E premte, 29.03.2024, 11:45 AM (GMT)

Kulturë

Demir Krasniqi: Dasma shqiptare në Malësinë e Gollakut

E hene, 03.10.2011, 07:03 PM


DASMA SHQIPTARE NË MALËSINË E GOLLAKUT

 

Shkruan: Demir KRASNIQI

 

Malësia e Gollakut , që shtrihet në pjesën verilindore të Kosovës , historikisht ka qenë dhe mbetet treva më e lënë anash dhe më e varfra nga të gjitha pushtete e kaluara , por pjesërisht edhe në ditët e sotme .

Në këtë krahinë malore që shtrihet për rreth brezit kufitar Kosovë – Serbi , gjithmonë ka mbizotëruar varfëria e skajshme , nga se kanë munguar kushtet elementare për një jetë normale të banorëve të këtyre anëve, duke filluar nga mungesa e infrastrukturës rrugore , mungesa e shkollimit, mungesa e punësimit , mungesa e mbikëqyrjes shëndetësore , mungesa e rrymës elektrike  dhe shumë mungesa të tjera .

Nën kushte dhe rrethana të këtilla , për banorët e kësaj Malësie , pos të tjerash , edhe çështja e martesave ka qenë një problem i madh jetik , nga se nën kushte dhe rrethana të tilla, çfarë ishin atje deri në fillim të mileniumit të 21-të, për pjesën dërmuese te të rinjve të këtyre trevave , nuk ishte aspak e lehtë  të bëheshin martesat dhe dasmat popullore ashtu siç e kërkonin traditat tona dhe dëshirat e kësaj popullate .

Kushtet e rënda ekonomike , varfëria e skajshme, mungesa e shkollimit dhe mungesa e punësimit, në këto treva malore bënin që fejesat, martesat dhe dasmat të bëheshin ekskluzivisht me kosto shumë të larta parash , të cilave jo të gjitha familjet mund t’iu përballonin !

Për të kryer një fejesë, për të bërë një dasmë dhe për të marrë një nuse , banorët e kësaj Malësie ishin të detyruar që të shisnin pjesë toke, male, shtazë shtëpiake dhe pasuri të shumta familjare , për çka më vonë ndiheshin pasojat e rënda me vite të tëra !

Kështu që , shumë familje të cilat nuk kishin se çka të shesin , qoftë nga pasuria e patundshme, qoftë nga kapitali i shtazëve shtëpiake , ishin të shtrënguar që martesat e të rinjve të tyre , t’i bëjnë me ndërrime vajzash një për një , ose t’i blejnë femrat me çmime shumë të larta !

Djelmoshat e atyre familjeve që ishin skajshmërish të varfra e që nuk kishin se çka të shesin , qoftë nga pasuria e patundshme , qoftë nga shtazët shtëpiake dhe që nuk kishin as motra për t’i dhënë me ndërrime , ishin të detyruar që përkundër dëshirës dhe vullnetit të tyre, ta kapin botën në sy dhe të kërkojnë fatin e martesave të tyre jashtë vendlindjes dhe jashtë Kosovës, ku më së shumti kanë lidhur martesat e tyre me femrat e Bosnjës , por nuk mungonin martesat edhe me femra të popujve tjerë të Ballkanit dhe të Evropës .

Dukuria e shitblerjes së vajzave në Malësinë e Gollakut , ka vazhduar deri pas gjysmës së dytë të shekullit të XX-të, kur filluan të hapen shkolla, të shkollohen edhe femrat fshatare e sidomos pas hapjes së Universitetit të Kosovës , më 1970.

Kushtet e rënda të jetesës dhe rrethanat e cekura më lartë , ishin shkaktarët kryesorë që popullata e kësaj Malësie t’i braktisë trojet e veta stërgjyshore dhe të migrojë nëpër vendet urbane të Kosovës, të shpërngulen jashtë Kosovës dhe të marrin rrugët e pa kthim të kurbetit të zi, gjithandej vendeve të globit tokësor .

Sot , Malësia e Gollakut është e boshatisur nga banorët e saj , ku shumë pak njerëz kanë mbetur për të jetuar atje dhe vetëm sa nuk është shpallur zonë e pa banuar !

 

Fejesat e të rinjve në Malësinë e Gollakut

 

Fejesat e të rinjve në Malësinë e Gollakut , shënonin një gëzim të shumëpritur tek familjarët dhe prindërit e tyre . Ato fillonin që të bëhen që nga mbarimi i fazës së pubertetit dhe adoleshencës për të dy gjinitë , apo siç e quanin popullata vendore këtë proces : që pas hyrjes së të rinjve në “Bylyk” .

Fejesat e vajzave fillonte edhe në moshën më të re , kurse tek djemtë kjo bëhej duke filluar nga mosha 18 vjeçare , e sidomos gjatë shkuarjes së tyre në shërbimin ushtarak , në mënyrë që kur të ktheheshin nga ushtria ata do t’i priste martesa .

Kërkesat e vajzave për nuse bëheshin ekskluzivisht përmes ndërmjetësimit të mesitëve . Mesitët duhej të ishin njerëz të besueshëm , serioz dhe që i njihnin mirë të dy palët e interesuara për të lidhur miqësi të reja në mes veti .

Mesitët nuk e kishin aspak të lehtë për ta kryer këtë punë, nga se për t’i bindur dy familje që të lidhin miqësi të reja mes veti, duhej kohë, mund dhe punë e mundimshme .

Se sa ishte e mundimshme dhe e gjatë puna e mesitëve deri tek realizimi i një fejese mes dy të rinjve , më së miri dëshmon një thënie popullore :”Për pa i shqye tri palë këpucë, apo opinga – mesiti nuk mund ta kryej punën e vet”! Kurse sipas “Kanunit të Lekë Dukagjinit” , thuhet se një mesiti për punën që e kryen – i takon një lirë !

Për kryerjen me sukses të shërbimeve të mesitnive , mesitët duhej paguar bukur shumë para nga ana e prindërve të djalit i cili duhej të fejohej . Përveç parave, mesitëve iu takonin edhe dhurata të ndryshme si nga ana e familjarëve të djalit që po fejohej , ashtu edhe nga ana vajzës që po kërkohej për nuse .

Pas shumë përpjekjeve dhe mundimeve te mesitit , për të ardhur deri tek fejesa në mes të dy të rinjve , në rastin kur ai e merr konfirmimin dhe pëlqimin nga ana e prindërve të vajzës e cila po u kërkohet për nuse , atë herë mesiti e paralajmëron ardhjen e tij në familjen e djalit që kërkon nuse për t’ua sjellë lajmin , apo sihariqin se kjo punë do të kryhet me sukses . Ky akt i sjelljes së lajmit , apo sihariqit nga ana e mesitit për arritjen e pëlqimit për fejesë , nga ana e familjes së vajzës e cila po kërkohej për nuse, në Malësinë e Gollakut quhej :”Ardhja e myzhdes “, apo “Myzhdeja”.

Për pritjen e myzhdes , angazhoheshin vetëm rrethi i ngushtë familjarë, këndohej ndonjë këngë me defe nga ana e vajzave të shtëpisë dhe mesiti qerasej me petulla . Pra, nuk zhvillohet ndonjë ceremoni e bujshme .

Në aktin e prurjes së myzhdes nga ana e mesitit, do të caktohet dita se kur do të shpallet fejesa dhe pastaj fillojnë përgatitjet familjare për të organizuar Dasmën e Fejesës së djalit të tyre .

 

Dasma e  Fejesës

 

Akti i shpalljes së fejesës në mes të dy të rinjve , apo Dasma e Fejesës , në Malësinë e Gollakut njihej me dy terma :”Fjala e Nuses”, apo “Dora e Nuses”.

Ceremonia e Dasmës së Fejesës, zakonisht bëhej ditën e Enjte, e cila konsiderohej si ditë e shenjtë dhe kjo dasmë nuk zgjaste më shumë se 24 orë . Por, më vonë kur njerëzit fillojnë të punësohen në punët e shtetit, atëherë ceremonia e Dasmës së Fejesës organizohej edhe ditën e Diele .

Për dasmat e fejesave , nuk thirreshin edhe aq shumë njerëz për mysafirë, përpos rrethit familjarë , farefisit dhe miqësisë së ngushtë , nga se iu ikej shpenzimeve të mëdha për dasma të këtilla .

