Ilia S. Karanxha: Monumenti Tarketa në katedralen e Milanos

Për ditën e Shënjt ILIA-S

MONUMENTI TARKETA NË KATEDRALEN E MILANOS.

NGA ILIA S. KARANXHA

Një farë paqartësie vërehet  në literaturën shqiptare në lidhje me personin e Aleks Tarketës nga Shqipëria dhe monumentin e tij në Duomo të Milanos.

Së pari duhet sqaruar se Aleks Shqiptari  nuk ishte skluptor dhe asnjë monument nuk është ngritur për nder të tij në  katedralen e Milanos. Sipas vetë dëshmisë të Aleksit, që na trasmetohet mbi lapidar, ai u adoptua qysh në fëmini prej Françesco Sforcës (1401-1466), dukës të Milanos, në oborin e të cilit pati një karjerë të shkëlqyer ushtarake e mbeti në shërbim të kësaj familje deri në momentet e fundit të jetës së tij (23 prill 1490). Me 1478-1480 me shpenzimet e veta Aleksi ngriti një altar(monumenti) në katedralen e madhe  të atij qyteti  të cilën ja dedikon devotshmërisë të madh të tij kundrejt shën Mërisë por edhe mirënjohjes e respektit që kishte kundrejt familjes dukale Sforca.

Pra një nga emigrantët shqiptarë në anën tjetër të Adriatikut që u rrit në oborin princor, tregoi aftësi të jashtëzakonëshme ushtarake, u bë komandant  i oborit dukal në pallatin  Arengo, më saktë komandant i truprojes të vetë dukës,  dhe e mbylli jetën aty duke na lënë nga pas një monument marmor e një poezi me anë të të cilave na trasmeton botën e tij të brëndëshme shpirtërore, adhurimin e tij të madh për Shën Mërinë e respektin për familjen dukale.  Në të njëjtën kohë nuk do që të harohet origjina e tij shqiptare të cilën e përmënd në të tre strofat me një farë krenarie e  për  më tepër  në një nga moment më kulmore të historisë shqiptare.

Historiku i monumentit Tarketa

Problemi i autorsisë të këtij monumenti  fillimisht ka qënë objekt diskutimi nga studiues të ndryshëm dhe me një farë rezerve tani pranohet si autor i veprës skluptori i famshëm  Xhiovani Antonio Amadeo (1447-1522).  Në lidhje me këtë artist është i dokumentuar fakti që më 9.XI.1478 me kërkesën e Aleksit ai paraqet një vizatim, të themi projekt, mbi kompleksin monumental por mungojnë të dhënat e më tejshme që të na vërtetojnë plotësisht në se ai u bë edhe ekzekutuesi i projektit të vet.  Ndërkohë janë të dokumentuara një sërë angazhimesh të tjera të këtij skluptori gjatë atyre viteve në Milano.

Në shtator të vitit 1480, duka i këtij qyteti Gian Galeazzo Maria Sforza (Kont i Pavisë e dukë i Milanos 1476-1494) i kërkon Manastirit të Pavias që të bënte llogaritë në lidhje me 'punimet e ndryshme' që Xhiovani kishte bërë aty me që nuk ishte paguar prej dy vjetësh. Në këtë kërkesë të dukës nuk cilësohen se cilat kanë qënë këto 'punime të ndryshme' për të cilat ai ndjente detyrimin t'i paguante. Ndoshta prej këtij dokumenti ka lindur edhe ideja e gabuar se monumenti i Tarketës u pagua nga duka (tjetër gabim Francesco Sforza - vdekur më 1466) dhe u ngriti për nder të Tarketës.

