Visar Zhiti: Letërsisë i mungonte rrëfimi i ndjesisë

VISAR ZHITI: LETËRSISË I MUNGONTE RRËFIMI NDJESISË

“Intelektuali, poeti, duhet të jenë të sinqertë dhe poezia duhet të jetë e vërtetë.”

Në një kohë kur ende pas më shumë se dy dekadash në Shqipëri vijon debati për persekutimin dhe persekutorët, për hapjen ose jo të dosjeve të tyre, poeti dhe shkrimtari Visar Zhiti, përmes dy librave të tij më të fundit “Rrugët e ferrit” dhe “Ferri i çarë”, na rrëfen përvojën e tij dhe ndjesinë brenda hekurave në kohën e diktaturës, me vokacion të ardhmen. Në këtë bisedë, Zhiti thotë se pa kujtesën kolektive një shtet nuk mund të eci dot përpara. Poeti “që u dënua se i këndoi trëndafilave”, na tregon se, të gjitha diktaturat preken dhe cënohen nga sinqeriteti dhe e vërteta që sjellin poezia dhe romanet.

Kjo intervistë nisi “si rastësisht” duke folur për shkrimtarin dhe filozofin bashkëkohës Umberto Eco, më pas kaloi në rolin e intelektualit në Shqipëri si dhe gazetarinë e publicistikën e sotme, por gjithsesi ato na zbulojnë njeriun Visar Zhiti.

“Emri i trëndafilit” ne si lexues na kujton një roman të mrekullueshëm të Umberto Eco-s. Kemi parë që ju të vlerësoheni nga U. Eco. Pyetja ime është: Po ju, çfarë mbresash dhe mendimesh keni, jo thjesht për “Emrin e Trëndafilit”, por edhe për vetë “trëndafilin” e vyer, shkrimtarin dhe intelektualin e madh, elitar të Evropës, Umberto Eco?

Ashtu siç e thatë dhe ju, Umberto Eco është një personalitet italian ndër më të mëdhenjtë në kulturën evropiane, me famë botërore. Eseist, historian, semiotist, filozof, kritik arti, shkencëtar i komunikimit, shkrimtar ndërkohë që e mposht me kulturën e vet këtë zeje. Të mposht me dije dhe me taktikat sugjestionuese të krijimit, me të vërtetë maestro. “Emri i Trëndafilit” është romani i tij i parë që e bëri të njohur, por dhe dhe romani i tij i fundit, sepse iu rikthye, e ripunoi dhe sapo është botuar mbas 30 vjetësh në vendin e tij, por dhe në Shqipëri.

Po më pyesni për të, por s’kam ç’them më shumë se një lexues. Emrin e tij e kam dëgjuar pas viteve ’90, kur dola nga burgu. Fati më çoi të punoj në Itali, kemi folur për të, kam lexuar, kam shkuar në qytetin e tij, në universitetet ku jep leksione, por nuk e kam parë asnjëherë. Si çdo i madh, ka adhuruesit e vet dhe kundërshtarët e vet ose nga ata që nuk magjepsen prej tij, janë indiferentë ose dhe kundërshtarë. I çmojnë kulturën, por nuk pajtohen me qëndrimet e tij apo dhe me veprën shkrimtarore.

Të dal tek pyetja juaj, ka bërë përshtypje parathënia e tij për një libri, botuar së fundmi në Itali, me autorë të dalë nga burgjet nga vende të ndryshme të botës, përgatitur nga PEN Club italian. Fjala hyrëse e Ecos në këtë përmbledhje u botua në gazetat më të mëdha. Ai i bën një lloj rivlerësimi qëndrimit të tij të dikurshëm për këta lloj autorësh, të cilët, në një parathënie të bërë përpara dikur në një botim në Angli, thoshte se janë të dënuar të pafajshëm. Tani e korrigjon mendimin e tij dhe këmbëngul se ata janë autorë të fajshëm për diktaturat. Këtë e argumenton me faktin se, nëse nuk do t’i këndoje diktaturës apo diktatorit, pra, do të ishe mënjanas ndaj tyre e do të shkruaje për tjetër gjë, qoftë dhe për trëndafilat, ishte faj. Më merr si shëmbull mua, më citon duke kujtuar librin tim me poezi për të cilin jam dënuar, “Rapsodia e jetës së trëndafilave”, dhe ndër të tjera thotë: “...poezia u shkakton frikë regjimeve autoritare e diktatoriale, edhe nëse flet, si në rastin e Zhitit, për trëndafilat...”

