Hilmi Saraçi: Haxhi Jonuz Efendi Jonuzi (1848-1909)

Nga personalitetet e shquara fetare dhe kombëtare

Haxhi Jonuz Efendi Jonuzi

(1848-1909)

Nga Hilmi Saraçi, prof.

Njëri ndër predikuesit dhe frymëzuesit fetar e kombëtar që ka merita të veçanta në këto fusha është edhe  Haxhi Jonuz Efendiu . Ai ka lindur në Jashanicë (Toplicë) me 1848. Në vendlindje  kisht kryer mejtepin, kurse pas shpërnguljes me dhunë ishte vendosur me familjen e tij në Vushtrri. Më vonë kreu medresen e pastaj edhe studimet e larta për teologji në Stamboll. Pasi  kreu studimet u këthye në Vushtrri ku zhvilloi një veprimtari të dendur fetare, arsimore, kulturore në gjuhën shqipe. Puna e tij, idet e lira e të avansuara, mësimi i fesë  në gjuhën shqipe edhe pse ishte e ndaluar me ligj, përkushtimi ndaj çështjes së atdheut e kombit, pengonin qarqet konzervative fetare dhe politike. Për këtë arsye u nxorr para Gjyqit të Vilajetit të Shkupit. Ishte njeri shumë i guximshëm dhe i matur, prandaj në këtë proces doli fitimtar. Më vonë për t’i ikur presioneve e kërcënimeve, braktisi Vushtrrinë , ku ishte shumë i rrespektuar  dhe vendoset në Suhadoll të Poshtëm afër Mitrovicës . Popullata e këtij mjedisi, “ihvanët” e tarikatit melami i ndërtuan një teqe (tyrbe) të cilën ky fetar dhe patriot i shquar   e shëndrroi në shkollë të pavarur  ku mësimin e zhvillonin në gjuhën shqipe. Jonuz Efendiu ishte njeri me kulturë të gjerë fetare, kombëtare dhe ndër shejhlerët e parë të melamive në rrethin e Mitrovicës , njeri që me një dashuri të zjarrtë shpiegonte çështjen fetare dhe kombetare. Ai herët e kishte përjetuar jetën e vështië dhe tmerrin nga pushtuesit serbë, kur me dhunë  me familje me torturime e kishin nxjerr nga shtëpia dhe e kishin shpërngul në Kosovë …

Idhtar i madh i shkollimit të femrës

Gjatë shkollimit në Stamboll kishte pasur shumë takime me figura të shquara fetare dhe kombëtare me të cilët kishte shkëmbyer përvoja fetare, patriotike dhe shkencore …

Më të këthyer, pas studimeve, në Kosovë për herë të parë kishte hapur shkollën e parë shqipe  në Suhadoll  të Poshtëm  dhe kishte ngritur zërin për shkollimin dhe emancipimin e femrës shqiptare. Ai shpeshherë kishte thënë se shkollimi dhe inkuadrimi i femrës në rrjedhat e shoqërisë kulturore , arsimore, politike, fetare e të tjera, krahas me mashkullin, ka një rëndësi të veçantë për përparimin e kombit tonë të përvuajtur dhe të robëruar , prandaj të gjithë “ihvanet” e tarikatit melami ishin idhtarë të shkollimit dhe të emancipimit të femrës  … ?shtë autor i  librit fetar` në gjuhën arabe dhe turke . Krijues i shumë poezive fetare (ilahive) që janë kënduar dhe ende këndohen nga “invanet” e tarikatit të melamive  brez pas brezi:

Eja vlla merr vesh mirë

Në këtë dynja për çka jemi ardh,

N’dash me dalë ti në huzur të zotit

Me ball të çel, me faqe të bardhë…

………………………………….

(Nga një ilahi e Jonuz Efendisë)

Vepra “Noktatylbejan” me rëndësi të veçantë

për mësimin e gjuhës shqipe

Mirëpo vepra  “Noktatylbejan” (Komentimi i shkronjave ) ka një rëndësi të veçantë  për mësimin e gjuhës shqipe me shkronja arabe. Emri i tij i vërtetë ishte Hajdar, në shkrimet e tij letrare e përdorte  emrin Sabri. Ndersa me rastin e emërimit për shejh të melamive, u pagzua me emërin Jonuz. Ka ndërruar jetë me 1909…

Njerëzit herët kishin dëgjuar për veprimtarinë fetare dhe patriotike të Jonuz Efendiut, sidomos  nëpërmes  veprave të tij, në veçanti poezive fetare (ilahive) që ishin mjaft të preferuara nëpërtubime dhe ndaja fetare, prandaj veprimtaria e tij fetare dhe patriotike kishte ndikuar në formimin e shumë personaliteteve fetare dhe kombëtare . Tyrbja e Jonuz Efendisë ishte vendqendrimi, edukimi dhe mësimi për  pasardhësit e tij fetar ,  për “ihvanët” e tarikatit melami , në përgjithësi   …