Në tre pjesët e poezisë dedikuese del qartë me një farë theksi rritës impenjim i Aleksit për realizimin e tij duke konkluduar se vendi që i ishte caktuar brenda katedrales u zbukurua me 'shpenzimet e veta'.  Nga ky pohim munt të mendohet gjithashtu se në momentin e inagurimit - 14 gusht 1480 – pagesa duhej të ishte kryer gjersa fakti ishte gdhëndur edhe në pllakën lapidare prej mermeri. Ka të ngjarë, me që ishte një nismë e dëshira personale e Tarketës, që pagesa të jetë bërë drejt përsëdrejti tek artisti dhe jo nëpërmjet kanaleve të administratës së katedrales ku do të kishin mbetur me siguri gjurmë të pagesave. Duke ju referuar dokumentave realizimin i veprës duhet të ketë  filluar aty nga fundi i vitit 1478  pra mbas momentit kur u dorëzua projekti. Sidoqoftë idetë filestare  dhe tratativat për ngritjen e tij kuptohet se kenë nisur para kësaj date. Si konditë për realizimin e saj e lëshimin e lejës kërkohej që 'ajo të ishte e denjë si për lavdinë e Mbretëreshës së Qiellit (d.m.th. Shën Mërisë) po ashtu edhe për bukuritë  madhështore të Katedrales  dhe Aleksi duke pranuar të gjitha kushtet që impononte vendi dhe koha u impenjua vullnetarisht me të gjitha forcat e tija që monumenti të plotësonte këto kërkesa.

Zgjedhje e një skluptori të kalibrit të Xhiovani Amadeos ishte në të njëjtën kohë garancia më e mirë për atë që do të realizohej. Cila ka qënë pamja e përgjithëshme e këtij altari  fill pas inagurimit nuk dihet mbasi   kanë humbur dizenjot e projektit fillestar që na referohet në dokumente.

Pika më e paqartë duket ka qënë bazamenti i saj dhe mënyra e paraqitjes të mbishkrimeve të cilat  mbas vitit 1650 u reduktua vetëm në dy strofa. Në një shkrim të botuar në gazeta milaneze L'Eco   (6.III. 1833) mësohet se vendimi për  restaurimin e këtij monumenti nuk kishte kaluar pa  debate e kundërshtime të cilat më vonë u qetësuan dhe të gjithë e quajtën si diçka të dobishme e të domozdoshme ndërhyrjen mbi këtë monument.  Autori që duket person i afërt në ambientet e katedrales  na përshkruan edhe aspektin që kishte pasur monumenti   nga ndërhyrjet e mëvonshme  për të cilat duket se nuk gabon kur i vlerëson ato si të shek XVII.  Këto ndërhyrje konsitonin  në  një altar prej druri të praruar  me përdredhje sipas stilit të Francesco Borromini-t (1599-1677) të  cilat autori i quan me një gusto të keqe. Brenda këtij alltari  prej druri ishte hapur  një kamare  ku qëndronte një tjetër  statujë  Shën Mërisë po prej druri  e cilia kishte mbuluar dhe minimizuar vlerat e vërteta  artistike të këtij monumenti marmor të shek. XV.  Heqja e kësaj strukture nxori në pah hijeshinë e punimit të mermereve të cilat në atë kohë u  qojtën në stilin bramantesk..

Artikullshkruesi i gazetës  nuk e përmënd emrin e Pompeo Marchesi-t(1783-1852) të cilit i ishte   besuar  restaurimi i këtij monumenti në vitin 1832 punime të cilat do zgjateshin deri më 1840.   P. Marchesi, një nga skluptorët  më në zë të kohës, ishte angazhuar në  krijimin apo restaurimin e  një sërë veprash  në katedralen e Milanos qysh prej vitit 1810.

Nga përshkrimi i punimeve paraprake  mbi monumentin e Tarketës nga gazeta milaneze e kohës   mësohet se qysh në fillim dolën në pah  dy mbishkrime  mirëpo u vu re se mungonin kolonatat  për mbajtjen e monumentit dhe dy kamerat anësore  ishin bosh  e të lyera me ngjyrë të kaltër të thellë.    Në këtë pikë mund të thuhet se monumenti me ndërhyrjen e  gjashtëqindëshit duhet të ketë pasur edhe cungime. Fakti që strofa e tretë ishte kopjuar para vitit 1650  dhe gjatë restaurimit (1833-1840)u gjetën vetëm dy mbishkrime flet në favor të kësaj ideje.

Këtë  strofe të trtetë në monumentin e Tarketës e gjetëm të publikuar nga G. Ferraro të cilit ja kishte  komunikuar  arkeologu erudist e miku i tij Giovanni Labus. Ky i fundit  e kishte traskriptuar nga një botim i hershëm para datës së mësipërme. Me këtë rast G. Ferraro riboton të tre mbishkrimet(strofat) në librin e vet duke bërë edhe komente e kërkime të tjera për monumentin..