Pra, paskeni të përbashkët edhe trëndafilat…

Trëndafilat janë për të gjithë, edhe pse jo të gjithë janë për trëndafila. Më vjen mirë kur një intelektual i madh arrin të ndjejë tjetrin edhe tej në tjetër vend e në tjetër gjuhë, që nuk e njeh e s’janë takuar kurrë. Është fat kur të mëdhenjtë janë të tillë se dinë të shohin më gjerë, sintetizueshëm, opinionbërshëm. E çmoj shumë këtë konstatim sfidues të tij, që autorët e burgjeve i zbulon të fajshëm për diktaturat e tyre. Jo të gjithë e pranojnë kështu.  Së fundmi do të shtoja për kërshëri se edhe Umberto Eco edhe unë jemi antarë të PEN Clubit italian, kam patur rast të shkëmbej mesazhe. PEN-i, ju e dini, është krijuar për të mbrojtur shkrimtarët që persekutohen në vendet e tyre, kudo. S’e di a ka këtë rol në Shqipëri.

Atëhere vazhdojmë me termin intelektual dhe për “intelektualin e angazhuar”, që aq shumë flitet. Ju lutem, mendimin tuaj për këtë problem?

Unë, kur dëgjoj fjalën intelektual, nuk e shkëpus dot nga angazhimi. Pra, nëse je intelektual, absolutisht je i interesuar për shoqërinë, për vendin tënd, aktualitetin, historinë, çështjet, deri dhe për tjetrin si individ. Interesi nuk mjafton, duhet të veprosh, të ndërhysh, të mbështesësh, të kritikosh, të mos pajtohesh, të zgjidhësh, të mbrosh, të bëhesh ndërgjegje. Intelektualët e vërtetë i kanë bërë dhe i bëjnë këto. Ata që vetëm dinë, enciklopedikë të mbyllur në Kullën e Fildishtë, siç thuhej, kur nuk janë socialë, të angazhuar, mënjanës, pakësojnë shumë nga vetja e tyre, bëhen të harrueshëm, madje edhe të dëmshëm. Angazhim mund të jetë dhe vepra ashtu si dhe jeta e intelektualit. Ne shpesh herë e keqkuptojmë fjalën angazhim, kujtojmë sikur do t’i shërbehet një partie apo një lideri a thjesht do të jesh militant diku. Angazhim do të thotë t’i shërbesh idealit, çështjes, vendit, kohës, të angazhohesh do të thotë të plotësosh idealet, idetë dhe qëllimet e tua në dobi të të gjithëve a të një shumice, qoftë dhe të njërit, kur ka të drejtë.

Po për figurën e intelektualit në Shqipërinë e sotme?

Në rastin shqiptar, gjendja, për sa i përket dijes intelektuale, mund të themi se nuk kemi qenë dhe aq keq a mbase nuk jemi. Përsa i përket rolit intelektual, rolit emancipues që kanë për detyrë ndaj shoqërisë ata që quhen intelektualë, mund të themi se lë për të dëshiruar. Jemi vendi ku është formuar dhe na ka mbetur intelektuali legal i shtetit të diktaturës, i shquar i kompromisit, pa kurajon e duhur qytetare, gjithmonë nga ana e më të fortit, si rrjedhojë e hipokritit të mbijetesës, me ndërgjegje të pakët përgjegjësie dhe janë nëpërkëmbur të kundërtit e tyre, janë braktisur, dënuar e zhdukur si kundërshtarë. Me intelektualët shqiptarë ka ndodhur ajo që zakonisht zbërthehet nga sociologët perëndimorë, që, përgjithësisht, në vendet diktatoriale, intelektualët kanë qënë me diktaturën, sepse ajo u jepte mundësi të bëheshin dikushi, u zhdukte rivalët dhe u jepte famë. Dhe, diktaturat i ndanin intelektualët në të tyre dhe në armiq dhe dihet se ç’bëhej me ta. Në njërin kah ngjitje dhe në tjetrin zbritje. Mesi i mediokërve. Ka një simetri diabolike, për këdo intelektual që ngrihej, një tjetër rroposej dhe me ndihmesën e të parit.

