Lutfi Alia: Sanxhaku i Shkodrës (II)

Kush ishim ne, para 400 vjetësh?

Sanxhaku i Shkodrës (II)

Nga Prof dr Lutfi ALIA

Nga letra që autori  L. Alia, i dergon redaktorit tonë Z. Lushaj:

 

Tung Zeqir djali:

Sapo u ktheva nga arnautistani u impenjova të përfundoj pjesën e dytë të shkrimit ku si do të shikosh ti dhe lexuesit e ZSh-së, ka disa informacione të çuditeshme.

Pjeset e shkrimit ne korsiv jane të miat, edhe per ta  thyer disi monotoninë e kronikës.

Ne pjesen e 3-të dhe te fundit që do ta dergoj sëshpejti, del per here të parë se cilat fshatra të Hotit

janë konvertuar ne myslyman. Çuditerisht per qytetin e Shkodres nuk jep asnje te dhene sa pjese

popullate jane myslymanizuar, por duhet te jene nje pjese, pasi ne gravuren e vitit 1602 (anonime), qe ndodhet ne biblioteken e Nwe York (në vitin 1993 e kam botuar në revisten "Afer dhe larg" në Tirane, por nuk e kam kopjen ) dhe ne qender te gravures eshte nje xhami, që i perkon faqes së Kodrës së Rozafes nga ana jugore, nga ana e lumit Drin).

Per sa i perket Malit te ZI (e pershkruan me vete te ndare nga Podgorica, nga Ulqini, Tivari, Hoti Gruda, Peja) dhe Hercegovines, nuk ka interes per lexuesin shqiptar, pasi ato banohen nga sllavet, qe Mariana Kortoranina i quan servi ortodossi greci (serbet - sherbetoret ortodoksa - greke).

Uroj që të ju pëlqej edhe kjo pjesë shkrimi, ku mesojme edhe më mirë se Kush ishim ne, para 400 vjetësh?

Të përqafoj dhe të falënderoj miku im,

LUTI , (Plaku i Sienes)

- Shenim:  -Lutfi Alia, është mjek në Centro Prevenzione Oncologica të  qytetit Siena –Itali .

-----------------------

-Kronika e Mariana Bolice Kotoranina, për vizitat në Sanxhakun e Shkodrës në vitin 1614-

 

Në jug të Dukatit (Sanxhakut) të Shkodrës shtrihen 22 fashatra, duke filluar nga Ura e Shkodrës, e në rradhë per gjatë shpateve të malit, nëpër bregun e liqenit deri në Tarnicë.

Këto 22 fshatra banohen nga shqipetarë të besimit katolik, të ritit roman.

- Casina (Kazina), ka 23 shtepi, me 60 burra, me prijes Lek Gjura (Giuri Lecha)

- Cesagni (Çezani), ka 20 shtepi, me 50 burra, me prijes Andro Dvoinov.

- Sirochi (Shiroka), ka 50 shtepi, me 110 burra, me prijes Pier Kola (Pieri Colla).

- Mesigli (Mesili), ka 40 shtepi, me 90 burra, me prijes Gjorg Moviç (Giori Movich).

- Velliart, ka 30 shtepi, me 70 burra, me prijes Markin Kola (Marchin Colla).

- Zogagni (Zogaj), ka 25 shtepi, me burra, me prijes Andrea Alla.

- Schanv, ka 20 shtepi, me 45 burra, me prijes Nilki Petko (Nilchi Petcho).

- Arbanassi, ka 38 shtepi, me 80 burra, me prijes Marin Dreka (Drecha Marin).

- Gian Vuchi, ka 40 shtepi, me 90 burra, me prijes Pev Kola (Pev Colla).

- Osterossi, ka 30 shtepi, me 70 burra, me prijes Gjon Kola (Colla Gion).

- Martechi (Marteki), ka 45 shtepi, me 100 burra, me prijes Peppa Buiari

- Ruchi (Ruçi), ka 27 shtepi, me 57 burra, me prijes Gjon Kola (Gion Colla).