Po ashtu , për ceremonitë e dasmave të fejesave nuk iu kushtohej shumë rëndësi angazhimeve të grupeve muzikore, apo ndonjë formacion tjetër argëtues , nga se edhe në këtë mënyrë mëtohej që t’iu ikej shpenzimeve të mëdha e të pa nevojshme .

Njëra ndër aktet më të rëndësishme gjatë ceremonive të dasmave të fejesave , për të gjithë familjarët dhe mysafirët e ftuar , pa dyshim ishte ardhja e mesitëve , akt ky që të gjithë pjesëmarrësit e dasmës e prinin me padurim .

Ardhjen e mesitëve e prisnin burrat e shtëpisë së dasmorit bashkë me miqtë dhe të afërmit, të cilët u dilnin përpara tek dyert e oborrit , të rreshtuar sipas moshës dhe largësisë familjare . Këtë akt e përcillnin me muzikë edhe tupanxhinjët , apo siç i quanin malësorët e Gollakut :”mefterët” , kurse vajzat dhe bijat e shtëpisë, ardhjen e mesitëve e prisnin me këngë të shoqëruara me defe , por që këndonin larg burrave – në oborrin e shtëpisë . Këngët që i këndonin femrat në këtë rast , kryesisht ishin me motive satirike me të cilat përmes figurave të ndryshme ironike , i thumbonin mesitët .

Pasi që përcilleshin mesitët dhe hynin brenda odës së dasmorit, ata së pari përshëndeteshin radhazi nga ana e të gjithë mysafirëve të pranishëm, qeraseshin me cigare duhani dhe shërbeheshin me pije freskuese dhe kafe .

Pas këtyre shërbimeve , radhën e ka mesiti kryesor i cili zgjohet në këmbë dhe i afrohet të Zotit të shtëpisë , përkatësisht babait të djalit i cili po fejohet për t’ia dorëzuar “Fjalën e Nuses”, apo “Dorën e Nuses”, që nënkupton shpalljen e aktit të fejesës në mes të dy të rinjve . Me këtë rast, që të gjithë mysafirët e pranishëm ngritën në këmbë dhe dëgjojnë me kujdes pranim – dorëzimin e “Fjalës së Nuses”.

Sipas zakoneve , “Fjalën e Nuses” mund ta merr Zoti i shtëpisë , përkatësisht baba i djalit që po fejohet, apo ndonjë i afërm i tij, të cilin në shenj nderimi e respekti e thërrasin që ai ta merr “Dorën e Nuses” .

Po sa të kryhet akti i shpalljes së kësaj fejese (marrja e Dorës së Nuses) , të gjithë mysafirët e pranishëm radhazi ua urojnë miqësinë e re dhe fejesën e dy të rinjve të dy palë miqve . Në ato momente , zbrazen armët habertare për të alarmuar fshatin dhe rrethin se u shpall fejesa . Atëherë kërcet kënga, muzika, defet dhe ahengu deri në kulm si tek burrat , ashtu edhe tek femrat .

Pastaj shtrohet darka për të gjithë mysafirët e pranishëm në shtëpinë e dasmorit , për të vazhduar më pastaj ahengu deri në orët e para të mëngjesit, si tek burrat, ashtu edhe tek gratë .

Për argëtimin e burrave në këto raste , në Malësinë e Gollakut, angazhoheshin kryesisht tupanë e surlja, të cilët quheshin “mefterë” dhe që ishin të përkatësisë rome . Përmes ritmeve dhe melodive të këtyre “defterëve” , kryesisht vallëzohej , por ndonjëherë edhe këndohej . Vallet që i ekzekutonin “mefterët” romë , ishin gati se të gjitha valle serbe nga lugina e lumit Morava Jugore, nga se edhe vetë “mefterët” merreshin nga ato vendbanime . Këngëtarë kishte shumë pak dhe ata që ishin këndonin më shumë nga dy veta me gisht në vesh , pa shoqërime me instrumente muzikore . Rrallë herë ndodhte që në dasma të gjendej ndonjë instrumentist që do të luante me ndonjë çifteli, fyell, kavall, mezhnicë , apo ndonjë tjetër instrument popullor . Pjesë e këtyre ahengjeve , pa dyshim ishin edhe disa lojëra popullore, mahi dhe humore autoktone .

Argëtimi tek gratë , bëhej kryesisht me këndime këngësh burimore të shoqëruara me defe, të cilëve zakonisht iu binin vajzat e reja dhe bijat e shtëpisë. Edhe atje, vallëzimi bëhej përmes ritmeve të defeve dhe të rrahurit e shuplakave . Po ashtu, kishte edhe lojëra e humore të cilat i interpretonin kryesisht bijat e shtëpisë .

Pas përfundimit të ceremonive të Dasmës së Fejesës, vinte akti i përcjelljes së mesitëve për në shtëpitë e tyre dhe mysafirëve të tjerë. Edhe përcjellja e mesitëve bëhej nën shoqërimin e këngëve të femrave me defe në një distancë nga oborri i shtëpisë, ku sërish do të thumbohen mesitët përmes këngëve satirike .

Me rastin e përcjelljes së mesitëve , është zakon që përveç shumës së parave të kërkuara më parë, t’iu jepen edhe dhurata tjera, kryesisht këmisha , peshqira , çorape , këpuca , apo ndonjë pjesë nga veshjet përkatëse .

 

Çuarja punë së pari ,  ndeja e nuses “Ndër unazë” dhe përgatitja e çejzit të saj

 

Jo më larg se dy javë ditë nga shpallja e fejesës së dy të rinjve , familja e djalit të fejuar duhet të përgatitet për të çuar “Punë së pari” për nusen e sapo fejuar , pra në familjen e nuses .

Punë së pari , nënkupton harxhet e nevojshme për përgatitjen e çejzit të nuses , duke filluar nga gjërat e leshta , të pambukut dhe materialeve për të qëndisura .

Punë së pari , dërgon ekskluzivisht vjehrri (baba i djalit të fejuar) , i shoqëruar me ndonjë vëlla të tij, apo ndonjë njeri të afërm .

Koha që zgjatë derisa nusja ta përgatis çejzin në tërësi , quhet :”Ndeja e Nuses ndër Unazë”, e cila zgjatë 3- 4 vjet , nga se është punë shumë e ngarkuar dhe e mundimshme për t’ u përgatitur aq sa do të jetë e nevojshme .

Përgatitja e çejzit të nuses , bëhet ekskluzivisht me punë dore, ku përveç nuses, për ta përgatitur çejzin e martesës, angazhohen të gjitha gratë e shtëpisë, bijat e martuara, mikeshat dhe të gjitha ato femra të vullnetit të mirë që dinë dhe duan që  t’i ndihmojnë vajzës së fejuar , për t’u përgatitur sa më shpejt që është e mundur për të shkuar nuse në fis të huaj .

Përgatitja e çejzit të nuses bëhet përmes punës  me vek, punës me kërrabëza , punës me drugëza , punës me gjilpërë dhe të qëndisurave .

Në përbërje të çejzit të nuses hyjnë: qilimat, janat, sexhadet, çergat ,jastëkët ,pëlhurat e ndryshme prej leshit dhe pambukut, veshmbathje për nusen dhe për burrin e saj , veshmbathje  për meshkujt dhe femrat e shtëpisë , dhurata për të afërmit e familjes së burrit ,çorapë , dorëza, këmisha, qëndisje të ndryshme me patiskë, pëlhura, ojme, shamia, mindila ...etj.

 

Marrja e masës së petkave të nuses

 

Pasi të konstatohet se janë bërë të gjitha përgatitjet e nevojshme dhe se puna me përgatitjen e çejzit të nuses është në fazën përfundimtare, atëherë fillojnë konsultimet në mes të babës së djalit të fejuar (vjehrrit) dhe babës së vajzës së fejuar (babagjyshit) për caktimin e ditës se kur do të shkohet për ta  kërkuar , apo për ta marrë “Masën e petkave të nuses”.

Me nocionin “Masa e petkave” nënkuptohet masa , apo përcaktimi paraprak nga ana e prindërve të nuses , se sa palë rroba duhet blerë për vajzën e cila do të bëhet nuse, sa lloje të arit dhe stolive tjera të nevojshme për një nuse , sipas standardeve të kohës .