Duke mos lënë shembullin e intelektualit disident, kundërshtues, martir, sepse, edhe kur ishin, ato zhdukeshin dhe përvoja e tyre heshtej - sot, kjo përvojë e vyer, edhe pse duket sikur nuk ka gjetur vlerësimin dhe vendin e duhur, është bërë parësore dhe gjithsesi ka përfaqësues e dishepuj.

Ç’mund të  thoni për angazhimin e intelektualit në politikë?

Politika është arti i së mundurës, pra duhen dhe artistë të kësisojshëm. Partitë, normalisht, janë të interesuara të kënë inteligjencën e tyre. Produkti intelektual është i vendit, i shoqërisë, gjeneron ide, jep kulturë e forcë dhe në qoftë se tek një parti gjejnë një interes që i shërben të mirës së shoqërisë, është normale që intelektuali ta mbështesë. Nuk duhet qenë kundërshtar për për snobizëm a interesa vogëlane. Në qoftë se partia në fuqi, qeveria e dalë prej saj, kërkon të realizojë një program të mirë, me vlera për vendin, absolutisht që duhet të angazhohesh. Intelektual është ai që ndikon në ndërgjegjen kolektive, në përgjegjësitë, është pjesëmarrës në prosperitet, krijues i saj. Nëse shteti vendos t’i bëjë gjërat për interesa pa interes për të gjithë, për të tashmen dhe për të ardhmen, por ngushtësisht për vetveten, atëherë duhet kundërshtuar. Çmoj shumë mendimin e lirë, guximin qytetar, që për fat, tani nuk mungon. Politika nuk është monopol. Atdheu është po ai, por kemi një popull ndryshe.

Librat tuaj të fundit “Rrugët e ferrit” dhe “Ferri i çarë”, janë pritur shumë mirë nga lexuesi. Cilat janë, sipas jush, disa nga shkaqet, lidhen me angazhimin?

Në qoftë kështu, gëzohem. Shkaqet për këtë duhet t’i dijë lexuesi më mirë. Unë mund të flas për arsyen a diçka të tillë që pse i shkruajta këta libra. Është emocionale, gjakimi për të bërë letërsi, por dëshiroja të isha dhe i angazhuar për të sjellë ndërkaq librat që i shërbejnë kujtesës historike të të gjithëve, të sillja nga vuajtja njerëzore, duke e parë atë, më shumë sesa fakt dhe datë, si ndjesi. Ndjenjat sjellin mendimin dhe veprimin. Me dukej sikur mungonte kjo e vërtetë. Mund të kemi rrëfyer për vuajtjen, por jo ndjesinë brenda saj. Desha jo vetëm të vërtetën si ndjenjë, por dhe ndjenjën si të vërtetë.

Gjithsesi desha që të ishin dhe romane me personazhe dhe ngjarje të vërteta me qëllimin që, përveç të tjerash, të ndjejmë që ka një sy vëzhgues mbi bëmat tona dhe që gjithkush është i denjë të hyjë në një vepër, romani nuk është “zonë e ndaluar”, repart ushtarak, presidencë a ambasadë, por ngjan me rrugët, sheshet, parqet, ku shkojnë të gjithë, me hotelet ku bujtin, me tempujt ku rrëfehemi, ku dëgjojmë orakujt. Pra si të thuash, ka romane që nuk kanë personazh kryesor fantazinë, por të vërtetën me kredon që ne jemi të aftë të hymë në letërsi me çfardolloj jete dhe duhet t’i përgjigjemi asaj. Sado të pasur qofshim, të kaluarën nuk e blejmë dot, përsëris. Sado të varfër qofshim, ëndrrën e së ardhmes nuk na i rrëmbejnë dot. Se ëndrra mund të mbetet dhe pa ne.

Ju folët për kujtesën historike, sa e rëndësishme është ajo për të ardhmen e një vendi?