?shtë knaqësi dhe nderë ta vizitosh teçen e Jonuz Efendiut ( dhe të Vesel Efendiut) në Suhodoll të Poshtëm. Ato gjatë luftës (1998-1999) ishin të dëmtuara shumë, por “ihvanet” nën përkujdesjen dhe udhëheqjen e st.nipit të tij, Jonuz Jonuzit i kanë rindërtuar, me një stil dhe mjeshtri të përsosur. Jonuz Jonuzi tani me një kujdes dhe dije të veçantë përkujdeset për ruajtjen e teçës dhe begatimin e ideve të st.gjyshit të tij. Njëkohësisht  u prin tubimeve fetare (ziqërit) të melamive në teçen e Suhodollit, ku jeton, por nuk e ka titullin e shejhit. Nga pasardhësit e familjës së Jonuz Efendisë të gjithë e kanë lëshuar fshatin, për veç Jonuz Jonuzit i cili me familjen e ngushtë ka mbetur në fshat dhe nuk dëshiron (mendon) ta lëshojë, sepse ”këtu e kam zemrën dhe shpirtin, këtu dëshiroj që të vdes pranë st.gjyshit tim”- thotë Jonuzi me ndjenjë të dashurisë dhe të krenarisë…

Rrëfimi interesant i sternipit të Jonuz Efendiut

Ai tregon një rast kur forcat demagogjike dhe reakcionare turke në bashkëpunim me disa sherbëtorë të verbër shqiptarë ,kishin përgatitur dhe  organizuar vrasjen e st.gjyshit të tij, Haxhi  Jonuz Efendiut. Në hyrje të selisë se tij fetare një i ri, 25 vjeçar kishte ardhur dhe kishte kërkuar që të takohet me Jonuz Efendiun. Shërbyesit e selisë fetare, në fillim nuk e kishin lejuar që të hyjë brenda, por Jonuz Efendiu u kishte thënë që ta lejojnë hyrjen e tij. Kur ishte ulur ky i ri, Jonuz Efendiu sikur e kishte ditur se  ky i ri kishte mendime të liga , kishte ardhur me qellime të caktuara dhe  po përgatitej për ta kryer vrasjen ndaj tij, prandaj i kishte tërhequr verëjtjen që mos të ngutet dhe e kishte pyetur përse ka ardhur  dhe kush e ka përgatitur dhe e ka urdhëruar  të marrë në iniciativë të vërbër dhe të shëmtuar njerëzor...

Pas disa bisedave, sqarimesh dhe komentimesh këtë të ri e kishte bërë për veti. Ky i ri, pastaj e kishte kuptuar diturinë dhe fuqinë e Jonuz Efendiut dhe kishte dalur nga selia e tij fetare i ngarkuar dhe i humbur shpirtërisht... Kur kishte shkuar në vendin, të personi që e kishte përgatitur për atentat, e kishte nxjerr pistoletën dhe e kishte vrarë në vend të Haxhi Jonuz Efendiut...

Ç’thonë të tjerët për Haxhi Jonuz Efendiun

Haxhi Mevlani një fetar i njohur nga Vushtrria, njohës dhe përkrahes i tarikatit melami, kudo ku kishte shkuar kishte folur për personalitetin e Haxhi Jonuz Efendiut dhe për tarikatin melami. Ai kishte një respekt dhe dashuri të sinqert për  prijsin shpirtëror të melamive (shejhin), prandaj me veti shpeshherë i mbante veprat e tij si “Noktatylbejan “ të Jonuz Efendiut. Haxhi Mevlani kishte shetitur shumë vende të botës islame, prandaj kishte të zgjeruar fushën e diturisë fetare dhe kombëtare. Kur kishte shkuar në Arabinë Saudite kishte folur për Jonuz Efendiun nëpërmjet të veprës së tij “Noktatylbejan” kishte paraqitur vizionin fetar të Jonuz Efendiut. Bashkëbiseduesit arab ishin habitur dhe nuk kishin besuar se në Kosovë ka fetar dhe dijetar si Haxhi Jonuz Efendiu. Më vonë kishte bashkëpunuar me Haxhi  Vesel Efendiun dhe me Hamit Saraçin. Për Hamit Saraçin kishte thënë se ka “një gjerësi të diturisë fetare dhe kombëtare që dallon nga të tjerët në saj të mëndimit të thellë, të qartë dhe të pastër për tarikatin e melamive”...

