Riza Braholli: Qyteti me dy kate

”Qyteti me dy kate”

-një abstragim i fuqishëm metaforik -

Nga Riza BRAHOLLI

Romani “Qyteti me dy kate” i Pirro Lolit është ndërtuar si një metaforë e vetme. Një qytet me dy kate. Dy kate të një ndërtese. Qytetërimet kështu lindin mbi themelet e njëri – tjetrit. Por kati i dytë ka tjetërsuar të parin, themelin. E pushton atë. I rrëmben tokën, nëntokën, artin, perënditë, emrat, zakonet, legjendat, mitet, ullinjtë, varret e të parëve. Kjo e intrigon autorin të na sjellë këtë dyzim historik, shoqëror dhe individual, simbiozë e përjetshme e njeriut.

Ne mendojmë se ky roman – metaforë, ka tre lexime:

Leximi i parë: Përballja jonë kombëtare, historike, kulturore e shpirtërore. Leximi i dytë: Është dimensioni i lirisë. Përballja midis diktaturave dhe demokracive; fashizmit klasik dhe atij modern.

Leximi i tretë: Secili nga ne është një njeri me dy kate. E mira dhe e keqja, ku shpeshherë pohojmë e mohojmë vetveten.

1 Dimensioni i parë, ai historik ngrihet mbi një metaforë të fuqishme siç është ai i trupit të një qyteti, por që ka dy kate: një të vjetër dhe një të ri. I riu ngrihet dhe ha të vjetrin. E gllabëron me gjithçka. Pasi i ka ngrënë tokën, nëntokën, perënditë, përmendoret, emrat, baltën, fushat, detet, malet, këngët, muret, zërat, do t’i hajë edhe kujtesën e ta varrosë përfundimisht. Gjuha artistike e ushqyer me një fantazi për t’u pasur zili, këtu fiton një liri të pakufishme. E gjithë intriga shtillet e pështillet rreth një heroi: “unë jam mbreti”. Ky është çelësi i gjithë romanit. E kaluara troket dhe flet me gojën e këtij mbreti që vdes e ngjallet. Ai është sa real aq edhe mitik. Ai është përballur me katin tjetër në të kaluarën, po përballet edhe sot: Shet lulet që mbjell gruaja e vajza e tij, është profesor historie, është dy vjeç; është dy herë dy vjeç. Shkallët janë zbritur mbrapsht. Unë jam mbreti..., apo : unë kam jetuar nja treqind vjet para krishterimit.(f.14)  Pena e Lolit zbret nëntokë, aty ku ka zbritur Homeri, Virgjili e Dantja para tij, (guxim për ta marrë në konsideratë) por vështrimi i tij është origjinal. Ai s’ka punë me ferrin, por me eshtrat e nëntokës; me “varrin e vjetër”, që shteti, akademia, profesorët e falsifikatorët e katit të sipërm vazhdojnë ta vjedhin, e ta tjetërsojnë edhe sot. Vjedhja ka tremijë vjet që vazhdon nga e kaluara e largët mitike, kur akoma ngjizeshin perënditë dhe hidheshin themelet e qytetërimit të sotëm perëndimor dhe deri sot. Kohët përzihen. Një personazh sa real dhe mitik, me veti hyjnore të perëndishme. Rron 2500 vjet. Vdes e ngjallet. Sa herë që sjell të vërtetat e historisë të katit të vjetër, ai ka nevojë të vdesë dhe “vdekja”, së bashku me këngëvajin tonë “oi, oi...” bëhen lajtmotive që të ndjekin gjatë gjithë romanit; është metaforë e kthimit në hershmëri. Vini re! Vdekja nuk ka më kuptimin e zakonshëm. Ajo merr kuptim mitik dhe filozofik. Është ajo ku merr fill jeta. Ai është shpirti që vjen këtu e para dymijë e pesëqind vjetësh, të përballet me katin e dytë. Ç’është ky kat me fytyrë të rremë?  Janë dy rrafshe të prera që ashtu si në arkeologji dhe gjeologji na tregojnë vjetërsinë e dheut dhe të kulturave që vetë dheu e fsheh shtrënguar nën thonjtë e tij. Por ai, “Mbreti”, personazhi i gjithëkohësisë që mbart kujtesën e një kombi, e një civilizimi, deklaron:...unë jam pak më i madh nga ty zoti oficer. Autori fillon të zbresë në thellësi të shtresave kohore dhe materiale. Shkallët e tij të metaforës e ndihmojnë që ky burrë, pinjoll i një kulture e qytetërimi të lashtë të ecë pas në kohë. Kamera në duart e Lolit rikthen “Mbretin” andej nga ai nga ka ardhur, nga ka rrënjën. Më parë ai shiste lule në një varrezë, më parë akoma ishte profesor me doktoraturë arkeologjie, dhe më parë student, gjimnazist, fëmijë dhe herët dy vjeç. Unë kam qenë dy vjeç. Kam qenë dy herë dy vjeç. Hapat e tij rikthehen në hershmëri. Është pikërisht kjo moshë, mosha e historisë, kur ajo ra në duart e një fati monstruoz. Kur ajo u zhbë që të ribëhej. Pra fokusohet në luftërat e para kur ata erdhën dhe fillon të ringrejë qytetin e vjetër. Personazhe dhe emra historikë gjallojnë në gojën e heroit kryesor: Akili, Glauku, Aleksandri, Neoptolemenjtë. Nën qafën e “qytetit të diellit”, aty depërton vështrimi i njeriut të të gjithë kohërave, nën rrënjët e qytetit të ri. Fillon me emrin e tij, me pasaportën, rrënjët e tij në Dodonën e lashtë: “Emri im është i njohur gjashtëqind vjet para Krishtit – flet me gojën e personazhit – Është emri i stërgjyshit tim që ka marrë pjesë në ndërtimin e Dodonës, tempullit të parë në Europë që i kushtohej Zeusit Pellazgjik”. Pena e hollë e autorit vazhdon të ngrejë gur pas guri, ngjarje pas ngjarje, mit pas miti, sa duke zbuluar copat e mermerëve të thyer, aq dhe duke i ngjitur ato e duke rindërtuar një qytet, atë më të lashtin që mban mbi shpinën e tij themelet e qytetit të ri që tjetërson gjithçka; figurat mermerët, mitet, emrat, perënditë. Qyteti është i ndërtuar në vetë qenien e personazhit, në kujtesën e gjenit të tij. Ai është nga fisi i genarbinëve dhe si një arkeolog i kujdesshëm, me një zhbirim të hollë psikologjik, na i zbulon shkallë – shkallë. Në  fillim një copëz, pastaj një shtatore, pastaj një gur, pastaj një emër e pastaj një mit e më tutje një mur e ca germa. Është shpirti gjaku e gjeni që i ngjit, i sendërton, u jep shpirt. Nga materie e vdekur kthehen në materie të gjallë. Por qyteti i ri është aty, gati për ta gllabëruar, gati për ta rrafshuar me policë, me çmendina e me burgje, me ushtri, me armë, me ideologji. Lufta sa e pabarabartë është po aq e çuditshme. “Mbreti” përfaqësuesi i genarbinëve( gjithkush e kupton po ta zbërthejmë togfjalëshin e ndërtuar me zgjuarsi nga autori: gen + arbën = genarbin, pora gen i arbrit, apo i arvanitit, ku shkruhet gjithë kujtesa e një kombi), sipas njerëzve të qytetit të ri, është geni i asaj race që historinë  e tyre e kanë zhdukur dhe e kanë gllabëruar, por ata janë aty nën oborrin. Ja si është geni i Arbënit në sytë e gojën e Prokopit dhe të z. Marko Cuboviç:

”Ata janë të patretshëm për stomakun tonë, më keq se kockat. Dhe nuk dalin as me të vjella, as me jashtëqitje. Ata na kanë dhënë vetëm dhimbje dhe temperaturë. Në këtë shekull ne kemi provuar disa herë t’i shtypim, ose t’i shfarosim pjesë-pjesë, por ata të marrin me vete. Ata janë tmerri i krejt gadishullit, pjellin shumë dhe janë kockëfortë. ... Të vdekurit e tyre kanë një forcë që mua më çmend, më çmend .. më kupton?”

Qyteti tjetër, i riu, është i sagapinëve. Ata duan të zhdukin gjithçka. Të fshijnë kujtesën. Për këtë angazhohet shteti; struktura dhe superstruktura e tij. Ata duan të ngrenë një qytet të ri me një kryeqendër me mjedise presidenciale, ministri, kryeministri dhe Akademi të shkencave dhe afrojnë për këtë arkitektë të rinj. Qyteti duhej të ngrihej pikërisht mu mbi qytetin e vjetër. Dhe rëndësi për kryeministrin e këtij qyteti ka vetëm të zhduken gjurmët e qytetit tjetër, atij më të lashtit:

- Si quhej qyteti i lashtë? – tha Alberti.

- S’ka rëndësi emri. Ne duam të ndërtojmë mbi atë qytet, produkt barbarësh. Unë dua që të mos duket asnjë gjurmë i tij, asnjë, absolutisht, asnjë gjurmë.

Por ata dështojnë, ashtu siç kanë dështuar të gjithë vrasësit, sepse ata vrasin gjumin e tyre.