Kujtesa historike është e domosdoshme për çdo popull, për çdo kulturë, është vetë historia. Nuk ka të tashme pa kujtesë. Kudo, në çdo gjë, që nga më e madhja e deri tek më e imta, te e zakonshmja, e dukshmja, e padukshmja, universalja, etj, është kujtesa si një përvojë. Madje ka dhe kujtesë të së ardhmes. Bibliotekat, shkenca, të gjitha, i takojnë jetës pa kohë, të gjithkohshmes. Çasti në të cilin flasim menjëherë bëhet i shkuar. Gjithçka është e ikshme, ikën. Dhe shqetësimi i madh i njerëzimit është dhe mbetet të qendruarit, të qenurit si forma të përjetësisë, vetë përjetësia si një mundësi. Në këtë kuptim, kujtesa është çelsi i kësaj magjie jete, edhe parajetë dhe pasjetë. Kur ajo na vjen nëpërmjet artit, është fat, fat i madh, se është edhe emocion estetik, që do të thotë “të jesh bukur”, gjithmonë, sipas meje.

Ju jeni ndër poetët, publicistët që keni vuajtur mbi supe torturat njerëzore të regjimit të egër të Enver Hoxhës. Megjithatë, në poezitë dhe artikujt tuaj, nuk sheh mllef dhe ndjenjë hakmarrjeje, as në hermetizmin tuaj krijues, por gjejmë sinqeritet, vërtetësi, argument, kuptohet dhe kundërshtim. Si arrini ta bëni këtë?

Unë do të thosha se torturat nuk janë njerëzore, por çnjerëzore. Torturat s’duhej të ishin për njeriun, sidomos nuk duhet të vinin nga njeriu. Ç’t’ju them, poezia duhet t’i ketë të gjitha, pse jo, edhe mllef. Njeriu i poezisë duhet të dijë të urrejë, në emër të dashurisë e jo të dashurojë në emër të urrejtjes, kështu besoj, duhet të dijë të indinjohet, që të shërbejë për të krijuar energji pozitive.

Poezia në vetvete është dhe hakmarrje, jo banale, por artistike, e shenjtë mundësisht. Të mos kesh aftësira indinjate, kundërshtimi, do të thotë të jesh tolerues i së  keqes. E rëndësishme është t’i përgjigjesh asaj dhe ta kundërshtosh me mënyrën tënde, mundësisht të shenjtë, e them prapë, pra qiellore, e padukshme në tokë. Pavarësisht se ndëshkimi, tokësor e nëntoksor, vjen si rezultat i këtij beteje. Por jo çdo britmë është kundërshtim, jo çdo thirrje është kundërshtim, madje jo çdo kundërshtim është kundërshtim. Mund të kundërshtosh edhe urtë, dhe ky ndonjëherë është më i forti dhe më seriozi. Në këtë kuptim, unë them se vuajta nuk duhet ta bëjë më të keq njeriun, pavarësisht se ia bën më të keqe jetën. Mendoj se ai që kupton më thellë botën, kupton më thellë të tjerët, veten, dhe di se çfarë dhe si të kërkojë. Pse jo, edhe me poezi. Në këtë kuptim, vuajtja njeriun e bën më të sinqertë e më të heshtur. Fillon hermetizmi. Poezia, në një farë mënyrë, duhet të jetë sa më e zhveshur dhe hermetike, jo në kuptimin e qartësisë, se ahtu nuk sjell rezultatin që dëshiron. Poezia hermetike është tjetër gjë, nuk fsheh vetveten a gjëndjen, por ka sensin e të paarritshmes si vegim. Intelektuali, poeti, duhet të jetë i sinqertë dhe poezia duhet të jetë e vërtetë. Nëse këto arrihen, është me fat ai poet.

Ndoshta ngaqë edhe vetë jam njeri i gazetarisë, më vjen të bëj pyetjen, ç’mendim keni për gazetarinë dhe publicistikën e sotme?

Ka arritje të shkëlqyera dhe profesionalizëm. Edhe shpërdorime të tyre, edhe... por të pranojmë të mirën. Ndërkaq unë shoh një paradoks midis gazetarit dhe gazetës së tij. Gazetarët janë shumë më të mirë se gazeta e tyre. Liria ka bërë të shpërthejnë talente, sy vëzhgues, qendrime kritike, zëra prijës, por...