_________

Haxhi Vesel Efendi Mikullovci

(1872-1926)

Hilmi Saraçi

Si udhëheqës shpirtëror (shejh) i tarikatit melami, trashegimtar i  Haxhi Efendi Jonuzit  , kishte filluar të bashkëpunojë dhe të harmonizojë disa qendrime që kishte pasur sa ishte i ri Hamit Saraçi dhe t’i jap njohuri dhe dituri për fenë (islame), pikërisht për tarikatin melami dhe ta inkuadrojë  në fushën fetare të këtij tarikati, shpirtrisht. Hamiti, më parë kishte “marr dorë” dhe kishte hyrë si antar i devotshëm në  tarikatin e melamive të Shejhu, Haxhi Efendi Veseli dhe nga kjo ditë kishte filluar të mishërohet në zemrën dhe në shpirtin e tij ky tarikat, të punojë me shpirt dhe dëshirë të zjarrtë për dituri fetare dhe kombëtare- për tarikatin melami, por pa e lënë anash çështjen për liri e pavarësi kombëtar dhe luftën kundër pushtuesit të popullit tonë të filluar që kur ishte ende i ri .

Një ditë kishte shkuar të shejhu, Haxhi Efendi Veseli. Ishte ditë e premte e shenuar në fenë islame si ditë e madhe . Ai (shejhi) me respekt dhe dashuri e kishte pritur, pasi edhe më parë e kishte njohur Hamitin si njeri me vyrtyte të larta fetare dhe kombëtare . Më parë kishin biseduar për rëndësinë e tarikatit  melami dhe për shumë çështje të tjera fetare dhe kombëtare . Pastaj e kishte udhëzuar si zakonisht në këto afrime që të marrë abdes dhe i kishte dhënë tri kategori të mësimit përnjëherë nga tarikati i melamive .   Vesel Efendi  Mikullovci ishte njëri ndër figurat të njohura fetare dhe kombëtare në Vushtrri dhe më gjerë .  Të parët e tij  ishin të ardhur nga Mikullovci, një fshat i njohur i rrethit të Toplicës në vitin 1878, në Vushtrri. Ka lindur me 1872 në Mikullovc (Toplicë), prandaj si pesë vjeçar ishte shpërngulur me dhunë me familjen në Vushtrri . Familja Mikullovci është e njohur si familje fetare, patriotike dhe humane. Nga kjo familje kanë dalur njerëz të shkolluar dhe të njohur në lamin e kulturës, arsimit, fesë, shkencës dhe të bisnesit. Tani janë më tepër se 40 familje që jetojnë në Vushtrri , Mitrovicë dhe në Prishtinë…

Në këtë drejtim më tepër shquhet nipi i tij , Hamiti (e kishin pagëzuar Hamit në shenjë respekti dhe ndërimi për Hamit Saraçin ).Ai është një fetar i dalluar dhe njohes i idesë së tarikatit melami. Përmendet ndër “ihvanë” dhe më gjerë për aftësinë e këndimit të ilahive dhe të mevlydeve , në gjuhën shqipe, prandaj në të shumten e rasteve e thërrasin për këndimin e mevlydëve dhe për ceromoni të tjera fetare, bashk me nipin e tij Selim Buzollin. Ai kudo ku gjendet me respekt dhe dashuri e kryen misionin fetar dhe patriotik, prandaj “ihvanët” e duan dhe e respektojnë shumë    …

Vesel Efendi Mikullovci mësimet e para i mori  të Jonuz Efendiu  që jetonte, gjithashtu në Vushtrri e më vonë në fshatin Suhodoll të Mitrovicës, ndërsa të lartat në Stamboll. Gjatë shkollimit në Turqi , krahas mësimit fetar, gjithmonë mëndoi dhe punoi për njohjen dhe identitetin e kombit shqiptar dhe kështu shumë herë kishte ra në konflikt dhe kishte pasur polemika me disa figura reakcionare fetare rreth origjinës dhe kulturës se popullit shqiptarë. Haxhi Vesel Efendiu kishte një bashkëpunim të sinqertë dhe dashuri të zjarrtë  me shumë shqiptarë të shpërngulur në Turqi, njerëz të pendës dhe fytyra të njohura fetare dhe kombëtare që jetonin dhe vepronin në Kosovë. Shquhet bashkëpunimi më udhëheqësin shpirtëror (shejhin) të kaderive Selim Efendi Drejtën, gjithashtu nga Vushtrria  i cili kishte një njohuri të lartë fetare, shkencore  ,por edhe kombëtare. Efendi Selim Drejta  për këtë arsye ka qenë  i përcjellur nga organët e pushtetit serb dhe ishte burgosur për veprimtari patriotike disa herë. Ai përveç njohurive fetare, kishte edhe njohuri shkencore. Shquhen disa teza shkencore dhe polemika me disa ylema (profesor nga Bosna). Këtë bashkëpunim më vonë Selim Efendi Drejta e kishte pasur edhe me Hamit Saraçin. Gjatë një debati në një tubim me “ihvanët” në Vushtrri,  kishin paraqitur qendrime identike për disa aspekte fetare të tarikatit melami dhe kaderi, prandaj bashkëpunimi në mes tyre ka qenë i dalluar dhe përmbajtësor.

