| E enjte, 10.05.2012, 06:10 PM |
Folklori
i Devollit te Siperm, thesar kombetar i çmuar,...
..... nje" Cameri e vogel ", ne jugelindje te Shqiperise
Nga Luan Kalana
Ne vend te parathenijes
Si e
njoha studjuesin e mencur Fatos Merro
Rrapaj ,,,,ne Shqiperi
Edhe une
e dinja te haruar,,,megjithese e kerkova tere jeten sa isha ne Shqiperi,pa
erdhur ketu ne amerike...
Vitet,,nderimi
i sistemeve,semundjet e e mija maratonomike neper spitalet ,ikja largimi ,...
....kujtesa,..humbi
gjurmet,e nje kolegu ,e nje miku tim,te vjeter
qe tani shafaqet si nje metor ,nje yll qe s'do te shuhet kurre..
Stina e
verës.Devolli,fusha ,lugina kish marre nje njgjyre te arte,nje qilim
vezullues,nga te lashtat qe ishin gati ne pjekje.
Po
trokiste buka e re ,e qe te gjithe e prisnim si ato dallendyshet qe vijne ne
pranvere.
Ne
mesuesit bashke me nxenesit tane gezonim
pushimet verore te shkolles ,qe zgjatnin tere beharit,sa kenaqesi.
Ndersa per mua me disa kolege te tjere,mesuse te
gjuhes e te historise, kish nisur nje aksion,nje stine intesive e pasionante,vullnetare
e papaguar,.....
Hulumtimi
,mbledhja e studimi i problemeve te gjuhes shqipe,fjaleve te rralla e te
vjetra,, e te folklorit ne treven tone te pasur e te shtrenjte....
...Nje
menjgjes troket ne porten e shtepise,korjeri i fshatit,Faiku,i cili e hapi
porten vete,i dinte tere marifetet si nje pjesetar i shtepise,keshtu bente me
tere fshatin,vetem kur shfaqej ne dera..
..dhe
kish erdhur para dritares e po therriste,,,,-Dilni se ju solla nje mik...
-He s'e
njeh,- me tha korjeri sikur do te me jepte sihariq,,nje djale i shkathet e
shakator,-eshte miku yt , shkrimtari Fatos Arapi,...
U shtanga
e u befasova,me njehere e permblodha qe Fatos Arapi,eshte poet,por s'po me
njgjet ky,,,,
Ai ishte
nje meso burre i thate e imet e me nje fytyre te qeshur e me floke onde onde si
kacurela mbi koke.
U
prezantua,e futem brenda ne shtepi ,sipas zakoni te bujarise te shqiptarit...
Emrin ne
pashaporte e kishte origjinal Fatos Arapi,por kur me sqaroi ,e mora vesh se
ishte Fatos Merro Rrapaj ,autori i disa botime dhe studimeve
folklorike
i Institutit te foklorit,te cilat i kisha lexuar dhe i kisha dhene provim ne
shkollen e larte ne lenden e folkorit,....
..Atehere
e perqafova si nje mik te vjeter te njohur prej kohesh,,
-Po si
more ti qenke Fatosi tone,-i thosha,-por dhe u zura ne turp se edhe poeti Fatos
Arapi, yni ishte,nejse...
Me vete
kishte nje baulle te madhe,qe ia mbante korrieri,dhe nje cante shpine prej doku
me ripa, nga ato ushtaraket, me ndresa te brendeshme..
e i dini
keto gjera ne ate sistem,ashtu sic nuk kishte televizore ne shitje te lire.
Mezi
priste te shprehte fjalet e para, te ciltra, pa komplimente,ishte i hapur me
kedo,...
Ishte
befasuar me luginen e Devollit vinte per here te pare.
- Kisha
lexuar shume per Devollin,por kur e shikon me sy tjeter eshte,me ebukur dhe
begate.Me pelqeu jashtezakonisht pa mase,mund te mburi me te drejte ju
devollinjte,jo vetem me Dritero Agollin,-e kishte vecan kete emer,kete poet
popullor qe themelet e krijimtarise se tij jane hedhur ne Folklor- dhe Bilishti
qytet i bukur dhe i vecante,me ate shetitoren ,bulevardin mbuluar me peme,me
ato ndeetesat e vjetra karakteristike dhe me pallate te bukur..