Pasi të jetë marrë “Masa e petkave”, atëherë babai dhe familja e djalit i cili do të martohet, ia fillojnë përgatitjeve intensive për blerjen e rrobave të nuses, pajisjeve të nevojshme, arit, stolive dhe dhuratave të nevojshme për ta rrumbullakuar dasmën e martesës .

 

Dërgimi i teshave (petkave) të nuses dhe caktimi i vades  ( Ditës) së Dasmës

 

Pasi të jenë blerë dhe kompletuar të gjitha  rrobat dhe gjësendet e kërkuara  nga ana e familjarëve të nuses , atëherë babai i djalit të fejuar do ta paralajmërojë babanë e vajzës së fejuar (nuses) se gjithçka është e gatshme dhe i kërkon mikut që t’ia përcaktojë vadën (ditën) se kur mund t’i çojë petkat (teshat) e nuses .

Babai i nuses , menjëherë ia cakton vadën (ditën ) se kur mund t’i çojë petkat dhe menjëherë i fillon përgatitjet për t’i pritur miqtë .

Për dërgimin e petkave të nuses, mund të shkojnë te miku : babai i djalit (dhëndrit) dikush nga xhaxhallarët e tij dhe eventualisht daja i djalit (dhëndrit) .

Në këtë ceremoni, zakonisht shkohet në të kthyer e jo në të bujshëm .Përjashtim bëjnë vetëm miqësitë e largëta , kur mund edhe të buhet tek miku .

Zakonisht , gjatë këtyre ceremonive shtrohet vetëm dreka , ose darka në rastet kur duhet bujtur tek miku .

Pasi të jetë ngrënë dreka , apo darka , atëherë babai i djalit (dhëndrit) i hapë valixhet dhe fillon radhazi për t’ua treguar miqve petkat e nuses, stolitë dhe dhuratat përkatëse .

Pas ekspozesë së petkave të nuses , stolive dhe dhuratave të dërguara , atëherë nisin bisedat dypalëshe rreth përcaktimit të Ditës së Dasmës , përkatësisht , martesës .

Në këtë rast , babai i nuses (vajzës) ia cakton Ditën e Dasmës babait të dhëndrit (djalit), sipas kushteve dhe mundësive të tyre reale për t’u përgatitur sa më mirë.

Pos përcaktimit të kësaj vadeje për Ditën e Dasmës së martesës, babai i nuses gjithashtu ia përcakton mikut (babait të dhëndrit) numrin e krushqve (dasmorëve) se deri në sa persona mund t’i sjell në Ditën e Dasmës, për ta marrë vajzën e tij, për nuse ! Ky lloj përcaktimi i numrit të dasmorëve bëhet thjeshtë për arsye ekonomike, nga se miku (baba i nuses) duhet të përgatitet për pritjen e tyre .

Po ashtu, miku (baba i nuses) duhet ta dijë paraprakisht se a do të bëhet dasma me tupan e surlja , apo pa to?! Edhe kjo kërkesë, bëhet për arsye ekonomike, nga se edhe për këto dajre , duhet përgatitur mirë për pritje , shërbime dhe dhurata adekuate .

Po këtë ditë, të dy palë miqtë do të përcaktojnë vendin se ku do të bëhet  pritja e krushqve dhe “Teslimi i nuses”( Vendtakimi i dorëzim – pranimit të nuses).

Vendtakimi i “Teslimit të nuses”, përcaktohet aty ku është më i përshtatshëm për të dy palë miqtë , diku në një largësi relative nga shtëpia e familjes ku do të merret nusja .

Në rastet kur miqtë që e marrin nusen , vijnë nga një largësi e madhe terreni , atëherë praktikohet që familjarët e nuses t’ua qesin vajzën e tyre me qerre, së paku deri në gjysmën e rrugës, për t’ua mundësua dasmorëve kthimin më të lehtë dhe më të hershëm për në shtëpinë e dasmorit .

 

PËRGATITJET PËR DASMË

 

Pas dërgimit të petkave të nuses dhe caktimit të vades , përkatësisht , ditës së Dasmës së Martesës, me marrëveshjen dypalëshe të miqve , familjarët e djalit i cili do të martohet menjëherë i fillojnë përgatitjet intensive për kryerjen e dasmës .

Me këtë rast, kryefamiljari , apo babai i djalit që do të martohet , menjëherë i thërret të afërmit e vet , kushërinjtë dhe njerëzit e lagjes së vet në një mbledhje speciale për t’u konsultuar dhe për t’ua caktuar detyrat konkrete secilit prej tyre .

Në atë mbledhje konsultative , i zoti i shtëpisë (i zoti i dasmës) së pari prezanton numrin e krushqve që do të thirren në dasmë, që nga rrethi familjarë, farefisit, lagjes e deri tek rrethi i miqësisë dhe shoqërisë më të gjerë .

Për thirrjen e dasmorëve (krushqve ) angazhohen njerëzit e vullnetit të mirë dhe serioz, të cilët do t’i thërrasin dasmorët, miqtë dhe shokët me kohë dhe atë personalisht duke shkuar derë me derë për t’i thirrur . Thirrjet të cilat janë bërë në mënyra tjera dhe jo me shkuarje direkte tek shtëpitë e tyre , miqtë, shokët, apo rrethet tjera familjare nuk i kanë konsideruar si thirrje serioze dhe për këtë motiv as që kanë shkua në dasmë.

Po ashtu , në mbledhjen konsultative është caktuar vendi për mbajtjen e dasmës, shtëpia , oda , apo tanta . Shtëpia , apo oda që është përcaktuar për mbajtjen e dasmës, është përzgjedhur si shtëpi, apo odë më e përshtatshme , më e madhe , nga familjet më të pasura dhe më të ndershme .

Në fshatrat e Malësisë së Gollakut, të rralla kanë qenë ato familje të cilat kanë poseduar oda për pritjen e mysafirëve, apo për organizimin e dasmave dhe ahengjeve të ndryshme familjare, nga se varfëria në këto treva ishte e skajshme dhe për këtë, shumë  familje nuk ishin në mundësi që të ndërtojnë oda .

Në mungesë të odave , pjesa dërmuese e fshatarëve të kësaj Malësie , kanë qenë të detyruar që dasmat dhe gazmendet e tyre , t’i organizojnë nëpër të ashtuquajturat “Tanta”, që do të thotë vend për pritjen e dasmorëve . Tantat e krushqve , zakonisht ndërtoheshin në ndonjë vend të rrafshët dhe të përshtatshëm për qëndrim dhe argëtim të dasmorëve . Tanta e krushqve ndërtohej në formë të rrethit me rrema e dushqe të shpeshta, për t’ua pritur dasmorëve erërat, të ftohtit, shiun, borën dhe rrezet e ngrohta të diellit.

Tanta e krushqve ndërtohej larg shtëpisë së grave, për të mos u dëgjuar zhurma, ahengu, lojërat dhe mahitë e ndryshme tek gratë, por as të mos duken burrat dhe gratë në mes veti .

Në mesin e Tantës, zakonisht ndizej një zjarr i madh, rreth të cilit ngroheshin dasmorët dhe ai zjarr shërbente edhe për ndriçimin e dasmorëve , nga se atëherë nuk kishte rrymë elektrike, ndërsa ndriçimi me llamba të vajgurit, ose me fener ishte i pa mundur sepse harxhohej sasi e madhe e vajgurit dhe gjendja e rëndë ekonomike nuk ua lejonte një shpenzim të tillë .

Në mbledhjen konsultative për parapërgatitjet e dasmës, gjithashtu janë caktuar njerëzit që do t’iu shërbejnë dasmorëve gjatë tërë dasmës, të cilët janë quajtur “hyzmetçarë”. Në këtë grup të njerëzve “hyzmetçarë”, kanë hy: ruajtësit e këpucëve (opingave) të dasmorëve, të cilët janë përkujdesur edhe për vendosjen dhe radhitjen e tyre në vendin e caktuar, kafexhinjtë , çajaxhinjtë, servuesit e bukës, servuesit e sofrave, shërbyesit me ujë të pijshëm, me gota, kënata, ibrikë, legene...etj.