- Bobovista, ka 35 shtepi, me 80 burra, me prijes Luka Mida (Lucha Mida).

- Costagna (Kostanja), ka 30 shtepi, me 70 burra, me prijes Lal Dreka (Lale Drecha).

- Stelichi (Steliçi), ka 22 shtepi, me 47 burra, me prijes Gjure Nika (Giure Nicha).

- Brizol, ka 23 shtepi, me 40 burra, me prijes Kol Mengha (Colla Mengha).

- Limane, ka 23 shtepi, me 50 burra, me prijes Gjure Luka (Giuri Lucha).

- Pinculi (Pinkuli), ka 20 shtepi, me 45 burra, me prijes Jovan Luka (Giovan Lucha).

- Sextan (Shestan), ka 100 shtepi, me 260 burra, me prijes Peri Vuka (Peri Vucha).

- Morich (Murriqan), ka 20 shtepi, me 50 burra, me prijes Gjon Morich (Gion Morich).

- Crigni (Krinji), ka 30 shtepi, me 70 burra, me prijes Ded Suka (Deda Sucha).

- Seoza, ka 80 shtepi, me 180 burra, me prijes Gioan Kruta (Gioan Cruta).

Nga gryka e derdhjes te lumit Buna e ne drejtim te Shkodres, si dhe duke filluar nga fusha e Zadrimes e siper shtrihen:

- Mertezi: ka 15 shtepi, ka 40 burra dhe prijes Pali Griez

- Deragliot: ka 20 shtepi, ka 46 burra, me prijes Gjon Gjevi (Gion Gievi).

- Shen Serxhi (Shirgji): ka 20 shtepi, me 47 burra, ka prijes Gjon Suka (Gion Succha)

- Bussanti: ka 30 shtepi, nxjerre 70 burra dhe prijes Punk Leka (Punch Leccha).

- Serezi: ka 40 shtepi, nxjerr 60 burra, me prijes Gjon Skurza (Gion Scurza)

- Daizi (Dajçi): ka 60 shtepi, 130 burra, me prijes Dedo Suka (Dedo Sucha).

- Samaris i Madh: ka 35 shtepi, 90 burra, me prijes Gjon Vuka (Giov Vuccha).

- Samaris i Vogel: ka 20 shtepi, 43 burra e me prijes Kola Gievi (Colla Gievi)

- Fraschalli, ka 15 shtepi, 35 burra me prijes Andrea Gievi (Andrea Gievi).

- Revi ka 60 shtepi, 150 burra, me prijes Mark Gjura (March Giura).

- Belagni (Belanji), ka 40 shtepi, 90 burra, me prijes Mar Gjevi (Mar Gievi).

- Carezzi (Karezi), ka 15 shtepi, 33 burra, me prijes Drea Leka (Dre Lecha).

- Bulugni (Bulunji) ka 30 shtepi,  70 burra, me prijes Gjon Kola (Gion Colla).
- Tre Vilat e Tunisi, ka 90 shtepi, 270 burra, nje pjese kane prijes Andrea Druic Pev Colla

(Kola) dhe pjesa tjeter Leka Dre (Leccha Dre).

- Baxdiza (Berdica), ka 20 shtepi, me 50 burra, me prijes Pal Niki (Palle Nichi).

- Graquola (Grakuola), ka 30 shtepi, 70 burra, me prijes Marin Dre.

- Cosmaz (Kozmaç), ka 40 shtepi, 100 burra, me prijes Vuk Sula (Vucha Sulla).

- Chuzi (Kuçi), ka 25 shtepi, 60 burra, me prijes Xhiori Mida (Giori Midda).

- Lubian, ka 40 shtepi, 100 burra, me prijes Peppa Suma.

- Giosola, ka 26 shtepi, 60 burra, me prijes Gjev Kola (Colla Gievi).

- Gucresi (Gurreza), ka 40 shtepi, 100 burra, me prijes Luka Gjura (Giuri Lucha).

- Molussa, ka 30 shtepi, 60 burra, me prijes Prenk Mida (Prenc Midda).