Ndërsa  Mulla Mustafë Dallku ishte njëri ndër bashkëpunëtorët më të mirë të Haxhi Vesel Efendiut. Ai ishte një “ihvan” i dalluar i tarikatit të melamive. Rregullisht ishte pranë Haxhi Efendi Veselit nëpër tubime fetare dhe kombëtare. Shquhet më zërin e bukur dhe muzikal gjatë këndimit të kuranit dhe të ozanit. Ishte një patriot dhe mendimtar i dalluar për çështje kombëtare, veçanërisht. Në një rast për ardhmërinë e Kosovës kishte thënë “ e jona se e jona, por pak e vona” . Mulla Mustafa e kishte dashur dhe e kishte respektuar edhe Hamit Saraçin. Ai disa herë kishte shkuar në Bivolak , në odën e Hamitit ku kishte marrë pjesë në ziqër dhe ceromoni të tjera fetare . Prandaj gjatë debatëve fetare dhe kombëtare ishin shpeshherë pranë njëri tjetrit dhe kishin një mirëkuptim reciprok për begatimin dhe afirmimin e tarikatit melami . Mulla Mustafë Dallku shpeshherë citonte disa mendime të Hamit Saraçit në tubimet fetare, kur nuk ishte i pranishëm Hamiti. Shquhet mendimi i Hamitit kur thoshte : “njeriu është si uji, kur uji nuk lëviz, është i trubullt, nuk pihet, njeriu që nuk lëviz në drejtim të shërbimit kombëtar dhe të besimit të vërtetë fetar, ndaj zotit, është i trubullt në mendje, nuk e vlenë të ket emër dhe të përmendet gjatë jetës..”.

Haxhi Vesel Efendiu ka ndrruar jetë  me 1926 në Vushtrri. Ai pas veti ka lënë tre djem: Mustafën , Ahmetin dhe Nysretin. Nysreti shquhet si luftëtar i rezistencës kombëtare . Bashk më vëllaun Ahmetin kishin marrë pjesë në luftën e Shaban Polluzhës .Në kohën e pushtetit italo- gjerman 1941-1943 , Nysreti ishte oficer, ku gjatë kësaj kohe kishte dhënë kontribut në ngritjen e nivelit luftarak kundër mbeturinave serbo çetnike. Mirëpo me ardhjen në pushtet të sistemit komunist nuk ishte pajtuar me ideologjinë komuniste, kishte dalur në mal dhe kishte kundërshtuar, prandaj forcat e sigurimit komunist, në krye me Ali Shukriun e kishin kapur tradhëtisht dhe e kishin  pushkatuar .

Hamiti Saraçi nuk kishte të kryer asnjë shkollë të veçantë , ishte autodidakt.Megjithatë ai përveç gjuhës shqipe e zotronte mirë, në saj të ndikimit të madh nga Haxhi Vesel Efendiu edhe turqishtën, arabishten. Kohë pas kohe  kishte arritur që t’i përsosë këto gjuhë dhe të komentojë literaturën fetare për mrekulli. Kishte filluar të shpiegojë ideologjinë fetare të melamive me dashuri dhe me  njohuri të veçantë . Për mësimin e gjuhës turke dhë arabe, Hafiz Halili kishte ndihmuar, gjithashtu. Tani shpiegimet dhe komentimet  fetare i bëntë me një dituri dhe lehtësi të dalluar.

Ndërsa karakteristikat e tarikatit të melamive kishte filluar t’i mësojë dhe t’i përvehtësojë me një kujdes të veçantë . “E ka mësuar mirë  edhe mësimin e tevhidit (njëshmëria e Allahut), është dhënë me mish e me shpirt në mësimin e vahdet-i vuxhudit (vetëm Allahu egziston), kushtet e myslimanit të mirë i ka plotësuar: abdesin dhe pesë vaktet e namazit kurr nuk i ka lënë . Për rrugë të hakut e për hak ka qenë në gjendje me sakrifikuar jetën . Ishte bujar, i sinqertë , i drejtë dhe trim, prandaj e kanë dashur dhe e kanë respektuar të gjithë shoqëria dhe e kanë quajtur Hamit Daja “ ( Nga shënimet në dorëshkrim të Jonuz Mripës për “Tarikatet dhe shejhlerët, 1981“).