Rëndësi të veçantë i është kushtuar përzgjedhjes së njerëzve të cilët do ta përgatisnin ushqimin e dasmorëve, sidomos për zierjen e gjellëve , të cilët duhej të jenë edhe zanatlinj edhe të verifikuar për pastërti e pedanteri .

Po në këtë mbledhje, janë përcaktuar burrat të cilët do të kujdesen për pritjen e dasmorëve tek dera e oborrit të shtëpisë, të cilët duhej të qëndrojnë të rreshtuar sipas moshës dhe largësisë familjare .

Në mbledhjen konsultative , do të përcaktohet njeriu i cili do të jetë bartës i Flamurit të dasmës. Njeriu që do të përcaktohet për bartjen e Flamurit të dasmës, duhet të jetë person i pastër moralisht, burrë i ndershëm , i vendosur dhe trim që do t’i del Zot, Flamurit . Flamurtari i dasmës, nuk ka mundur të jetë nga rrethi familjarë i dasmorit, as nga rrethi i miqësisë së tij, por ai është zgjedhur nga një lagje tjetër e fshatit që nuk i ka takuar as gjaku, as farefisi me familjen e dasmorit .

Flamurtari i dasmës, ka pasur të drejtën që ta  ftojë kënd të dojë për ta shoqëruar në dasmë dhe ky akt është konsideruar si një privilegj dhe nder i madh për ata që janë ftuar në dasmë.

Krahas përzgjedhjes dhe përcaktimit të bartësit të Flamurit – Flamurtarit, apo Bajraktarit, po në atë mbledhje janë përcaktuar edhe tre burra të cilët do të qiten në rreshtin e dasmorëve përpara Flamurtarit .

Simbolika se përse qiteshin tre burra para Flamurit (Bajrakut) ka qenë si vijon:

Burri i parë, që qitej para Bajrakut, përzgjidhej një njeri i urtë, i mençur që di t’i zgjedh problemet eventuale , në rast të ndonjë mosmarrëveshje përgjatë udhëtimit të dasmorëve .

Burri i dytë, që qitej para Bajrakut, përzgjidhej nga familjet më të pasura materialisht, në mënyrë që ai në rastet eventuale të ndonjë mosmarrëveshje mes dasmorëve përgjatë rrugëtimit, po qe se nuk bëjnë punë fjalët e urta të plakut – urtak, atëherë ky i dyti, do të kryej punë përmes pagesës së gjobave me shumë të caktuar parash .

Burri i tretë , që do të qitej para Bajrakut , përzgjidhej nga ata të cilët ishin të armatosur dhe të verifikuar për sakrifica , ku në rastet e ndonjë mosmarrëveshje mes dasmorëve përgjatë rrugëtimit , po qe se nuk bëjnë punë as fjalët e plakut të urtë , as paratë e njeriut të pasur, atëherë problemet do të zgjidheshin vetëm përmes grykës së qarkut të armës, për të cilën ky njeri duhet të jetë i gatshëm që të sakrifikohet .

Në mbledhjen konsultative parapërgatitore të dasmës, do të bëhet edhe përzgjidhja e kerrit të nuses i cili do të shkojë bashkë me krushqit për ta marrë nusen dhe për ta sjellë në shtëpinë e dasmorit . Për kerrin e nuses janë përzgjedhur kijet më të mirë të lagjes, apo të katundit, kuajt më të mirë të lagjes , apo të katundit , por gjithnjë duke pasur kujdes që edhe pronarët e kijeve , apo të kuajve të jenë pjesëtarë të familjeve të ndershme e të moralshme për ta kryer këtë shërbim. Në mungesë të kijeve, kuajve dhe qerres së nuses, është përzgjedhur një kali, apo një gomar për marrjen e nuses me te, sidomos në rastet e terreneve të vështira malore dhe gjatë stinëve të dimrit, kur nga bora e madhe nuk mund të qarkullohej me ndonjë mjet tjetër .

Krahas përcaktimit dhe përzgjedhjes së kerrit të nuses, kijeve, kuajve, kalit, apo gomarit, janë përzgjedhur dhe përcaktuar që më parë edhe përcjellësit e kerrit të nuses, apo mjeteve tjera të udhëtimit për marrjen e nuses, të cilët janë përkujdesur për ruajtjen e rendit dhe sigurisë gjatë rrugëtimit deri tek marrja e nuses dhe kthimi anasjelltas . Përcjellësit e kerrit të nuses, kushtimisht, janë përzgjedhur nga rrethi i ngushtë familjarë që ishin njerëz të besueshëm, të moralshëm dhe trima .

Po ashtu, krahas përzgjedhjes dhe përcaktimit të kerrit të nuses, në atë mbledhje konsultative është përzgjedhur edhe qerrja për bartjen e çejzit të nuses, e cila ka qenë pak më e vogël se sa qerrja e nuses dhe ajo qerre është quajtur “Seksone”.

Edhe për zgjedhjen e kerrit të çejzit të nuses (Seksones) , kanë vlerë rregullat dhe kriteret e kerrit të nuses .

Në konsultime paraprake të kësaj mbledhje, janë përcaktuar edhe disa njerëz të shkathtë të cilët kanë poseduar kuaj , apo atllarë të stërvitur për përcjelljen e dasmorëve përgjatë rrugëtimit të tyre për shkuarje deri tek vendi i marrjes së nuses dhe kthimin e tyre deri në shtëpinë e dasmorit .

Këta njerëz të cilët kanë udhëtuar ekskluzivisht me kuaj – atllarë, janë quajtur “Mushllumxhinjë” dhe ata nuk kanë mundur të jenë më pak se dy persona, por më shumë po . Roli i mushllumxhinjve ka qenë i ngjashëm me truprojat e dasmorëve, bajraktarit dhe qerres së nuses, nga se ata në vazhdimësi e kanë vëzhguar terrenin gjatë udhëtimit për të përgjuar se mos do t’i sulmojë rastësisht dikush krushqit, apo qerren e nuses .

Ata kanë udhëtuar vazhdimisht krahas dasmorëve në krahun e majtë dhe të djathtë të tyre . Në rast të ndonjë rreziku eventual, apo sulmi ndaj dasmorëve dhe qerres së nuses, ata të parët do të rezistonin me forcë dhe armë të zjarrta kundër tyre .

Në fund të mbledhjes konsultative parapërgatitore të dasmës, do të merret vendim edhe për caktimin dhe angazhimin e grupeve muzikore, tupanëve , apo këngëtarëve të cilët do të përkujdeseshin për argëtimin dhe disponimin sa më të mirë të dasmorëve që nga fillimi e deri në mbarim të dasmës.

 

FILLIMI DHE ZGJATJA E DASMËS  NË MALËSINË E GOLLAKUT

 

Sipas traditave më të vjetra, dasmat në Malësinë e Gollakut kanë zgjatur pothuajse një javë ditë që nga fillimi e deri në mbarim të saj . Kur themi kështu, kemi parasysh ditët e fillimit të dasmës në familjen e vajzës e cila do të shkojë nuse deri tek përfundimi i të gjitha zakoneve dhe adeteve tek familja e djalit i cili martohet .

Duhet cekur një fakt i pa mohuar tradicional , se në Malësinë e Gollakut, në kohërat më të hershme, dasmat e martesës janë bërë kryesisht ditën e Enjte – ditë kjo që konsiderohej si ditë e shenjtë dhe e mbarë për të gjitha punët dhe traditat tona.

Më vonë, me fillimin e shkollimit te të rinjve, me fillimin e punësimit të njerëzve nëpër vende të ndryshme të punëve zyrtare , ku punohej çdo ditë dhe pushime kishin vetëm të shtunave dhe të dielave , atëherë edhe dasmat fillojnë të organizohen kryesisht ditën e diele duke përfshirë këtu ditët e vikendit të javës .

Në vazhdim do të mundohemi që shkurtimisht t’ua paraqesim një pasqyrë të ecurisë së dasmës , në formë kalendarike :

1. Ditën e  Enjte , fillonte dasma në të dy familjet – në familjen e vajzës që do të bëhej nuse dhe në familjen e djalit që do të martohej. Në familjen e vajzës që do të bëhet nuse, kjo ditë njihet si Dita e të bërit të vajzës me vaj, apo ndryshe quhet Dita e qitjes së shamisë së vajzës .