- Selaz, ka 25 shtepi, 40 burra, me prijes Gjon Kola (Colla Gion).

- Musselin, ka 40 sshtepi, 100 banore, me prijes Andrea Kola (Andrea Colla).

- Irma, ka 30 shtepi, 80 burra, me prijes Pep Marin Koli (Pep Marin Colli).

- Dobranz (Dobraç), ka 50 shtepi, 120 burra, me prijes Pre Leka (Pre Leccha).

- Chopilich (Kopliku), ka 30 shtepi, 70 burra, me prijes Vuk Vuka (Vuch Vucha).

- Griese (Grizha), ka 25 shtepi, 60 burra, me prijes Gjon Miksigji (Gion Mixighi).

- Vatan, ka 15 shtepi, 40 burra, me prijes Gjon Salluci (Gion Saluzi).

- Busigatan, ka 40 shtepi, 110 burra, me prijes Gjon Luka (Lucha Gion).

- Sachalli, ka 30 shtepi, 70 burra, me prijes Gjiuri Luka (Giuri Lucha).

- Doxon (Doksan), ka 27 shtepi, 50 burra, me prijes Gjon Kika (Gion Chicha).

- Barbaluxa (Barbullush), ka 30 sshtepi,70 burra, me prijes Prenk Biti (Prenc Bitti).

- Renesi (Rrenesi) , ka 50 shtepi, 150 burra, me prijes Gjion Saliki (Gion Salichi).

- Cacharichi (Kakarriqi), ka 150 shtepi, 400 burra, me prijes Gjon Saliki (Gion Salichi).

- Balladrin (Balldreni), ka 60 shtepi, 150 burra, me prijes Pep Skura (Pepa Scura).

- Rastici (Rastiçi), ka 40 shtepi, 100 burra, me prijes Pep Soimira (Pepa Soimira).

- Qyteti i Drishtit (Drivasto), eshte i vendosur ne shpatet e nje mali dhe i rrethuar nga male

Shkembore te thepissura, ne majen e nje prej ketyre maleve eshte keshtjella e Drishtit, me pak

shtepi te, banuara, ndersa lagjet per rreth jane shtepi te shumta fshataresh, qe punojne e

mbledhin prodhimet e kesaj toke shume pjellore.

Drishti eshte 12 milje larg nga Shkodra.

Rreth Drishtit jane dy fshatra jo shume te medhenj.

Drishti, ka qene qytet shume i rendesishem i Albania, ku e kishte seline nje mbikqyres i

Republikes Marinare te Venedikut (Serenissima Signoria di Venetia), i cili analizonte sentencat e

dhena ne Kotorr (Cattaro) dhe ne zonat e tjera te Dukatit, pra prezantoheshin per apel ne Drisht,

ku dikur funksiononte nje tip Gjykata e Apelit per Dukatin e Shkodres.

- Gornelichi (Gorneliqi), ka 26 shtepi, 60 burra, me prijes Pal Gjoni (Pal Gion).

- Rivoli, ka 60 shtepi, 140 burra, me prijes Dre Midda.

- Villessa (Vileza), ka 17 shtepi, 40 burra, me prijes Gjon Gjevi (Gion Gievi).

Pjesa e IV.

Kete pjese te Sanxxhakut, fisnikja Mariana Kotorranina e ka emertuar pjesa kryesore e Dukatit te Shkodres, krahasuar me pjeset e tjera.

Pershkrimin e fillon me keshtjellen e Rozafes, ku ishte vendosur gaarnizoni turk, ndersa qyteti i Shkodres shtrihej ne faqen jugore te kodres, nen muret e keshtjelles, me shtepite e ndertuara njera mbi tjetren dhe vazhdonin, deri ne buze te lumit Drin dhe bregut te Bunes, si rezulton nga nje gravure e vitit 1602, e cila gjendet ne Biblioteken e Nju Jorkut – USA). Pra ne shekullin e XVII, shkodranet respektonin token pjellore te fushes dhe nuk kishin bere ndertime ne pjesen ku ndodhet qyteti aktualisht.