Por me te
bukuren e paskeni fshatin Vishocicen,nje qyteze moderne,me lulishte,pa le
Pallati i kutures,me gjithe ato anekse dhe me sallen e kinemase shume te madhe
si kinema Partizani ,ne Tirane,..- kishte ndaluar aty per nja pese minuta,kur
erdhi nga Bilishti ,kish hipur ne rimorkon e nje zejtori., deri sa e takuan me
korierin..
Per
Vishocicen,kam lexuar nje reportazh te Driteroit,si dhe poezite brilante e atij
çunakut tuaj,birit te fshatiti tuaj,poetin te ri te talentuar te Devollit
,Skender Rusit.,.- e takova dhe me Skenderin,ishte deshira e tij,ishte kolegu
yne, atehere mesues ne shkollen e fshatit.
Por me
shume me pelqeu mezi i fshatit me nje shesh shume te madh dhe te bukur e ne
qender te tij shkolla e mesme bujqesore, me 8-vjecaren,si dhe ato ndertesat
prej guri shtepi 2-3 kate ,te rrethuara me avlli dhe ankse perreth.,..-ishin
keto mbresat e para te tij ,ne kontaktin e pare me Devollin.
Sa per
devollinjte,ai i ngrinte ne qiell,sidomos ne fund te mbarimit te turneut,nuk
dinte si ti falenderonte e ti vleresonte,bujare e mikpritese si vellezer,te
mencur inteligjente,bujq mjeshtra e punettore te medhenj, e shume krenare per
vendlindjen e tyre,pa le me nje folklor burimor te pashtershem e shume te pasur
e terheqes,..
U
fjalosem gjere e gjate sikur njiheshim prej vitesh,por me shume per foloklorin...Kur
erdhi plaku tim,babaj ,edhe ai nje partizan e vjeter u prezantuan ,por ai e
remoi gure e fere, si la gje pa pyetur,se e njihte mire ate krahinen e tij dhe
kish qejf gjerat e vjetra historite,se dhe shume emra qe ai kish pasur
partizane e ushatarke ne pune ..
Mamase
tim, nuk iu durua dhe si me shaka, i tha qe cfare e kishte ate sëndyq me
vete,,,,
...magnetofoni,aparati
regjistrues ia kish dhene instituti,se nuk kishte ne shitje te lire,mall
ekpsporti qe jepeshin vetem per instuticionet,..
Une i
thosha lere qe mos e pyet kaq shume,Fatosi nuk mezitej ,dhe ai i tregonte
,pergjgjet me gjate,si dy shoke te vjeter ,kishin qene te dy partizane,dhe
njihte shume nga Birgada e V, ku kish qene partizan Fatosi.....
Edhe mua
ne fillim m'u prezantua si çam ,me origjine,pastaj ,me tregoi te verteten qe
ishte lab vlonjat,me gjthe opinga,,,
Nuk di si ta shpjegoj ,por ai fliste,me shume pasion per Camerine,,sikur ishte mall ,prone e tija,dhe me nje plage te madhene zemer.E sillte e mbeshtillte muhabetin,atje do te fliste per camerine,per paderjetsite qe i bene kombit tone,per ate popull te mrekullueshem,per historine etij,folklorin dhe vlerate cmuara te Camerise, i dinte me emra e data te gjitha ndodhirat e bemat per Camerine,e njhte si ne pellmbe te dores sikur qe rritur atje,,,,kishte nje memorje per t'u admiruar.
Rruga e studimit.....
Ja nisem
punen,me bishikleten time,nje 26 kineze te re fringo,,ngarkuam
,baullen,magnetofonin,
se ne ne
fshatin tone s'kishim hajavane,as gomere,ishin te ndaluar,e moren rugen
fashatrave te Devollit,
qe nga
kufiri per ne devollin e siperme.
Me pare
vajtem ne fshatin kufitar te Trestenikut, pasi atje isha mesues i gjuhes
shqipe,i njohur per trimerite e kufitareve dhe te banoreve ne qendresn
trimerore dhe heroike ,te hyre ne historine e Shqiperisene,si provokacionet e gushtit '49 ,ndaj ushtrive te manarko-fashisteve greke qe
sulumuan ushtarakisht per te pushtuar
Korcen dhe Gjirokastren, sipas planeve shoveniste te ashtuquajtura,pretendime
teritorilale e manipuluara,Vorio-Epir,..