Ndërsa , në familjen e djalit i cili do të martohet, kjo ditë shënohet si Dita e Kulaçit të Nuses, ku gratë e familjes do ta sitin miellin për gatesën e Kulaçit të Nuses dhe do ta gatuajnë atë, duke u shoqëruar me këngë e me defe .

2. Dita e  Premte , në familjen e vajzës që do të bëhet nuse është e rezervuar për daljen e vajzës nëpër kojshi dhe të afërm, për t’u përshëndetur me ta . Mu për këtë, kjo ditë quhet “Dita e kojishive”.

Derisa kjo ditë në familjen e djalit që do të martohet , më tepër kalon në përgatitjet e nevojshme rreth dasmës dhe pritjes së ndonjë mysafiri i cili do të vijë edhe para dasmës.

3. Dita e Shtune, në familjen e vajzës, njihet se “Dita e grave”, apo “Dita e çejzit”, ku gjatë kësaj dite bëhet ekspozimi i çejzit të punuar gjatë viteve sa ka qëndruar vajza “Ndër unazë”, ku atë ditë mblidhen shumë gra, nuse, bija e çika nga i gjithë rrethi ku ka jetuar vajza .

Në mbrëmje të së shtunës, organizohet “Nata e kanës”, ose “Kanagjeçi i vajzës”, ku sipas traditës, i vihet kana vajzës dhe aty zhvillohet një ceremoni shumë e dhimbshme ku vajtohet me të madhe, qahet dhe këndohet .

Ndërkaq, në familjen e djalit që do të martohet, dita e Shtune njihet si “Nata e mbledhjes së krushqve”, ku që  në orët e pas ditës fillon ardhja e mysafirëve dasmorë nga të katër anët e rrethit.

Nata e së shtunës, në familjen e djalit që do të martohet , do të kalojë në aheng, këngë, lojëra, vallëzime e mahi deri në orët e vona të kësaj mbrëmje .

4. Dita e Diele, në familjen e vajzës që do të bëhet nuse, njihet si “Dita e përcjelljes së vajzës për nuse”. Atë ditë, që nga orët e para të mëngjesit, familjarët e përgatisin vajzën për ta përcjellë nuse, kurse vajza që shkon nuse i bënë përgatitjet e fundit të çejzit dhe përshëndetjet e fundit me familjarët e saj, farefisin, fqinjët, dajallarët dhe të gjithë të afërmit e saj.

Pas të gjitha këtyre ceremonive, vajzën do ta përcjellin në rrugë për nuse, familjarët e saj, të afërmit, farefisi dhe akraballëku i saj .

Në familjen e djalit i cili do të martohet, dita e Diele njihet si “Dita e dasmës së martesës” dhe “Dita e marrjes së nuses”.

Atë ditë, dasmorët (krushqit) do të ngrënin mëngjesin sa më herët dhe do të nisen për rrugë për ta marrë nusen dhe për ta sjellë në mbrëmje në shtëpinë e dasmorit .

Në mbrëmje, pasi që të vijë nusja në shtëpinë e djalit me të cilin do të lidhin martesë, do të shtrohet darka , do të shtihet dhëndri në dhomën e martesës me nusen që quhet “Hyrja e dhëndrit në xherdek” dhe pastaj do të vazhdojë sërish ahengu si tek burrat, ashtu edhe tek gratë, por jo shumë gjatë, ashtu si që mund të zgjatet në natën e së Shtunës.

Që nga ardhja e nuses në shtëpinë e dasmorit, shumica e krushqve (dasmorëve) do të fillojnë të shpërndahen për në shtëpitë e tyre .

5. Dita e Hëne, në shtëpinë e djalit që është martuar , apo dasmorit, është e njohur si “Dita e grave”, apo “Dita e çejzit të nuses”.

Por, që në orët e hershme të mëngjesit, bëhet nxjerrja e dhëndrit nga dhoma e nuses “Nxjerrja e dhëndrit nga xherdeku”.

Pas këtij akti, organizohet “Thyerja dhe ngrënia e Kulaçit të nuses”, ndërsa që nga mesdita e deri në orët e vona organizohet “Dita e grave”, apo “Dita e çejzit të nuses”, ku ekspozohet i tërë çejzi i nuses dhe atë ditë do të vijnë gra, nuse e çika nga të gjitha fshatrat për rreth për ta parë nusen dhe çejzin e saj .

6. Dita e  Marte , njihet si dita e daljes së nuses nëpër kojshi, ku në shoqëri me gratë , bijat, nuset dhe vajzat e shtëpisë, do t’iu bëjë vizita familjeve të afërme të kojshive, kryesisht atyre me të cilët janë në një gjak dhe në një fis me familjen e burrit të saj.

 

Vizitë e shkurtër e nuses në familjen e saj

 

Pas përfundimit të dasmës, ditën e tretë, apo ë katërt pas martesës, është zakon që të dërgohet nusja për një vizitë të shkurtër në familjen e saj . Për ta realizuar këtë vizitë, bashkë me nusen shkon vjehrri i saj (baba i dhëndrit) dhe në atë vizitë nuk qëndrohet gjatë, eventualisht sa për ta ngrënë një drekë, që do të thotë se kjo vizitë bëhet gjatë ditës në të kthyer për mbrëmje tek shtëpia e dhëndrit.

Kjo vizitë bëhet ekskluzivisht sa për t’i parë prindërit dhe familjarët e vet nusja , me qëllim që të mos mërzitet dhe në anën tjetër, kjo vizitë ka për qëllim që të dëshmojë tek familja e nuses se deri këtu ka shkuar puna si duhet , si është më së miri dhe se çdo gjë rreth saj është në rregull .

 

Marrja e vajzës (nuses) së pari nga ana e familjarëve të saj

 

Pas dy javë martese , është zakon që familja e vajzës (nuses) të shkojnë miq së pari dhe ta marrin vajzën e tyre në një pushim dyjavor , që quhet “Sparim”, që do të thotë  së pari.

Për ta marrë vajzën “Së pari”, shkojnë babai i vajzës (nuses) , vëllezërit dhe xhaxhallarët e saj . Kjo shkuarje tek miqtë “Së pari”, zakonisht bëhet në të bujshëm , ku për ta përgatitet një darkë dhe një mëngjes i hershëm . Për këtë pritje të miqve “Së pari”, prindërit e dhëndrit përveç rrethit familjarë, mund të thërrasin edhe ndonjë mik , ose dajallarët e dhëndrit .

Vajza (bija e shtëpisë) që është bërë nuse, me rastin e shkuarjes “Së pari” në familjen e saj, përpos dhuratave tjera për familjarët e saj, është zakon që të dërgojë kuleç dhe pite , si dhurata ushqimore .

 

Marrja e nuses së pari nga ana e familjarëve të dhëndrit

 

Pas pushimit dyjavor të nuses , të kaluara në gjininë e vet, tani i vjen radha shkuarjes së miqve (familjarëve të dhëndrit) dhe dhëndrit “Miq së pari “ në familjen e saj, për ta marrë nusen “Së pari” .

Në këtë shkuarje “Së pari “, shkojnë babai i dhëndrit, dhëndri, vëllezërit e dhëndrit , xhaxhallarët dhe dikush nga dajallarët e dhëndrit.

Edhe në këtë shkuarje “Së pari”, miqtë shkojnë në të bujshëm, ku do të gostiten me një darkë dhe një mëngjes të hershëm nga ana e familjarëve të nuses .

Gjatë kohës sa qëndrojnë miqtë në këtë “Sparim” , përveç disa lojërave dhe mahive që bëhen gjatë natës për t’i argëtuar miqtë, është zakon që të përgatiten edhe disa lojëra e mahi humoristike në llogari të dhëndrit, të cilat më tepër shërbejnë si sprova për të kuptuar se sa është vigjilent dhe i mençur dhëndri i tyre.

Po ashtu, gjatë këtij “Sparimi” , është zakon që dhëndrin ta çojnë për herë të parë edhe në shtëpinë ku qëndrojnë gratë e shtëpisë, për ta parë atë se çfarë djali është dhe sa di të gjendet në situata të ndryshme, nga se edhe atje e presin trike të ndryshme mahitare.

Edhe me rastin e kthimit së pari të nuses nga pushimi në familjen e saj, është zakon që t’iu çojë dhurata ushqimore dhe ëmbëlsira familjarëve të burrit të saj .