Një e dhëmë me interes nga  gazeta Echo  është se  pjesa e fundit  në prozë në mbishkrim ishte  e ndarë nga një stemë fisnikërorë e përbërë nga  katër pjesë për të cilën  ai nuk di ta shpjegojë se kujt mund t'i përkiste  dhe se çfarë simbolizonte ajo. Në se do  kishte qënë stema e familjes  dukale Sforca artikullshkruesi  me gjithë paditurinë e tij mbi arladikën e kohës,  si milanez duhej ta kishte njohur atë  mirëpo nuk  është shprehur aspak në favor të kësaj ideje duke na e paraqitur atë si diçka të paparë.

Kompleksi monumental që ka aritur deri në ditët tona përbëhet nga një pllakë e madhe mermeri në qëndër mbi të ciën me një reliev të ngritur është gdhëndur Shën Mëria që të  kujtonë tipin e Shën Mërisë përkëdhelse në ikonat bizantine apo ato rilindase  veçse këtu ajo  paraqitet  plot plasticitet në stilin e artit  neogrek  që rikthehet në artin e rilindas  italian. Edhe poezia e Tarketës  është një homazh për Shën Mërinë.

Anash Virgjërshës  qëndrojnë dy buste të shënjtorëve Jovan Pagëzori dhe Jovan Ungjillori të cilat  restaurusi Pompeo Marchesi për të kompletuar monumentin i fali nga fondi i tij.  E gjitha mbështetet mbi një bazament mermeri pjesa kryesore e të cilës u vendos pas restaurimit. Subjektet janë të ndara nga shtylla dekorative e një strukturë  arqitektonike gjithmonë  prej mermeri me zbukurime dekorative e cila  qëndron mbi gjith kompleksin monumental.

Më 1843 G. Ferrario e quante  veprën e Aleksit 'një monument arkitektonik me një hijeshi shumë të mirë' dhe në këto linja pozitive ka shkuar e ka mbetur kritika e artit në lidhje me këtë vepër. Autori i mësipërm që  gjithashtu e klasifikon  veprën në stilin e Donato Bramantes (1444-1514) - sugjeron se projekti dhe ekzekutimi i saj është bërë nga Boniforti de Solari, në atë kohë kryearqitekti i punimeve të Katedrales të Milanos. Dokumentat e arkivit të zbuluara më vonë nuk konfermuan këto sugjerime të Ferrario-s. Por ideja e përkatësisë së veprës në stilin e 'bramantes' u manifestua më   vonë edhe tek të tjerë studiues duke e marë pikërishit 'monumentin Tarketa' si një provë evidente e gjurmave të tij, si diçka të veçantë e të re në artin lombard me që ekzekutimi i Shën Mërisë me një veshje plot me rudha që derdheshin nga lart poshtë e konfermonte më së miri këtë.  Influenca e këtij stil u duk më tej edhe në artistët e tjerë lombardë.

Duke ju referuar bazorelievit 'Aratisja  në Egjypt' të veprës së Amadeos, që është me nënëshkrimin e autorit, tek portreti qëndror i Shën Mërisë  takojmë  elementë të përafërt me Shën Mërinë e 'monumentit Tarketa'.

Ky monument, që ndodhet akoma sot në krahun e majtë të katedrales (kishëza apo altari i pestë nga hyrja), është e njohur me emrat : 'monumenti tek Tarketa', 'edikola Tarketa' apo 'kishëza e Ilirikut' ose Shën Mëria e shpëtimit (Madonna del soccorso) mbasi besimtarët e kanë (apo e

kishin..) zakon të preknin pjesët e trupit që ju dhembnin në bazamanti i mermertë i statujës së Shën Mërisë e cila – siç mendohej - kishte 'veti shëruese'.

Poezia e  parë  nga një shqiptar.