Thirrem
dhe kolegun dhe mesusesin e historise te Poloskes,te paharruarin Andrea
Palloj,ish drejtor shkolle ne disa fshatra te devollit, ne
Rakicke,Poloske,Cipan,Zicisht dhe ne te mesmen bujqesore ne Fitotre,pasi dhe ai
do bente nje studim per fshatrat e Devollit te siperme,rreth dymbedhjete deri
ne Kostur,,qe mbten ne territotin e shtetit Grek,pas ndarjes te kufijve,me
sakte ,te copetimit te Shqiperise ne vitete 1913-1920,nje Cameri e vogel
,thoshte Fatosi, dhe ketu ne Devoll ,per te cilen ai e perqendroi studimin
folklorik te tij..
Me qe jam
ketu ,fale keto studime ,te Folklorit te Devollit te Siperme te Fatosit qe dhe
keto nuk u botuan,
dhe
studime historik i Andreas ,qe dhe ai e kishte me dokumte e fakte dhe e dorezoi
ne Akademine e shkencave,jo qe nuk u botuan por nuk i dihet fati ,se ne ate
kohe,kishte dale libri "Dy popuj miq " te E.H. dhe s'duhej te thuhej apo te ngrihej
ndonje pretendim ndaj Greqise.
Disa here
ne fshatra te vecanta, se ndoqem fshatrat pas kufirit sic thashe me lart,patem
nderhyrje dhe presione,nga operativete e sigurimit,per ta ndaluar ate pune,...pse
jo dhe urdhera per te na perzene,,,por ne vazhduam se humbnin gjurmet duke
shkuar ne shtepite e shokeve tane klege ,mesuesite e gjuhes te cilet dhe ata
ishin shume te intersusar.
Dua te
them,se Fatosi,kete problemin historik dhe fatin e mbetjes,apo te aneksimit te 12
fshtrave shqiptare
te
devollit te siperme,qe fuqite e Medha te Evropes,ia dhane shtetit shovenist
grek te atehershem,ata e njihnin mire dhe me dokumnte historike dhe data te
perpikta,si mbanin kaq mire permendesh,sikur e kishin mbajtur ata protokollet ,qe te dy me Andrean,qe
pervec qe ishte nje studjues i thelle,por dhe me nje memorje te cuditshme,..
Pra akoma
dhe sot e kesaj dite nuk e ka ngritur zerin njeri,...
nuk e kam
fjalen perpretendime territoriale,por per nje te verete historike,se treves se
Devollit iu prene krahet,ana jugelindore e tij,iu copetuan trungut te
lashte,por per fatin e atyre banoreve autoktone,te dymbedhjete fshatrave shqiptare,qe u masakruan i torturuan per ti
kthyer ne besimin fetar grek ete tjera, dhe u shperngulen me force,duke i
degdisur ne lindje te Greqise ne kufi me Turqine. Dhe ne keto fshatra sollen
banore nomade nga fise te ndryshme te greqise bile dhe arixhinj..
Si mund
te harohen ata banore te atyre fshtrave si Oshanji,Kercishti,Shagu,Revani, e te
tjere deri ne qytetin e Kosturit e me tej ne Follorine,,,emra qe sot jane
ndrruar m emre grek,,,fshatra te medhenj e ne disa prej tyre devollinjte vini
benin pazar, sic ishte Revani e Kosturi .
Pasi
brodhem rreth dy muaj ,dhe po afronte
fillimi i shkolles,shtatori,u kthyem ne shtepi,pasi Fatosi bashke me Andrean,do
te shkonin dhe nja dy dite ne Pilur,Vranisht te Devollit,ne pernedim te lugines
reze Moraves,
si
fshatrat me te lashta Ilire te devollit,por se aty do te takoheshin me kolegun
dhe mesuesin e aposionuar te historise dhe studjuesin popullor Fahri
Spahon,edhe ky nje thesar me vete per Devollin,per historine e tij por edhe per
folkorin,duke i derguar te falat e mija Fahriun pasi e njihja mire jo vetem si
koleg pro dhe si nje mik te vjeter e qe bashkepunova me te edhe kur isha ne
Proger.,me vajzen e tij kishim mbaruar shkollene e mesme pedagogjike ne Tirane
dhe djalin ia kisha marre disa here ne kamp ne Durres. ,ne pamundesi per te
shkuar se kishim aksione me rinine,isha nje aktivist shoqeror i rinise dhe
drejtues shoqeror vullnetar i saj.