 

DASMA TE GRATË  DHE  TE BURRAT

 

Dasmat popullore në Malësinë e Gollakut, tradicionalisht janë bërë ndaras në mes të dy gjinive, pra veç e veç . Madje , këto ndarje janë bërë në një largësi relative prej njëra – tjetrës, në mënyrë që të mos shihen fare, të mos kontaktohen fare dhe të mos dëgjohen fare në mes veti të dy gjinitë. Për këtë ndarje gjinore, përpos largësisë, janë angazhuar që të thurin edhe mure, apo gardhe të shpeshta me dushqe të cilat kanë shërbyer si perde në mes tyre.

 

Përgatitja e ushqimit të dasmës

 

Problem në veti për ecurinë normale të dasmave në Gollak, pa dyshim se kanë paraqitur përgatitjet ushqimore, në rend të parë, sigurimi i miellit të grurit i cili duhej blerë, pastaj sigurimi i mishit dhe gjellëve të ndryshme.

Të gjitha gatesat, ëmbëlsirat, mishrat, gjellët , pitet...i përgatisnin gratë. Për këtë qëllim, qysh para fillimit të dasmës, angazhoheshin një numër i caktuar grash – magjetore, të cilat përzgjidheshin si më të specializuarat për gatesa, më të pastrat dhe më seriozet , nga se po të mos kishte ndonjëra kujdesin e duhur, atëherë do të gjendej gjithçka nëpër ushqime nga ana e dasmorëve dhe pastaj do të përgojohej i tërë mundi dhe nderi i dasmorit për jo pastërti dhe moskujdes në ushqim.

Në rrethanat e kushteve shumë të rënda ekonomike, varfërisë dhe mungesës së kushteve elementare për të siguruar ushqimet e bollshme për dasmorët, përveç angazhimit të grave – magjetore, në këtë Malësi ishte zakon që edhe gratë dasmore, mikeshat dhe të afërmet që do të shkonin në dasmë, t’ua dërgonin familjes së dasmorit si dhuratë nga një gatesë speciale, sidomos pite, me qëllim që sado pak t’ua lehtësojnë skamjen dhe t’ua kompletojnë ushqimet dasmore.

Shumë më vonë, kah përfundimi i shekullit të XX-të, në këtë Malësi, fillojnë të angazhohen kuzhinierë meshkuj të specializuar për përgatitjen e ushqimeve dasmore, çka shënonte një progres të madh shoqëror , sidomos kjo ishte një lehtësim shumë i madh për botën femërore .

 

Dhuratat që çoheshin nëpër dasma

 

Sipas traditave dhe zakoneve të dasmës në Malësinë e Gollakut, ishte nder i madh dhe respekt për ata që thirreshin në dasmë nga ana e dasmorit. Por, për të shkuar në një dasmë nën ato kushte aq të rënda varfërie, nuk ishte aspak punë e lehtë për mysafirët e ftuar për dasmë, nga se nuk mund të shkohej me duar thatë në dasmë, pa ua çua edhe ndonjë dhuratë mikpritësve që organizonin dasmën.

Kështu që, burrat qonin  në dasmë këso lloje të dhuratave: sheqer, kafe, çaj, llokum, cigare, duhan, takëme, dash, tupanë e surlja , grupe muzikore, këngëtarë ...etj.

Gratë qonin në dasmë këso lloj dhuratash : petulla, pite , tepsia, ëmbëlsira, jorgan, veshje të ndryshme (kryesisht për femra ) etj.

 

Argëtimi në dasmat e Gollakut

 

Kujdes i veçantë në dasmat e Gollakut, i kushtohej angazhimit të grupeve të ndryshme, të cilat do të kujdeseshin për argëtimin dhe disponimin sa më të mirë të dasmorëve . Një angazhim i këtillë, për dasmorin ishte një barrë e madhe shpenzimi , nga se ato grupe kushtonin shumë para .

Për këtë qëllim, në dasmat e Malësisë së Gollakut angazhoheshin kryesisht “mefterët” romë, në përbërje të një tupani dhe një surle , që kushtonin pak më lirë se sa grupet tjera muzikore .Në rastet kur dasmori nuk kishte mundësi që t’i paguante këta “mefterë”, atëherë kishte njerëz të vullnetit të mirë, miq e shokë të cilët do t’ia qonin dhuratë dasmorit një palë “mefterë”, që konsiderohej njëra nga dhuratat më të mëdha në dasmat e atëhershme.

Roli i tupanit dhe surles në dasmat popullore të Gollakut , ishte i shumëfishtë , nga se përveç argëtimit të mysafirëve dasmorë, ai shërbente edhe si mjet alarmues nëpër atë Malësi dhe në anën tjetër, tupani shërbente edhe si mjet thirrjeje për dasmë, nga se sipas traditës së këtyre trevave – gjithandej ku dëgjoheshin krismat e tupanit, njerëzit mund të shkonin lirshëm në dasmë edhe pa ndonjë thirrje tjetër nga ana e dasmorit.

Pra, argëtimi në dasmën e burrave bëhej kryesisht përmes lojërave dhe valleve popullore të luajtura me tupan e surle , pastaj lojëra të ndryshme popullore tradicionale, humor dhe mahi të tjera .

Këndimi bëhej kryesisht nga ndonjë individ , apo dy individ të cilët këndonin këngë të vjetra pa shoqërim me instrumente muzikore, por aty këtu kishte edhe ndonjë instrumentist popullor që dinte të luaj me ndonjë instrument popullor, si: çifteli, sharki, fyell, kavall, mezhnica ...etj.

Argëtimi  tek gratë  dasmore , bëhej kryesisht përmes këndimit të vajzave me defe, ku edhe vallëzohej nga ana e bijave të shtëpisë dhe nuseve të reja . Edhe tek gratë luheshin lojëra të ndryshme tradicionale humoristike .

 

SHKUARJA PËR MARRJEN E NUSES

 

Shkuarja për marrjen e nuses, zakonisht bëhet ditën e Diele. Krushqit të cilët do të shkojnë për rrugë për marrjen e nuses, herët në mëngjes do ngrënin mëngjesin dhe pastaj do të nisen për rrugë.

Udhëtimi për marrjen e nuses në dy drejtimet bëhet në formë të rreshtuar të dasmorëve. Rreshtimi i dasmorëve bëhet me qëllim që të duket rreshti sa më i gjatë dhe numri i krushqve të duket sa ma me shumë dasmorë.

Për rreshtimin dhe drejtimin e krushqve , zakonisht do të kujdeset një  njeri i moshuar me përvojë dhe me autoritet tek masa, të cilin krushqit do ta dëgjojnë dhe respektojnë. Njeriu që e drejton masën dhe rreshtin e krushqve quhet “Çaushi i dasmës”.

Gjatë udhëtimit të krushqve në të dy drejtimet , rrahjet e tupanit nuk duhet të pushojnë gjithandej terreneve ku është e mundur, kurse diku në krye të kolonës së krushqve rreshtohen dy këngëtarë të cilët do të këndojnë gjatë rrugës pa shoqërime instrumentale, por me gisht në vesh dhe atë gjatë tërë kohës e këndojnë të njëjtën këngë e cila në dasmat e malësisë së Gollakut , njihet si kënga “Se n’ Rugovë po thërret tellalli”, titull ky që nga malësorët e Gollakut është deformuar në “Kënga e Sen Rugovës”, apo “Sen Rugova” , që mendohet se bëhet fjalë për ndonjë emër trimi i quajtur Sen Rugova!

Kjo këngë është shumë karakteristike dhe melodike, që këndohet pa ritëm dhe ka shumë pak tekst, por këtë duhet ta këndojnë këngëtarët e specializuar që kanë zë të lartë malësori . Kjo këngë nuk ka karakter argëtimi, por ka karakter alarmimi të rrethit nga kalojnë dasmorët, në rast të ndonjë rreziku eventual, apo në rast të ndonjë sulmi nga grupet e ndryshme . Po ashtu, përmes kësaj kënge, alarmohet edhe familja e vajzës e cila do të merret për nuse, si dhe alarmimi i familjes së djalit që do të martohet , se krushqit janë duke u kthyer në shtëpi.

