| E enjte, 20.10.2011, 05:17 PM |
Paranoja dhe diskursi haxhiqamilist
Nga Agron Tufa
Emrin e Uran Butkës publiku shqiptar e lidh vetvetiu me mitin e dinastisë Butka, sagës atdhetare të flijimit të kësaj familjeje për disa breza nga fundi i shekullit XIX deri në fund të Luftës së Dytë Botërore, në të gjitha nyjat tragjike të historisë sonë kombëtare. Emrat e Sali dhe Safet Butkës përcjellin idealizmin e ëndrrës së rilindësve për një komb të bashkuar, duke vepruar me të dyja armët e rezistencës kombëtare – dijen dhe kulturën vizionare nga njëra anë dhe qëndresën prej luftëtari të thjeshtë në frontet e luftërave në terren, me armiq përherë të njëjtë: pushtues të huaj dhe përçarës të brendshëm, të cilët në të gjitha rastet kanë qenë dubël i njëri-tjetrit. Mandej Uran Butka është rrënjosur në kujtesën politiko-kulturore si një ndër politikanët e njohur të së djathtës shqiptare tradicionale e historike, jo vetëm si deputet i Parlamentit shqiptar, por sidomos për kërkimin dhe konsolidimin e idealeve të kësaj së djathte, duke revokuar dhe aktualizuar në një kontekst organik mitet e filozofisë dhe ideologjisë kombëtare të së djathtës shqiptare nëpërmjet librave të tij historikë e studimorë. Uran Butka, si rrallëkush pas rënies së komunizmit në Shqipëri, ka ditur që me një strategji konkrete, reale e nëpërmjet një ballafaqimi dokumentar ta shpërngulë diskursin historik në çështjet më të errëta e më enigmatike të historisë sonë, duke zbardhur shtresat e mykura, të manipuluara e të rrejshme të historiografisë komuniste. Dhe në këtë pikëpamje është një studiues që, tashmë, nuk mund të anashkalohet, sepse në një mënyrë a në një tjetër, prapaskenat kryesore të politikës shqiptare të shekullit XX ai i ka prekur me studimet e tij të shumta e voluminoze. Mjafton të përmendim disa nga titujt: “Ringjallje”, “Kthimi i Mit’hat Frashërit”, “Mukja, shansi i bashkimit, peng i tradhtisë”, “Gjeniu i kombit”, “Safet Butka”, “Lufta civile në Shqipëri”, “Bombë në Ambasadën Sovjetike” etj.
Proza e shkurtër: tregimet
Por, janë të paktë ata që njohin përmasën e artistit në personalitetin e Uran Butkës. Që prej vitit 2001, kur botoi të parin vëllim me tregime, “Vdekje e bardhë”, Uran Butka hyn në një marrëdhënie të re, intime me shkrimin, duke zgjeruar hapësirën e gjuhës për konceptimin e një ekzistence të re të vetvetes, tashmë si artist. Vëllimet me tregime “Vdekje e bardhë” (2001), “Humbja nuk është mbarimi” (2004) dhe “Në shtëpinë tonë” (2008) janë përpjekje mbresëlënëse për një bujtje të etshme e të përmallshme në ligjet e një bote tjetër të shkrimit – letërsinë artistike. Duhet thënë se me këtë botë Butka ka qenë i familjarizuar në mënyra të ndryshme me leximet e pasura, por në një masë të madhe duhen theksuar marrëdhëniet e ngushta të tij me pikturën, art në të cilin e ka ushtruar gjatë penelin, pa harruar kontributin e çmuar në realizimin e dhjetëra dokumentarëve televizivë me natyrë historiko-kulturore.
Edhe tregimet e Uran Butkës, një duzinë e spikatur dhe e realizuar artistikisht, kanë diçka nga impresionet e pikturës, e disa të tjera, nga ana kompozicionale, ruajnë strukturën lineare e retrospektive të dokumentarit për të dhënë sa më të shpejtë afreskën rrëfimore dhe përqendrimin e përjetimit.
