermo, 1980

 

ZEROURILE

(Zerot)

 

Se rostogolesc zerourile

În interiorul sinelui se înmul?esc

?i se ciocnesc comete stinse

 

Nu se pip?ie nici nu se v?d

Zero cu zero c?l?toresc

Putere invizibil? le mi?c?

 

Ochi de ciclop acest gol

Înghite ?i vomit? spaim?

Dincolo de cerc umbre înghe?ate

 

Alerg prin vârfurile unde st? Domnul

Planet? misterioas? Patria

Luna neagr? deasupra capului

 

Ageterul respir? mortul îl bate

Cu lac?t de uitare se închid zerourile

În zero se înnegresc

 

Ulpiana, 2004

 

(Traducere: de Baki Ymeri)