Gjatë këndimit të kësaj kënge, dasmorët në vazhdimësi do të shtinë me armë zjarri, në shenjë përkrahje ndaj këngëtarëve dhe për t’i alarmuar terrenet për rreth tyre se krushqit që po udhëtojnë , janë të armatosur dhe në rast sulmi – ata do të veprojnë rrufeshëm për vetëmbrojtje !

 

Pritja dhe shërbimi i krushqve në vendin e caktuar nga ana e familjarëve të nuses

 

Krushqit duhet të mbërrijnë në kohën e caktuar më parë në mes të dy palë miqve , në vendin e caktuar për pritje nga ana e prindërve të vajzës e cila do të përcillet për nuse.

Në rast të ndonjë vonese të tyre, Zoti i dasmës do të gjobitet me të holla , si ndëshkim për vonesë dhe mos mbajtjen e fjalës .

Dasmorët do të priten në vendin e caktuar, nga ana e familjarëve dhe të afërmve të nuses, të cilët do t’i presin në formë të rreshtuar para tyre. Pasi të jenë përshëndetur radhazi krushqit dhe pasi të jenë ulur të gjithë, atëherë të gjithë ata do të shërbehen me ndonjë pije freskuese, çaj, kafe, lëngje, llokum, apo diç tjetër .Po ashtu, që të gjithë dasmorët nderohen edhe me shpërndarje cigaresh si nga ana e miqve pritës, ashtu edhe nga ana e atyre që do ta marrin nusen.

Pas këtyre shërbimeve, fillojnë bisedat e ndërsjella në mes të dy palë miqve , pastaj ahengu, vallëzimi dhe këndimi. Të gjitha këto ceremoni do të zgjasin vetëm për aq kohë sa të jetë bërë gati nusja me çejzin e saj për të udhëtuar me krushqit .

Para se të nisen krushqit për t’u kthyer në shtëpi, është zakon që të organizohen vrapimet për marrjen e maramës me këmbësori dhe me kuaj . Përveç maramës së nuses që zakonisht qitet para krushqve si shenjë dhurate për vrapuesit, mund të qiten edhe shenja tjera që kanë vlera më të mëdha se sa marama e nuses. Këto dhurata , varësisht nga mundësitë kapitale të Zotit të dasmës, zakonisht janë: dashi, kijet dhe ndonjë shtazë tjetër.

Vrapimi për marrjen e maramës së nuses, së pari organizohet me vrapues të këmbësorisë dhe fitues i maramës do të jetë vrapuesi i parë që do të arrijë tek shenja e caktuar. Të njëjtën gjë e bëjnë edhe vrapuesit me kuaj , të cilët do të vrapojnë fill pas vrapimit të këmbësorëve dhe po ashtu fitues do të jetë kali i cili do të arrijë i pari tek shenja e caktuar.

Gjatë kohës së vrapimeve te të dy palëve vrapuese, do të bien tupanët dhe surlja , të cilët kryesisht do ta interpretojnë “Vallen e Maramës”, kurse masa e tubuar e krushqve gjatë tërë kohës së vrapimit, do të brohorasin me parullat:”Hajde mashalla ! Hajde mashalla!”

Sipas zakoneve dhe traditave të Malësisë së Gollakut, gjatë kohës sa vrapojnë këmbësorët dhe ata me kuaj, nuk guxon në asnjë mënyrë që t’iu përmendet emri i vërtetë atyre që vrapojnë dhe po ashtu nuk guxon askush nga dasmorët që t’ua trupojë rrugën atyre, për derisa nuk arrijnë tek shenja (Marama)!

Mos përmendja e emrave të vrapuesve dhe mos trupimi i rrugës së tyre nga ana e ndonjë dasmori , ndërlidhet me besimet se po t’ua përmendin emrat vrapuesve, apo t’ua trupojnë rrugën – ata nuk do të arrijnë shëndosh deri tek shenja, do të rrëzohen nga kuajt, apo do të pëlcet ndonjë kali !

Pas përfundimit të ceremonive të vrapimit, vjen momenti i dorëzim – pranimit të nuses , akt ky që në Malësinë e Gollakut njihet me termin “Teslimi i nuses”.

Për ta kryer këtë akt, afrohen ballë për ballë babai i vajzës (nuses) dhe babai i djalit (dhëndrit ), ku ia shtrijnë dorën njëri – tjetrit dhe bëjnë pranim – dorëzimin e nuses. Babai i nuses ia dorëzon, kurse babai i dhëndrit e pranon nusen dhe të gjitha përgjegjësitë që i takojnë sipas kanuneve popullore.

Në momentin kur bëhet “Teslimi i nuses”, nuk guxon të këndohet, të vallëzohet , të bisedohet, as të shtihet me armë !

Po qe se dikush nga dasmorët do t’i  thyej këto rregulla, atëherë Babi i nuses do ta gjobis me të holla Zotin e dasmës (Babanë e dhëndrit).

Menjëherë pas “Teslimit të nuses”, dasmorët e rreshtuar do të nisen për t’u kthyer në shtëpinë e dasmorit. Në të dalë nga vendi i pritjes , të gjithë dasmorët do të përballen me një pritë nga ana e familjarëve të nuses, ku dikush prej tyre do t’ua qes një tepsi përpara krushqve me qëllim që ata të lënë aty shuma të ndryshme parash në emër të bakshishit e që ky bakshish i dedikohet familjes së nuses, si ndihma për harxhimet e bëra gjatë përcjelljes së saj .

Po qe se ndodhë që dikush prej dasmorëve ta vjedh ndonjë gotë, apo filxhan kafeje gjatë shërbimeve nga ana e mikpritësve – familjarë të nuses, atëherë Babai i nuses, do ta gjobis me shumë të madhe parash, Zotin e dasmës, përkatësisht Babanë e dhëndrit .

Edhe gjatë kthimit të krushqve për në shtëpinë e dasmorit, gjatë tërë rrugës nuk pushojnë tupanët , lojërat , vallëzimet, këndimet e “Sen Rugovës” dhe të shtënat me armë zjarri .

 

Arritja e  krushqve dhe nuses në oborr të shtëpisë së dasmorit

 

Njëri ndër momentet më kulmore të gëzimit gjatë tërë ceremonisë së dasmës, pa dyshim është momenti kur arrijnë krushqit tek shtëpia e dasmorit dhe hyrja e kerrit të nuses në oborrin e shtëpisë së dasmorit .

Derisa krushqit akomodohen në vendin e tyre të pritjes, në oborrin e shtëpisë ku do të zbret nusja, do ta presin me padurim një numër i madh grash, nusesh, vajzash nga i gjithë rrethi familjarë , lagja dhe fshati. Dalja e nuses nga kerri do të pritet me shumë këngë, brohoritje dhe rrahje defesh .

Hyrjen e kerrit të  nuses në oborrin e shtëpisë do ta pret vjehrra (nëna e dhëndrit) me disa ceremoni të hedhjes së zjellave, drithërave , sheqerkave etj.

Zbritjen e nuses nga qerrja do ta bëjë vjehrri i saj (Baba i dhëndrit) , i cili do ta rrokë nusen në ngryk dhe do ta bartë deri në dhomën ku do të bëhet martesa e çiftit të ri .

Nusja , që nga momenti i hyrjes në dhomë, duhet të qëndrojë e palosur , ku nuk guxon as të flas e as t’i çelë sytë para të pranishmeve .

Derisa tek dhoma e nuses zhvillohen këto ceremoni, edhe tek vendi i dasmorëve (burrave) kërcet tupani, vallëzimi dhe lojërat e dasmorëve .

Në këto momente, është zakon që dikush nga dasmorët ta përgatis një shtagë (shkop) të gdhendur dhe me atë shtagë t’i prijë valles para dasmorëve të pranishëm. Në atë shtagë, dasmori që i prinë valles , i pari do të ngulitë në te një sasi parash – valutë letre dhe pastaj do të vallëzojë para secilit dasmor me atë shtagë përderisa të gjithë t’i qesin paratë në te. Mbledhja e parave në formë të vallëzimit me shtagë, ka për qëllim solidarizimin dhe ndihmën me të holla për shpenzimet që i ka bërë dasmori gjatë tërë kësaj dasme dhe ato të gjitha i dorëzohen Zotit të dasmës .