Duke lexuar me kujdes informacionet e kohës në lidhje me këtë vjershë të hershme të një shqiptari   ndoshta kemi mundësi të rindërtojmë edhe strukturën e saj fillestare si ka qënë ajo në momentin e inagurimit të monumentit.  Artikullshkruesi i gazetës më 1833  na ka referuar dy strofa dhe pjesën në prozë.  Djathtas në bazamentin e mermertë  ai gjen të  gdhendur 19 vargje dhe majtas, sipas autorit të gazetës, kemi 7 vargje plus stemën fisnikërore e  një  pjesë në prozë që tregon se monumentin e ngriti me shpenzimet e veta Aleks Tarketa e u inaguraua  më 14 gusht 1480.  Mirëpo plotësimi i saj me një strofë të tretë që gjithashtu ka 20 vargje, pra gati sa pllaka e djathë,  del më  llogjike  të mendohet se dy strofat e gjata duhet të kenë qëndruar në pjesët anësore  të bazamentit ndërsa në qëndër ishte strofa e shkurtër me stemën fisnikërore plus tekstin në prozë.  Duke marë për bazë këtë strukturë japim në vazhdim një përkthim të kësaj poezie:

(Pllakata qëndrore)

Virgjëreshë e shënjtë burimplotë  mëshire

devotshmërisht të gjithë të lutemi

se për të pafundmen tënde mirësi

Për ne u sakrifikove për atë që Adami

Sa mëkatoi, Ai u shpërblye mbi kryq

Që ç'do kush gjithmonë të jetë i mjerë

Fatkeqësisht bërtasin me zë të lartë.

---------- * * * ------------

'Këtë vepër bëri që të ngrihej

Aleksi   i Tarketës të Shqipërisë

Kapiten i oborit  të  Arengo-s

në vitin e 1480-të  të ditës  14 të muajti të gushtit.

 

(Pllaka e djathtë:)

Sa më shumë mendoj në ato mirësira të mëdha

Që mua më ke bërë o Virgjëreshë e shënjtë dhe e kulluar

Në madhështi e ndere e gjithë ofiqet

Kaq shumë tepër jam i detyruar në pamja jote

Se nga Shqipëria erdha vocërak

Morra këtë zotërinë tim tepër  të madhërishëm

Dukën Françesko Sforca, unë i varfëri

Më rriti në fillim dhe prej tij u lavdërova

Për shërbimin tim të shquar në çdo drejtim

Dhe prej andej e bijtë e tij gjithmonë i nderuar

Unë kam qënë për të madhin fatin tim

Më shumë se meritat e fuqitë e mija

Për të cilat dhunti unë me kurajo besnike,

O Virgjëreshë e bekuar,  akoma të lutem,

Kur do të zgjohem me kalimin e kësaj jete,

Shpirti im të mos  mohoet

Për të cilin qëllim kam zbukurua këtë vend

Me imazhin tuaj unë mbetem i pandarë

Aleksi gjithmonë debitor, veç mos qoftë pak

(Strofa mungesore që duhej të ishte në anën e majtë:)

Virgjëreshë Shënjtore e Papërlyer dhe e Mirë

Që linde Shpëtimtarin tonë

Ki mëshirë mbi mua e Shënjta Mari

Aleksi unë jam, Juaji i vërtetë shërbëtor

Në  Shqipëri i lindur , nga Zoti i Madh

Françesko Sforcën pata me Nderime të Mëdhaja

Këte fisnik, zotërinë tim, si Ulkonja e  Mirë

Më stërviti në luftime të lavdishme

As unë kurrë s'refuzova ndonjë martirizim.

Në ngjarje të jashtëzakonshme e gjëra të rezikshme.

Më mbajti pranë gjithmonë për shëndetin e tija.

Prandaj Ai, akoma një dashuri më të madhe më tregoi.

Lutjet e mia kurrë nuk mbetën të heshtura

Drejt teje o Nënë Mëshirmadhe.

Me që nderime të mëdhaja më ke ridhënë

Dhe vetëm për tënden Mirësi

Kështu unë për gjithë Begatinë tuaj

Me që kaq shumë merita drejt meje u derdhën.

Virgjëreshë e Kulluar, e pamasë Mëshirmadhe

Me shpenzimet e mia zbukurova këtë vënd.

Në një kohë kur në Milano gjuha latine apo greke ishin në  lulëzim të plotë nga eruditët më të shquar të kohës  këto vargje në italiashit të  gdhëndura  në një monument  publik nga më të shquarit e  kohës i bëjnë një farë përshtypje të veçantë edhe artikullshkruesit  të gazetës milaneze L'Eco  që e përmëndëm më lart. Për më tepër ai komenton vetëm dy mbishkrimet e para dhe nuk e njihte strofën e tretë ku gjejmë edhe një fjalë shqip (Lupe(e) Mire  = Ulkonja e Mirë) të cilën Aleksi e ka gjetur si më të pështarshme për të rimuar  në poezinë e tij.