Ndodhi
nje suprize per studimet tona.Gjetem ne shtepi ,komshijen nene e xha Zarifit
Shpuzes te erdhur nga Tresteniku ne
Vishocice,nje grua plake nga ato te zamanit,e mbajtur mire,trup madhe,pa le sa
e bukur do te kish qene kur ishte e re,se i ruante akom tiparet e vajzerise,pa
le sa e mencur qe ishte.Ishte e gojes.
U
prezantua vete me mikun, me Fatosin,...
Une more
djale..- i tha Fatosit,jam bije nga fshati Shag ,andej matane kufirit, ne
Greqi e u martova ne Trestenik se ishim
fshatra fqinj e benin me ta kishim lidhej miqesie, , ,dhe syte i mbushi me
lot,,,
,qe kur
une u ndane kufijte,,,fshati im ,familja ime,prinderit ,motrat e vellezerti , i
humbi nami e nishani,,,
dhe lotet
i rridhnin pa pushim,u zbras kishte nje dertje te madhe,,,,me lot neper sy nisi
te tregonte jo vetem historine e jetes se sja te vetmuar,por dhe te te banoreve
te fshtatit te saj te Shagut,i mbante mend me emra vajzat e djemte e
fshatit,ishte tamam vajze atehere kur u martua ne Trestenik,,ajo tergoi
gjate,duke treguar dhe per shume vajza te tjera nga fshti Shag qe ishin martuar
ketej nga na ana e fshatrave tona ,qe ne me pas i gjurmuam me Fatosin dhe
Andrean ne fashtrat ku ishin martuar ne Devoll.....
..sa
Fatosi ndjehej i kenaqur e i lumtur,nje moment u grit e piu nje gote me uje ,se
nuk kerkonte kurre,me tha,- po ne e paskemi pasun zogun ne dera, e kerkonim
neper pyje,neper.thekra.Por ndodhi nje e papritur..
..Ne
bisede e siper nderhyn mamaja time e i thote Fatosit,.."Po une a di nga e
kam pasur nenen time ?!..Nena time,
shte nga
Janina,nga rrethinat e saj i kishin perzene greket se ishin patriote shqiptare,...me
vone i dekdisen ne Anadoll te Turqise.
Atje i
gjetem pas demokracise njerezit e saj.."..
Fatosi
mbeti goje hapur..E pyeti me rrenje eme dege,per te emen,dhe a kishte vajtur
kjo ne Janine.Kishte shkuar me te atin se ai bente tregeti ne Janine dhe ne
Konice,qytet shqiptar sot ne teritorin e greqise perballe Leskovikut ...."
dhe vazhdoi fatosi duke mu drejtuar mua duke me thene qe pse s'na ke thene qe
mamaja jote e psaka origjinen nga Janina???!! ,..Sot qytet ne Greqi,,
Biseda
pastaj vazhdoi me gjate e me shume interes per te.
Fatosi
ishte njeri qe nuk lodhej kurre.I rrinte persiper magnetofonit si ndonje femije
e me te çak -çuk me gishta shtyp butona
,kthe e ckthe shiritat vetem rregjistronte ,rekordte,dhe menjane shenonte,se te
gjitha ato i shkruante e i botonte ,se shiritat e magnetofonit ia dorezonte
Institutuit te Folkorit,
pastaj
kur mbaronete bisedat apo regjistrimet,kur iknin njerezit,fillonte vete i
sistemonte ato.
Haronte
te hante buke ,po mos e kujtoje pa le kishte nje shpreje ,pastaj,....dhe
kushedi neper bazat ku na caktonin neper fshatra nuk hante buke,i thoshte kemi
ngrene,,,,,nje nate ishte me Andrean, ne nje shtepi e s'kishin ngrene darke,dhe
Andrea mu ankua qe ishim pa buke,.-Ky na la,se i tha te zotit te shtepise qe
kemi ngrene,ne 'kishimngene as derke ,e te tjera.