2 Dimensioni i dytë, është dimensioni shpirtëror. Nuk mendojmë se ky dimension është kaq i shkëputur nga i pari, por lufta këtu është më e fshehtë dhe zhvillohet në një hapësirë më të gjerë deri dhe brenda një geni, ose ashtu si është quajtur herë pas herë: “gjaku i shprishur”. Kjo ndeshje zhvillohet e gjatë, e ashpër; është rezultante e dimensioneve të tjera, por edhe shkak në simbiozë me to. Kemi çiftin e arkitektëve, Norën dhe Albertin. Subjektet e tyre dalëngadalë ndjejnë rrezatimin e qytetit të vjetër, fuqinë magjike të tij. Kujtesa vjen dhe  i thërret me gojën dhe çmendurinë e një arkeologu të sëmurë nga e vërteta, koha dhe historia. Rruga që ata nisin në fillim për të ngritur katin tjetër përfundon me dështimin e Norës. Nuk mund ta lë pa e cituar një nga metaforat më të bukura të librit: “...dhe e gjithë kafka e kohës si një qepallë e rëndë po mbyllej ngadalë si midhje dhe nata ra...” Ky është fundi i tërë atij projekti. Por ndeshja më e madhe dhe e vërtetë është polici vetë, Prokopi, që sëmuret. Sëmundja e tij është e çuditshme. Ai sëmur edhe shtetin. Sigurinë kombëtare. Po ç’është ky qytet me dy kate? Një kat që ndërtohet mbi kufomën e tjetrit. Por tjetri që zgjat duart që poshtë dhe varros tjetrin. Kjo është simbioza e përjetshme e së keqes me të pafajshmen. Vrasja e kujtesës dështon. Përfaqësuesi i sigurimit kombëtar, përfaqësuesi i katit të ri Prokopi përfundimisht mundet nga hijet e së vërtetës së shekujve. E vërteta zgjat duart nga dheu, ashtu si ai kishte frikë. Kjo është një metaforë e përjetshme për gjithë ligësitë e kësaj bote.

3 Dimensioni i tretë, mendojmë se është ai midis diktaturave dhe lirisë. Dy kate dhe një qytet. Një kat që ngrihet mbi tjetrin, duke e shkatërruar, duke e shfarosur, duke e gllabëruar. Vini re fragmentin te “riburgosja e qytetit”: “Mbi faqen e detit pluskonte qyteti i lashtë..., ...lëngu që kish dalë nga nëndheu e qe trazuar me ujët e kripur, dukej si një përzierje lëngjesh të kuqërremta të verdheme që pasi kishin shpëlarë plagët e mëdha që kishin hapur vetë, po treteshin tashmë në masën e madhe të detit. Kafkat e kokallat e lashta po bëheshin gjithnjë e më të pakta...ato kishin dalë aq vrullta sikur t’i kish vërvitur një forcë e madhe e nëndheshme; të papritshme nga asnjëra palë, të harruar, apo të mohuara që, për mosekzistencën e tyre ishin shkruar mijëra faqe. A nuk na kujton fashizmin kjo? Po komunizmi ynë i ndritur, a nuk u ngrit mbi dëshirat dhe ëndrrat e një populli për  liri dhe e ngriti kati e tij mbi këto kafka e gongalla të të pafajshmëve, duke vrarë e rivrarë lirinë e të vdekurve dhe të gjallëve? Vini re: “qyteti i ri”, s’mendoj se është koincidencë me: “rendi i ri” i Hitlerit, apo me njeriun e ri të Enverit. Këtu dhe merr forcë e ngrihet një ide sa e madhe dhe universale, se sa shkatërrimtar është një qytetërim që kërkon të ngrihet mbi lirinë dhe shkatërrimin e një tjetri. Nënteksti është sa universal, aq edhe aktual.

Të gjitha këto dimensione kanë si lëndë pakohësinë që ngjiz zhvillimin e së tërës rreth një boshti të vetëm duke i dhënë atë frymë e formë moderniteti që shumë pak shkrimtarë kanë arritur ta japin në letrat shqipe. Historia s’është një sërë prerjesh e rrafshesh horizontale, por një vertikale e së vërtetës dhe e luftës së saj ndaj së keqes, regresit, fshirjes dhe gllabërimit të vlerave të njeriut dhe civilizimit të tij. Këtu qëndron dhe rëndësia dhe universitaliteti i krejt veprës. “Mbreti” ky personazh sa simbolik, po aq edhe metaforik, përfaqësuesi i gjenit arbër, arvanitas, ndeshet dhe fiton mbi shtetin , policinë psikiatrinë. I mund ato, i rrënon dhe ato i ngjajnë ca ndërtesave të vajtura që shemben në vetvete. Pra ky nëntekst metaforik të çon sa larg edhe afër në luftë me të gjithë regresin që shtyp dhe gllabëron në emër të demokracisë, të ligjit, të shoqërisë e të përparimit, në emër të ideologjive e në emër të qytetërimit të ri. Pirroja na fton të meditojmë. Abstragimi i tij i thellë është një ulërimë kujtese, është një thinjë më shumë në kokën e “Mbretit” të tij.