Më duket – shkruan autori i gazetës në fjalë  – që si vargje italisht të shkrojtura në  Milano  më 1480 janë shumë të çmuara, aq më tepër po të mendojmë që në ato ditë qyteti ynë nuk ishte gjë tjetër veçse plot me erudizion latin e grek të spostuar drejt lulëzimit nga Merula e nga ata Bizantinë të larguar nga turqit pas marjes të Kostandinopojës... Ndjehet  në ato vargje një thjeshtësi e admirueshme, për të mos besuar si vepër e ndonjë prej  letrarëve të atyre kohëve. Edhe ju,  lexues, kini shumë eksperiencë në elegancat e zakonshme të letrarve, sepse kështu mund ta imagjinoni  që njëri prej tyre ka mundur të shkruajë ato dy  vargje që bile shumë do t'ju pëlqenin:  Kaq shumë tepër jam i detyruar në pamja jote  /  Se nga Shqipëria erdha vocërak...etj Mendoni pastaj sikur të kishin dalë nga pena e një  bashkëkohësi si Poliziano!

Entusiazmi i autorit të  gazetës me krahasimet e tij shkon pak si larg por pavarsisht nga ndonjë eksagjerim  vjershën e Tarketës mund ta konsiderojmë për momentin  edhe si një  pikënisje  të letërsisë së frymëzuar të  shqiptarve. Bile artikullshkruesi mendon se Tarketa  në se dinte të shkruante e të lexonte  me dellin e tij poetik nuk ka se si të mos ketë kompozuar  edhe poezi të tjera.

Këtë mendim gazetaresk nuk ka pse ta kundërshtojmë veçse është pa vend të mendohet se Aleksi  në kualitetet e komandantit të oborrit dukal, për më tepër një nga më të shquarit e kohës,  mund të ishte analfabet.

Po të shikohet me kujdes vjershën  e Tarketës atij nuk i mungon as kultura kishtare dhe as ajo umanistike. Në dy raste në italiasht ka përdorur fjalën mirësi  për të treguar cilësi të Shën Mërisë. Në strofën qëndrore tek vargu i tretë për të pafundmen tënde mirësi  (per la vostra infinita bontade) dhe në strofën e fundit  vargu  i 15:   Dhe vetëm për tënden Mirësi  (solamente per la tua bontate). Po në këtë strofë përdor në fillim të saj  për cilësitë e Shën Mërisë një tjetër  fjalë që ka përsëri kuptimin e mirë, shpirt mirë:  Virgjëreshë e shënjtë, e papërlyer e mirë  (Vergine sacra , immacolata e Pia)  pra edhe në një varg të vetëm na jep një tipizim të plotë të shën Mërisë mirëpo më poshtë kur duhet të bëjë një krahasim për F. Sforcën nuk përdor asnjë prej këtyre fjalëve në italisht  por zgjedh një fjal në shqip Lupë e Mirë.

Prezenca e interpretimi  simbolik i  ulkonjës në rilindjen italiane ishte i lidhur gjithmonë me  Ulkonjën romake që ushqevi  Remo-n e Romolo-n.  Ja pra në këtë krahasim besoj se nuk gabojmë po të themi se Aleksi ka parasysh legjendën romake duke e venë vehten në rolin e Remo-s apo Romolo-s. Të jetë e frymëzuar  kjo paralele edhe me  faktin e  Albanëve të  parë  që themeluan Romën?

Nuk mund të bëjmë shumë hamëndësime  por  përderisa mer nisiativën të shkruajë vargje  dhe ka guximin t'i  paraqesë atë në një vend si Duomo-ja e Milanos do të thotë se kjo nuk është vjersha e parë e tij. Ai nuk kufizohet  të na referojë vetëm faktin që  po ngrinte një  monument me shpenzimet e veta por shkon edhe më tej duke  kompozuar vargje me të cilat na  trasmeton jo vetëm jetën  por edhe gjëndjen e vet shpirtërore. Për më tepër ai e vinte vehten e vet nga pikpamja artistike përkrah  skluptorit të famshëm Amadeo  duke kompletuar kështu monumentin si bashkëautor. Emocionet vizive që ngjallte  bazorelievi i bukur i Shën Mërisë plotësoheshin në mënyrë shteruese nga ndjenjat e sinqerta  që trasmetonin  vargjet poetike  të Aleksit.