E kishte
zakon dhe neper baza ku shkonim,do te lante naten ne puset e shtepive apo neper
ashefkat e fashatareve corapet dhe te berendshmet dhe kemishat, para s te binte
gjume,i shtrydhte mire e i vinte nen dyshek ,sic beni kur ishimushtar apo studente neper kovikte.
Nje
grusht njeriu ishte,si nuk lodhej,ku e gjente ate energji e pasion,pa le sa i
lumtur qe u largua,,,
U nda me
mua me lot ne sy ,duke me thene,
..-
"te kam mik ,te kam vella,ketu e ne ate bote,beme nje pune te
madhe,zbuluam nje thesar te madh,evidentuam nje popull te tere te humbur nga
historia e nga folklori,e te tjera,,
..ishte
shume i entusiazmuar jo euforik,ajo e bente te ishte i gjalle dhe
energjik,pasioni atdhedashuria
,patirotizmi i perkushtur,pa pyetur per veshtiresite dhe sakrificat e
kohes dhe te sistemit,,,pa le qe e bente tere ate pune gjigande, vullnetare te papaguar,...ec
e gjej njerez te tille sot,,,,
..sikur e
dinte qe nuk do te shieheshi me bashke ne kete bote.
Me
dhimbje dhe krenari,
me respekt te pashoq,
Prill 2012
Luan Kalana ,
SHBA
p.s.
Pritem
sipas prentimit te tij ,se Fatosi ishte njeri teper korekt,,per botimin e
ketyre materaileve folklorike te Devollit te Siperme ashtu si ato Andreas te historise te Devollit te
Siperme,te mbledhur nga goja e popullit ,sic perdoret ai termi ,nga deshmitaret
e gjalle,te aneksuar nga shteti Grek,..por ...me kot ,,,,
mendoj
se fat i tyre te jete enigme,,,,ashtu si dhe fati i atyre shenimeve te mija ( Studimi
) per" Fjalet e rralla e te vjetra shqipe te Devollit te Siperme" qe
kam nje debulese te rralle ,jo per veten,as qe behet fjale, por per thesarin e
deshmine e gjalle te asaj pjese te trupit tone, shqiptar ,jashte teritorit te
sotem kombetar,...
...megjithese
une i dorezova ne dy kopje doreshkrim ne Kabinetin pedagogjik te rrethit te
Korces,se ku kishim makina shkrimi atehere ,nje e tille ishe vetem ne qyetin e
Bilishtit,..
"
Nje Camëri e vogel, e Devollit te Siperme, sic permendete ,i paharuari,Fatos
Merro Rrapaj ,jashte teritorit
shqiptar,nje cope e trungut shqiptar,aneksuar synimeve shoveniste,,
Historia le te deshmoje kete te vertete te jetuar, nga brezat tane,..( L.K )
Lajm i
Hidhur,
....Ja sec shkruan ne njoftimin e tij GËZIM LLOJDIA :
Fatos Merro Rrapaj iku kah diellit....
"Studiuesi
dhe mbledhësi i folklorit Fatos Merro Rrapaj iku kah diellit .U shua një ndër
studiuesit e mëdhenj të folklorit popullor shqiptar. Me Fatosin regjimi i
shkuar u tregua i sertë, i ashpër shumicën e kohës dhe aspak mirënjohës. Punoi
një jetë duke mbledhur flokorin popullor në çdo skutë të tij. Shumëkush e dinte
të vdekur prej kohe. Si me Lasgushin.I gjallë i huaj. Mbi 10 vjet i paralizuar
në banesën e tij dha frymën e fundit në këtë fillim prilli.
1.
Kush e ka
njohur Fatos Merro Rrapaj. E dinim nga Çamëria sepse ai njihte të gjitha rrugët,shtigjet
dinte të gjithë dialektin fshatrat,lumenjtë,emrat,historinë kulturën, gjithshka
dhe të gjitha. Fatosin të gjithë e kishim dëgjuar si studiues i folklorit
mbledhës i mirë dhe i pashoq,por nuk e njihnim. Me erdhi një ditë tek redaksia
e gazetës “Zgjimi’.Mbante veshur një pardesy bojë qielli. Një burrë i shkurtër
me syze miopi të trasha. Fisnik nga koka tek këmbët.