Keshtjella e bukur dhe madheshtore e Shkodres, eshte e venndosur ne majen e nje kodre, qe ngrihet buze liqenit dhe lumit Buna.

Qyteti, me gjithe rrethinat ka 400 shtepi dhe 1000 burra te armatosur.

Lumi i Buna, ka shume uje dhe eshte i pasur me te gjitha llojet e peshqeve, qe peshkohen ne çdo stine te vitit. Per gjate rrjedhes se vrulleshme te Bunes, jane ndertuar mullinj te shumte.

Dy brigjet e Bunes bashkohen me nje ure druri te bukur, te gjate dhe te larte.

Liqeni i Shkodres, derdhet ne lumin Buna, ku jane ndertuar dhe qendra te shumta peshkimi.

Buna derdhet ne det. Largesia nga grykderdhja deri ne qytetin e Shkodres eshte 24 milie dhe pikerisht 18 deri ne San Serghio (San Serxhio – Shirgji), ku ndodhet nje kishe e vjeter e ndertuar ne argjinaturen e lumit. Kjo kishe e shenjteruar, eshte rindertuar nga mbreteresha Helena (me origjine franceze), qe i a dedikoj Shen Serxhios dhe Bakut.

Fisnikja e Kotorranina, nuk harron te theksoj se kjo kishe katolike, u rindertua me 1306 nga mbreteresha Helena, e shoqia e Car Uroshit, i cili ne ato vite, detyronte me force konvertimin e katolikeve ne ortodokse- Popullata shqiptare i rezistoj per kohe te gjate kesaj dhune, por persekutimet e vazhdueshme e te egra ndaj shqipetareve i detyruan nje pjese e banoreve te zonave malore, te migroje ne jug dhe ne Venecia.

Thellesia e Bunes ne grykederdhje eshte 6 kembe (1 kembe = 29, 64 cm, pra 6 kembe perkon me thellesine 177, 84 cm), madje mund ta arrije deri 8 kembe, ne rastet me prurje te madhe te Bunes.

Per gjate brigjeve pjellore te lumit te Bunes shtrihen 12 fshatra te bukura, nga te cilat 7 jane nen jurdiksionin nga pjesa lindore dhe te tjeret nga ana per te shkuar ne Podgorice, te cilet kufizohen me faqet e maleve, ku jetojne rrebelat shqiptare kunder turqeve.

Ne lumin e Bunes, ne pjesen prane ures dhe ne fqinjesi me qytetin (ku vendosej ne ate kohe), peshkataret shqiptare peshkojne lloje te ndryshem peshqish e si thame me siper, ne çdo stine te vitit:

(megjithe perkekjen per t’i perkthyer ne shqip, ne asnje fjalor nuk munda te gjej emerat e peshqeve, prandaj i lashe ne italisht, ashtu si i ka shkruar Mariana Kotoranina):

- Janar: sarake (sarache).

- Shkurt: skorance (scoranze) dhe ngjala.

- Mars: passari, rombi, ngjala, raine etj.

- Prille: peshkohen kiepe (chiepe) dhe gavoni me shumice; kiepet e shijeshme arrijne deri 5 libre

(1 libre = 327, 45 g, pra nje peshk 5 libre peshon 1, 657 kg).

- Maj: lizze ed ame te medha.

- Qershor: raine te medha dhe peshq te tjere.

- Korrik: rombi, sfogli etj;

- Gusht: qefulli (cievali), qefuj te medhenj me botarga te medha;

- Shtator: çievoli (cievoli), mezani dhe ngjala

- Tetor, ngjala dhe peshq te tjere

- Nentor: maurachi;

- Dhjetor: korbeti (corbetti) dhe varoli;

Ne vazhdim te bregut lindor te liqenit, fisnikja Kotorranina ka vizituar fshatrat:

- Dobianci, ka 50 shtepi, 120 burra, me prijes Pep Sukoli (Pepa Sucholi).

- Ruse (Rusi), ka 40 shtepi, me 100 burra, me prijes Mengo Skura (Mengho Scura).