Duke u gdhendur mbi mermer e duke u vendosur në një insititucion publik, pra në Duomo të Milanos, ndryshe nga dokumentat kancelareske e shkrimet e mbyllura arkivale,  vjersha merte vlerat e një dokumenti zyrtar të publikuar.

Rëndësia historike-artistike e veprës të Tarketës për mjedisin shqiptar.

Përsa i përket vlerave artistike të veprës është folur edhe më lart e këtu mbetet pak për të thënë përderisa kritika e artit e ka vlerësuar gjithmonë pozitivisht e mbetet gjithmonë në të njëjtën pozicion.

Në literaturën shqiptare në lidhje me veprën e Tarketës vëmëndja më e madhe i është kushtuar herë  mbishkrimeve(poezive) e herë  monumentit  pa i parë asnjëherë në bashkësinë e tyre  e për më tepër të cungura ose mjaft konfuze.   Diskutimi i gjithë kësaj ngjarje e të elementëve përbërës të saj (Tarketa, monumenti,  mbishkrimi) të mara veç e veç,  janë parë e trajtuar më shumë si kuriozitete artistike e letrare. Pak është menduar e argumentuar se ato në të njëjtën kohë janë edhe pjesë e vetë historisë të popullit shqiptar, pjesë integrale e kulturës së tij.   Prezenca e këtij momumenti në harkun shekullor të ekzistencës së tij  në një mënyrë apo në një tjetër kanë ngacmuar edhe ndërgjegjen  kombëtare.

Lindja e ideve fillestare e punimet për ngritjen e monumentit  ndodhin në momentin kulmor e më të fundit të rezistencës së shqiptarve në muret e Shkodrës(1478-1479). Në prill-maj të vitit 1479 mbrijnë në Venedik luftëtarët shqiptarë të cilët ishin ndeshur dhëmb për dhëmb me ushtëritë e pafundme turke. Luftimet gjatë rrethimeve të Shkodrës shënonin për trojet shqiptare aktin e fundit të një drame sa tragjike aq edhe të madhërishme e legjendare ku para shtetit më të organizuar të kohës armët shqiptare nuk u turpëruan asnjëherë. Këto ngjarje ndiqeshin nga oboret princore të Italisë por edhe të Evropës me një ankth të madh.

Mbyllja e luftimeve në truallin shqiptar desh të theshte hapja e frontit të ri në gadishullin Apenin. Shkodra shikohej nga turqit si një nga kështjellat më të forta të krishtërimit e  fill pas saj rradha duhej t'i vinte Romës. Kjo ishte strategjija e vetë sulltanit Mehmetit II e ushtarët  nxireshin të thërisnin para mureve të saj : 'Roma! Roma! duke i bërë kështu akoma më shumë qefin Fatihut që ishte i pranishëm në rrethim(maj 1478- prill 1479).

Gjthçka ishte e ditur në Itali e ngjarjet e Shqipërisë ndikonin në ngritjen e tensionit e të pasigurisë gjithmonë e më shumë. E paditur e befasishme dhe e jashtëzakonshme  ishte fitorja (1474) apo qëndresa (1478-9) e pabesuaeshme e heroike e shkodranve. Ngjarja u mendua e u perceptua si një mrekulli e Shën Mërisë me që ajo ishte edhe shënjtorja që adhurohej në mënyrë të veçantë nga shkodranët.