-Me çfarë
mund ta ndihmoja,më tha se ai mund të më ndihmonte se njihte gjithçka. Quhem
Fatos Merro Rrapaj. Ky ishte takimi i parë dhe prej asaj dite Fatosi ky lab i
atdhetar deri në në fund punoi për çështjen çame
-Nga cila
krahina e Çamërisë jeni ju Fatos.
-Jam nga
Gumenica e Vlorës. E di ku bie. Po kam qenë mësues në vitin 92.
I biri i
Merros Rrapës nga Gumenica. Gumenica ka emër sllav .Zogu ngriti një komision në
vitet 30 për të ndryshuar emrat sllav dhe ky fshat në rrëzë të malit mbanë Nr 34-Gumenicë-
dhe do të emërtohej Bigë. Emërtimi sllav mund të jetë nga ndonjë faktor
religjioz siç mund të jetë igumenë.
Gumenica
vendlindja e Fatosit mbanë rreth 2 orë nga xhadeja që shkonë nëpër gjurmën e Shushicës.
Fatosi më tregoi se kishte qenë partizanë në brigadën e pestë sulmuese.Ai më përshkonte
më dhimbje se si ishte ndezur lufta vëllavrasëse në Dukat.
Më përshkruante
kur u vra një ballistë kot së koti duke mbushur ujë. Ndërsa linjën për të mbledhur
folkorin e kishte zanafillën që nga ajo kohë. Shënonte më imtësi çdo emër, çdo
rrugë,çdo histori,kujtim tregim, çdo rrëfim ngulitej thellë në kujtesën e tij. Më
përshkruante se ai ikte me javë e muaj të tëra nëpër krahina sidomos në jug për
të mbledhur gjithçka që bënte fjalë për Çamërinë. Ai e njihte atë në çdo qelizë
të sajën. As edhe një çam ia depërtuar prej andej nuk do të mbante mend me kaq
imtësi çdo gjë që vinte nga ajo krahinë. Të gjithë e dinin dhe njihnin Fatosin
si një çam. Nuk e dinin se ai ishte një lab i mirë dhe po aq patriot nga lumi i
Vlorës.
2.
Kishte
shkuar në jug në qytetin e Argjiros. Mblidhte me një aparat regjistrimi. E panë
disa shkuan e raportuan në degën brendshme. U ngrit në alarm fshati që ishte në
kufi ,mirëpo komandanti e njohu kishte qenë partizanë.
E dini
kush është ky burrë është Fatos Merro Rrapaj. Ai mbledh flokorin lëreni të qetë.
Fatosi punoi shumë në këtë lëmë. Por Fatosin e zbonin duke i nxjerr kleçka .Instituti
i folklorit i botit shumë pak. Një botim ku shkrimtari i madh Ismail Kadare
shkroi parathënien e tij.
Ja se çfarë
thotë studiuesi :Kadri Ali te shkrimi perla te folklorit kombëtar te pavlerësuara
“Edhe kur
atdhetare te shquar,si folkloristi Fatos Mero Rrapaj,te robëruar nga bukuria e folklorit
çam arrijnë te sfidojne mijëra vështirësi,gjer edhe ndëshkimet fizike e mundin
te nxjerrin ne pah vepra te tilla si vellimi "Kënge popullore nga cameria",i
cili rrembehet nga populli dhe shfletohet me respekt si nje kur'an,prape ne mënyrë
te pashpjegueshme kritika,tere bota jone letrare nuk i ben asnjë jehone.Si
cam,si atdhetar e quaj delikt ndaj atdheut kete shkujdesje,kete avashllek qe
vihet re edhe sot nga Instituti i Folklorit apo nga shtepite botuese.
Mijëra
kenge te tjera perralla,legjenda came te mbledhura nga Fatos Mero Rrapaj dhe studiues te
tjere,presin ditën e botimit.Folklori cam ne folkloristen kombetare shquhet
fare lehte per identitetin e tij.A i ngjason me nje ditar intim te nje
popullsie qe Ismail Kadareja e cileson me fjalet"Popullsi heroike,e
talentuar,jashtezak onisht vitale,e zgjuar,aktive, plot kolorit"... e te
tjera....( nga Gezim Llojdia )