Disa nga tregimet e Uran Butkës janë të shkruara me një mjeshtëri skrupuloze miniaturisti. Detajet, përsëritja funksionale e tyre i japin ritëm dhe poezi tregimeve. Një ekzemplar antologjik është tregimi i shkurtër “Arna”. “Arna” përfaqëson një simbol të hollë të “horizontit të pritjes” së burrit. Tregimi zë fill më një situatë ritualore të një çifti: “Kur binin në shtrat, asaj i pëlqente që ai t’ia lëmonte shpinën, shpatullat, qafën… Ai i vinte dorën mbi këmishën e mëndafshtë të natës. Dora rrëshqiste lehtazi mbi sipërfaqen e shkarëzuar dhe të shndritshme të cohës… Ajo kishte një sqimë e kënaqësi të veçantë për veshjen. Vdiste për veshje të bukura dhe elegante, madje edhe të gjitha të brendshmet i mbante të rrëshqitshme, të bardha, gati të tejdukshme”. Tregimi ka një kyç filozofik e estetik: midis ritualit të përhershëm, nëpërmjet një simbolike të arnës, në jetën e intime të çiftit ka hyrë koha, ai lum vërshues e i pandalshëm që merr me vete, rrënon, shuan e shkatërron gjithçka, që shemb perandori e i bën pluhur, ka hyrë edhe në jetën e çiftit për të shkrimbur më të brishtin komunikim. Dora e burrit që ka rrëshqitur nëpër të linjtën e mëndafshtë, ndesh me këtë vrazhdësi të kohës dhe mbetet e ngrirë. Tash e tutje nuk do ta kemi më këtë magji të prekjes që ka riprodhuar gjithmonë kënaqësi, luks e rezonancë me andjet fine. Ja se si e përshkruan momentin “fatal” të thyerjes së kënaqësisë: “Ajo u shkryth. Dora rrëshqiti lirisht mbi këmishën e natës me një fërfëllimë epshndjellëse, por përnjëherësh u ndal e dridhur nga një pengesë e papritur. Nuk i besoi asaj prekjeje. I kaloi sërish gishtat mbi të, por i tërhoqi me vrull, sikur të kishte prekur një dregëz kanceri. Ishte një arnë e qepur mbi këmishën e saj prej bezeje. Atij iu duk sikur ajo kishte veshur një arnishtë. Ndjeu një rrënim të brendshëm. I iku pa kthim gjithë dëshira e kënaqësia, i ngriu patosi i shpirtit. Pëllëmba iu këput dhe i mbeti si një gjethe e thatë mbi trupin e saj të dridhshëm”. Baladë? Elegji? Rrëfimi apo më saktë, përshkrimi depërton në thelb të lëvizjes, e cila është lëvizje e vetme, njëkahëshe, lineare, ashtu si raporti i rëndomtë i marrëdhënieve të shtratit, me një frakturë rënieje që është “trandja”. Njeriu i ideukuar me linearitetin e telenovelave nuk është i përgatitur për ta përjetuar “ngjarjen” si kategori artistike, por vetëm si linjë aksioni e vëllim intrigash, çka sjell varësinë psikike të lexuesit/shikuesit jo me atë se si ndodh, por me sasinë e gjërave që ndodhin. Ndryshe, sensacion apo ngjarje quhet vetëm ai spektakël që gorromis njëherësh duzina njerëzish dhe kur flakët, gjaku, tymi e hataja të pushtojnë pamjen: kjo, po, kjo të ngop syrin.
Trishtimi, para se të jetë logjik, hap në këtë tregim perspektivën e një meditimit filozofik që na bën me dije se një ditë do të jemi të vetmuar, të privuar, të detyruar të heqim dorë… të pezullt e të shtrënguar të pranojmë cakun e ndarjes me disa “imtësira të mëdha”, falë të cilave ka gjetur pikëmbështetje identiteti ynë, njohja e vetvetes përmes subjektit që fal adhurimin tonë.
Proza e gjatë: romani “Miti i Haxhi Qamilit”
Si rezultat i një përvoje të gjatë në prozën e shkurtër të tre librave me tregime, por edhe të përvojës së tij si studiues e historian, Uran Butka botoi më 2010-n romanin e tij të parë “Miti i Haxhi Qamilit”. Roman historik? Edhe po, edhe jo. Pasazhet e shumta me përshkrime të peizazhit, ishujt e shumtë lirikë dhe linjat e idileve liriko-dramatike, ndonëse nga pikëpamja zhanrore dhe genotipologjike nuk janë situata të romanit historik (megjithëse jo përjashtimisht), sfondi i tyre është krejtësisht historik e konkret, përfshirë edhe disa nga personazhet që me lehtësi ia qëllojmë se kush janë. Idilet e dashurisë apo përshkrimi i animizuar letrar te “Miti i Haxhi Qamilit” nuk kanë natyrën aventureske, gotike e kalorësiake të romanit historik, ashtu siç e ndeshim në romanet e Valter Skotit apo te romanet e Ndoc Nikajt. Të duket se historia