Brenda mureve të kalasë luftonin në mbrojtjen e saj marinarë  italianë nga vise të ndryshme të cilët i faleshin e i drejtonin lutjet e tyre Shën Nikollës apo venecianë që i faleshin edhe ata Shën Markut që t'i ndihmonte në këtë ballafaqime  jashtë  çdo  imagjinate umane. Të gjithë luftonin trimërisht por mbi të gjithë u shquan djelmoshat e malësive të Shkodrës që ishin të kudogjendur për të përballuar sulmet më të egra  të jeniçerve duke zgjidhur situatat gjithmonë në favor të të rrethuarve. Ata i faleshin e i luteshin me gjithë shpirt Shën Mërisë besonin plotësisht se ajo ishte gjithmonë pranë tyre prandaj edhe fitoret e tyre të hatashme i konsideronin si një dhuratë apo mrekulli që ju vinte nga Mëma e Zotit. Kjo situatë gjen vend e shtjellohet në veprën e Merin  Barletit (Beçikemit).   Kjo situatë u perceptua nga bashkëluftëtarët e tjerë brenda kalasë e kjo situatë u trasmetua dhe u peceptua edhe në Itali.

Mbi bedenat e kalasë së Shkodrës në një dyluftim titanik për jetë a vdekje  mes dy botëve   lindi e u lartësua kulti tepër i veçantë i Shën Mërisë adhuruese  prej shqiptarve e mbrojtëse e Shqipërisë.

Lufta në truallin ballkanik kishte brenda saj veç karakterit politik edhe frymën e ndeshjes fetare në këto kushte dilte një nevojë urgjente e prezantimit  ikonografik të Shën Mërisë si simbol i adhurimit të  luftëtarit shqiptar të pamposhtur  e të pa hepur para vështirësive më të pa imagjinueshme.   I pari që shtyhet në këtë drejtim, kur në Shkodër oshëtinin akoma  bombardat e turqve e qielli ishte i mbuluar nga shigjetat, është Aleks Tarketa që dispononte në  çast mjetet  financiare, mburet se është shqiptar, lindur në Shqipëri, dalë edhe ai  fitimtar në beteja të rezikshme dhe si bashkëatdhetarët e tij ja  dedikon gjithë sukseset luftarake të veta Mëshirmadhes Shën Mëri. Ai nuk e ndjen vehten të ndryshëm nga luftëtarët e Shkodrës. Ka të njëjtat ndjenja e botë shpirtërore me ta e nxitohet ta deklarojë sa më parë si qënjen shqiptar po ashtu edhe adhurimin e pakufishëm për Shën Mërinë që siç e thamë mbetej mbrojtësja e ndihmëtarja e të gjitha fitoreve të tij prandaj ai ngre edhe monumentin që ja dedikon Asaj : Nënës së Zotit.

Fjalët e para në poezi 'të gjithë' të adhurojmë' ridimensionohet nga delaratat e qënjes shqiptar. Lind kështu në katedralen e Milanos i pari prezantim ikonografik  i Shën Mërisë si mbrojtëse e luftëtarve shqiptarë, si shpëtimtare e rigjeneruesja e tyre, si udhëheqsja e këshilltarja në  fitore të lavdishme.

Trashëgimi i traditës antike tek besimtarët para këtij monumenti, që folëm më lart, në një  mase të konsideruseshme  trasmeton pikërisht këto atribute kur besimtarët prekin pjesët e dëmtuara të trupit të tyre tek mermeri i këtij monumenti.  Në vazhdim ky adhurimi i pakufishëm drejt Shën Mërisë do të gjejë ekspresionin e vet në ciklin e jetës së Shën Mërisë në 6 tabllotë e Viktor Karpaçio-s në Shkollën e Shqiptarve në Venetik për t'u trasformuar e eksploduar më vonë me emrin Zonja e Këshillës së Mirë apo Zonja e Shkodrës e që do të merte një përhapje  internacionale në dhjetra lloj interpretime të ndryshme nga piktorë po aq të ndryshëm por duke mbetur gjithmonë një Shën Mëri e dhimbsur e tipit përkdhelës e cila ju trasmeton besimtarve të zgjedhin rrugën më të drejtë. Nuk janë të rralla rastet kur ikonografinë e saj e gjejmë në dualizime me luftëtarë të cilët i ndihmon në frontin e betejës.  Ja pra pse edikola Tarketa është një monumet kombëtar bile një nga të parët që tenton të  dëshmojë  në formën publike  një nga cilësitë më tipike të shqiptarve luftëtarë: Qëndersën, guximin e pathyeshmërinë e tyre.

Shën Mëria e Aleks Tarchetës

Kompleksi monumental- Duomo di Milano

Arratisja në Egjipt- Vepër e G. Amadeos.