Me gazetat ka pakënaqësira. Faqet e para duket sikur kërkojnë më shpesh, sforcueshëm, të bujshmen, skupin, të jashtëzakonshmen, të padobishmen, të keqen, ngjalljen e pakënaqësisë. Ndoshta kjo ndodh, sepse kështu shiten më shumë, nëse interes është shitja e gazetës. Por ka dhe shitje të atyre që mbajnë atë gazette, pronarët. Një sukses i tillë është i dëmshëm. Kur gazetat duan të mbushen me krime, vrasje, hedhje nga ballkoni, etj, duket sikur i bëhet apel a pyetje lexuesit të tyre: Po ti, kur do të bësh deliktin tënd? Nëse krijohet kështu një klimë krimi, në të vërtetë ajo është më e keqe se vetë krimi. Lenini thoshte: më jepni një gazetë dhe të shikoni po nuk përmbysa një pushtet. Unë do të thosha: më jepni një gazetë të ngre një popull. Shpirtërisht, moralisht…

Sot ka censurë apo autocensurë?

Censurë – jo. Gjithçka thuhet. Madje dhe me tepri. Autocensura është më e keqe se censura për shkrimtarin, mendoj. Mënyrat për t’i thënë gjërat gjenden. Shpesh herë janë të detyruar të jenë në shërbim të interesave të një klani të caktuar, e kam fjalën për gazetarët. Megjithatë mendimin e tyre mund ta përçojnë në forma të tjera. Nëse pengohet te një gazetë, e thonë te tjetra. Këto janë privilegjet e lirisë. Shkrimtarët po, i gëzojnë të plota, më mirë se kurrë. Artet në përgjithësi. Pengesë duhet të jetë vetvetja tani. Por mungesa e kulturës është autocensurë. Mungesa e moralit është censure për informimin mbi të vërtetat.

Cili është mendimi juaj, si gazetar dhe publicist i vjetër, për debatin në median e shkruar dhe atë vizive?

Eh, s’kam ndonjë mendim të veçantë nga ai që thashë për gazetarët dhe gazetat e tyre. Debati në vetvete është i domosdoshëm, nxjerr një rezultante mendimi, opinioni, një të vërtetë, të duhurën, të dobishmen. Por ka dhe debate që duan ta zhbëjnë pikërisht atë të vërtetë.  Pra, ku ka debat, ka edhe shpërdorim të tij deri në banalizim e shtrëmbërime e zënka mes debatuesve. Humbet interesi deri në mërzi. Kjo ndodh edhe sepse dhe jo shpesh zgjidhen specialistët, ata që dijnë për një temë a çështje të caktuar. Ndjekësit e debatit kanë hasur dhe nga ata që nuk e njohin problemin as mjaftueshëm e kanë patur guximin për të marrë pjesë. Ka rutinë në debate, konservatorizëm mbytës, gallatë, arrihet të dëgjosh të thuhet, p.sh., se “unë nuk e kam lexuar librin për të cilin po flitet, por mendoj se ai është kështu e ashtu...” e kjo përsëritet në forma të ndryshme për tematika të ndryshme. Ofensivë e eksibicionizmit, e narcizëve të pandreqshëm me drejtues që duket se nuk kanë patur interes të parë debatin. Por as unë nuk kam interes të flas për ta. Natyrisht janë trajtuar dhe çështje të larta, me interes, kombëtar, etj, por pres përfundime në lartësinë e këtyre interesave.

Edhe për traditë, do të desha t’ju pyes për librin a librat tuaj të ardhshëm?

Vërtet nuk e di. Dy librat e porsa botuar që përmendët ju, në njëfarë mënyre kanë qënë dhe si një lloj gërryerje munduese, por e ngazëllyese gjithsesi. Duhet t’i bëja patjetër. Tani jam në gjendjen e “pusit bosh”, siç thoshte dhe e shpjegonte Hemingway. Më duhet të pres ujë të ri jete. Ndonjëherë respektimi i boshatisjes është më i mirë sesa të shkruarit keq. Do ta rimar ndonjë nga dosjet e mia. Por jo për traditë.

Intervistoi: Elvin Luku