- Vuracha (Vraka), ka 20 shtepi, me 40 burra, me prijes Vuk Sulla (Vucha Sulla).

- Grillo (Grilla), ka 30 shtepi, me 70 burra, me prijes Gjon Leka (Gion Lecha).

- Cupionich (Kupioniçi), ka 60 shtepi, me 130 burra, me prijes Peka Kampersa (Pecha Campersa).

- Cadarum (Kadarum), ka 30 shtepi, me 70 burra, me prijes Drea Marin.

- Gradisca (Gradiska), ka 40 shtepi, me 95 burra, me prijes Gjon Zubani (Gion Zuban).

- Flacha (Flaka), ka 18 shtepi, me 40 burra, me prijes Vuk Mesi (Mesi Vucha).

- Rassa (Rrasa), ka 20 shtepi, me 45 burra, me prijes Gjon Saliko (Gion Salico).

- Pieraffama, ka 40 shtepi, me 100 burra, me prijes Leka Buiari (Lecha Buiari).

- Luga, ka 40 shtepi, me 100 burra, me prijes Gjek Soimiri (Giec Soimiri).

. Scarglieli (Skarlieli), ka 20 shtepi, me 43 burra, me prijes Gjon Poruba (Gion Poruba).

Nje vend te ve çante i ka kushtuar liqenit te Shkodres, duke pershkruar dhe evidencuar pasurite natyrale dhe menyrat e peshkimit, qe mendova t’i prezantoj ne vazhdim.

Liqeni e furnizohet nga lumenj te shumte, si Moraça, Zeta, Cijevna, Ribnica, dhe Sitnicë, Cemi. Moraça e merr zanafillen ne Zhabiak, ka sjellje te madhe uji, pasi fryhet dhe nga lumenj te tjere, ne rrjedhen e te cileve zoti Zuane Cernovicchio (Cernoviçi), ka ndertuar mullinj.

Ne te dy anet e brigjeve te lumit jane ngritur nje varg shtepishe. Banoret e kesaj zone duke shfrytezuar pjerresine e lumit, kane ndertuar prita te shumta per kapjen e peshkut.

Liqeni i Shkodres eshte mjedis shume i pershtateshme per peshkim, si gjate veres dhe gjate dimerit, sepse era e forte, qe fryn neper liqen, i favorizon barkat dhe fregatat me vela.

Keto barka dhe fregata, jane te tipave si ato, qe perdorin piratet ulqinake, per te grabitur ne Persatrini, ne Kotorr dhe ne Shqiperi.

Liqeni eshte i pasur me shume lloje peshqish, i rrethuar ne pjesen e pellgut te Shkodres me peme te shumta, me plepa te larte, me shelgje dhe me shkurre te ndryshme, qe rriten ne uje.

Ky mjedis, ne periudhen e dimrit, qe fillon ne tetor, mbushet me pulebardha dhe me zogj te shume smerghi, qe ne menyre vulgare, ne gjuhen turke quhen Karabullak. Keta zogj jane aq te shumte sa vetem ata qe i kane pare, mund te thone dendesine e tyre ne liqenin e Shkodres.

Karabullaket, perdoren nga peshkataret per te kapur peshkun skoranca ne thellesi te liqenit dhe te lumit Buna.

Ne brendesi te liqenit, ne drejtim te malit Baragur, natyra ka “ndertuar” nje amfiteater ne ujin e liqenit”, qe e eshte i rrethuar me peme te larta. Ky gji, me siperfaqe rreth 1 milje katror, rrethohet nga shpatet e malit qe zbresin pjerrtas dhe me gure te medhenj, me madhesi sa nje fuçi 10 barrilesh veneciane, qe formojne guvat nen uje dhe shkallet mbi uje. Keto guva jane rrethuar me prita, per kapjen e peshkut, te vendosura ne forme te ashtuquajturave barka. Seicili nga peshkataret ka vendin e vet te peshkimit te formuar nga dy, tre de deri ne dhjete prita, sipas mundesise qe kane per t’i ndertuar. Me peshkimin fitohet 40 – 50 talleri ne vit Talleri ishte monete standarte ne Europe, psh qeraja e nje shtepie dhe ushqimi ne nje vit per nje familje arrinte 100 talleri).

Peshqit skoranca pasi largohen nga lluca dhe uji i ftohte i liqenit, gjejne strehim ne ujrat e ngrohta te ketyre guvave shkembore, ku uji i paster arrine nga burimet qe ndodhen ne fundin e liqenit

Pritat dhe vendet e peshkimit jane te kontrolluara nga rojat, qe nuk i lejojne zogjte dhe Karabullaket te “grabisin” peshkun.

Neper liqen kalojne 400 – 500 barka, te ndertuara nga gdhendja ne forme govate e trungut te rovere, vozisin ne menyre te rregullt buze malit. Kjo flotilje barkash shoqerohet nga ushtaret turq, qe jane shume te interesuar per peshkimin, madje mes tyre, ne nje barke ne qender te kesaj “flotilje” eshte i pranishem dhe hoxha, i cili pasi ben nje lutje ne gjuhen turke, me pas, kur ai e vlereson momentin e pershtatshem, leshon nje kushtrim dhe te gjithe ne kor fillojne te bertasi duke imituar klithmat e zogjeve qe ndodhen ne pemet per rreth, e pasi tremben, fluturojne e kridhen ne uje, ne vendin e peshkimit, ku fillojne te kapin peshk.

Duke u kredhur ne uje, keta zogj grabitqar, notojne ne thellesi dhe kapin peshqit, ndersa pjesa tjeter e peshqeve te trembur nga ky sulm masiv, kerkojne te largohen nga guvat, por bien ne kurthin e pritave rrethuese. Ushtaret turq, qe kontrollojne nga siper keto prita, i kapin te gjalle me dore e pasi ngazellehen nga peshkimi, i leshojne perseri ne uje, ku kapen nga zogjte e shumte, qe fluturojne mbi uje e me pas zhyten i kapin perseri.

Dua te them dhe diçka tjeter. Ishin aq shume zogj dhe ne se turqit te armatosur me arkebuxhio (pushke qe mbushej me barut dhe me saçme nga gryka), kur qellonin mbi keta zogj fluturues, ose mbi ato qe rrinin ne majat e pemeve te larta, aq plumba qe do te perdornin, aq zogj do te kishin vrare. Disa here ka ndodhur, qe me arkabuxhio, te vriten dhjete zogj me nje te shtime.

Zakonisht keta zogj fluturojne me shumice dhe ne tufa te dedura, aq sa duken si nje re e zeze.

Gjuetia ndaj ketyre zogjeve eshte e ndaluar, madje kush kapet duke gjuajtur dhe vret keta zogj, gjobitet me 300 aspra (qe jane 4 dukate floriri) per çdo zog te vrare dhe i sekuestrohet arma.

Ky ligj eshte shume i arsyeshem, pasi po u vrane zogjt, nuk do te kishte peshkim te scoranze.

Banoret i mbrojne keta zogj, pasi thone se sa me shume te jene, aq me e mire eshte sasia dhe cilesia e peshkimit.

Pronaret e pritave, kujdesen dhe punojne per t’i bere te frutshme, prandaj shkojne e i kontro-llojne nje here në çdo dy ditë. Në keto prita jane kapur peshk tenka qe peshon deri 6 libre dhe ngjala te medha, qe jane te shijeshme e delikate, si krap me peshe deri 100 libre

Ky liqe eshte i pasur dhe me zogj te tjere, madje dhe te paimagjinueshem, rosa me shumice, grue, cesani, pata, lejleke,  galinazze, fazana, si dhe me shpende grabitqare si skifteret e shkathet, qe turqit i kapin me rrjeta. Ne kete gjueti arrihet te kapen 20 deri 30 rosa.

--------------

S h k r i m i   v a zh d o n...

Në pjesën e trete, do të mësoni se sa fshatra të Hotit janë kthyer në myslimanë...

(Për ZemraShqiptare, nga redaktori ynë në USA, Zeqir Lushaj, 12 korrik 2012)