Gjatë kohës kur tek burrat dasmorë shtrohen sofrat e darkës, tek gratë , pos tjerash, pason ceremonia e uljes së nuses për të pushuar pakëz. Ulja e nuses , sipas traditave dhe zakoneve , bëhet përmbi disa kapuça të djemve të ri, që nënkupton dëshirën dhe lutjet shpirtërore , që nusja të ketë fat, këmbë të mbarë dhe të ju lindin sa më shumë djem !

Po ashtu, gjatë kësaj kohe , kur krijohen shumë tollovi në relacionet shtëpi e grave- odë e burrave , do të shfrytëzohet rasti që të sillet dhëndri fshehurazi për një vizitë interne ndaj nuses, e që as nusja , as të pranishmit nuk do ta dinë për këtë vizitë.

Me këtë rast, bijat që e udhëheqin këtë ceremoni e që e dinë se po vjen dhëndri për një vizitë të shkurtër , do ta këndojnë nusen:

“Çili sytë, oj Luli dhe banë mashalla,

Se hyni Milazimi , ty me t’ pa !”

Me këtë rast, dhëndrit nuk do t’i përmendet emri i vërtetë, por figurativisht , ai do të quhet si “Milazimi”!

Pasi që të jenë kryer të gjitha darkat si tek burrat , ashtu edhe tek gratë, atëherë nuk do të vonohet shumë dhe do të pasojë ceremonia e shtirjes së dhëndrit në dhomën e nuses, përkatësisht në dhomën e martesës .Ky akt ceremonial, njihet si “Hyrja e dhëndrit në xherdek “.

Para se të hyjë dhëndri në xherdek , duhet që të përshëndetet me të gjithë dasmorët dhe mysafirët e mbetur ende në dasmë, pastaj do të përshëndetet edhe me prindërit e tij, vëllezërit, motrat dhe të afërmit e familjes së tij.

Në aktin e përcjelljes së dhëndrit për të hyrë në xherdek, të fundit do të ndahen me te baba dhe nëna e tij, por për rreth tij mblidhen shumë vajza e bija të shtëpisë , të cilat do ta shoqërojnë hyrjen e tij, me këngë të ndryshme dhe me defe .

Ceremoni e veçantë dhe shumë interesante në momentin kur dhëndri i afrohet derës së dhomës ku do të hyjë dhëndër tek nusja e tij, të gjithë ata dhe ato që gjenden afër tij, do ta sulmojnë me grushte shpinës dhe me shqelma . Kjo bëhet me qëllim që dhëndri të ikë sa më shpejt prej tyre dhe të hyjë brenda dhomës, por qëllimi final i këtyre grushtimeve dhe shkelmimeve bëhet për t’ ai hequr tremën , frikën dhe turpin që e ka ai para masës së pranishme dhe para nuses së tij.

Gjatë tërë natës sa do të qëndrojë dhëndri me nusen në dhomën e tij të martesës, për rreth derës dhe dritares së asaj dhome , do të bëjnë roje dikush nga të afërmit e familjes së tij të ngushtë, me qëllim që të përgjojnë se mos vallë, do të ndodhë ndonjë ngjarje e pa pritur dhe jo e këndshme në mes të dhëndrit dhe nuses .

Në orët e hershme të mëngjesit bëhet ceremonia e organizuar për nxjerrjen e dhëndrit nga xherdeku , pra nga dhoma e nuses .Për nxjerrjen e dhëndrit nga xherdeku , sërish do të mblidhen prindërit e dhëndrit, motrat, vëllezërit , bijat e shtëpisë dhe të afërmit e familjes së tij.

Me këtë rast, nusja obligohet që para të pranishmëve të dëshmojë me ndonjë pjesë të çejzit të saj – pëlhurë të gjakosur, me të cilën do ta dëshmojë publikisht se ajo ka ardhur nuse e virgjër, akt ky që konsiderohet më i shenjti dhe më i shtrenjti për moralin e nuseve në këtë Malësi .

Në rastet kur nusja nuk do të del e virgjër, sipas traditave dhe zakoneve të Malësisë së Gollakut, ajo është përzënë menjëherë nga shtëpia e dasmorit, i janë qethur flokët e kresë dhe i janë ndalur rrobat e trupit, ku në atë gjendje është përcjellë  për në shtëpinë dhe familjen e saj .

Kur dëshmohet se nusja ka ardhur e virgjër, atëherë kërcet kënga, vallja, defi, tupani dhe krismat e pushkëve, për të alarmuar lagjen, fshatin dhe rrethin se nusja ka ardhur në rregull dhe me moral të pastër. Po qe se nuk del nusja e virgjër, atëherë nuk guxon as të këndohet, as të bjerë tupani e as të shtihet me pushkë !

 

Ngrënia e Kulaçit të Nuses dhe dhurata për te

 

Pasi që të jetë nxjerrë dhëndri nga xherdeku dhe të jetë dëshmuar morali dhe virgjëria e nuses, atëherë nuk do të vonojë shumë dhe do të shtrohet dreka e “Kulaçit të nuses”. Kjo drekë do të shtrohet në orët e para ditës së ditës së Hëne, në mënyrë që të ketë kohë edhe për përgatitjet tjera që do të pasojnë gjatë kësaj dite .

Në drekën e “Kulaçit të nuses” do të ftohen familjarët e dhëndrit , xhaxhallarët, miqtë , dajallarët dhe dashamirët e familjes së tij. Në sofrën e “Kulaçit të nuses” do të shtrohet “Kulaçi i nuses”, ushqime dhe specialitete tjera , ëmbëlsira të ndryshme, të përgatitura enkas për këtë ceremoni.

Të gjithë ata që do të marrin pjesë në ngrënien e “Kulaçit të nuses”, do t’i pret nusja e palosur , e cila pastaj do t’ ua merr dorën që të gjithë mysafirëve që marrin pjesë në “Kulaçin” e saj .

Pas ngrënies së “Kulaçit të nuses”, të gjithë të pranishmit do t’i dhurojnë nuses bakshishe të ndryshme , para, stoli ari, unaza, bylyzykë...etj. dhe menjëherë do të dalin nga dhoma për t’ua liruar vendin grave për përgatitjet e më tutjeme .

Po atë ditë, pra ditën e Hëne, do të organizohet Dita e Grave dhe Dita e Çejzit të nuses, ku do të ekspozohet i tërë çejzi i përgatitur me vite nga ana e nuses, dhurata, stolitë e ndryshme, rrobat, në mënyrë që të mund të shihen nga një numër i madh grash, nusesh e vajzash të cilat do të vijnë nga të gjithë fshatrat për rreth , për ta parë nusen, çejzin e saj dhe për të marrë pjesë në ahengun që do të organizohet atë ditë nga dasmoret e shtëpisë .

 

MUZIKA NË DASMAT POPULLORE TË GOLLAKUT

 

Si mjet kryesor për argëtimin dhe disponimin e dasmorëve në Malësinë e Gollakut, tradicionalisht janë angazhuar tupanët dhe surlet , të cilët quheshin “Mefterë” , apo “ustallarë” dhe që ekskluzivisht ishin të nacionalitetit rom .

Kishte aty këtu ndonjë individ , apo dy individë që këndoni këngë pa përcjellje me instrumente. Ata këndoni kryesisht këngë të vjetra epiko-historike , këngë kurbeti dhe këngë të nizamëve . Kishte raste kur dikush luante me ndonjë instrument muzikor si: çifteli, sharki, fyell, kavall, mezhnica ...etj.

Përveç “defterëve” romë, të cilët paguheshin me para, të gjithë të tjerët që këndonin në dasma, apo luanin me instrumente, në asnjë mënyrë nuk paguheshin me para, nga se pagesa e tyre konsiderohej si një gjë e turpshme dhe si një krahasim me identitetin e romëve .

Argëtimi tek gratë dasmore , bëhej ekskluzivisht me përcjellje të defeve dhe këngëve dasmore të vajzave, ku edhe mund të vallëzohej . Këngët që këndoheshin tek gratë nga ana e vajzave dhe bijave të shtëpisë, ishin ekskluzivisht këngë dasmore, të cilat herë- herë krijoheshin aty për aty nga këngëtaret. Ato i këndonin nuses, dhëndrit, familjes së dasmorit, miqve , vëllezërve dhe gëzimeve të ndryshme familjare .

 

ME ÇKA MERREJ NUSJA NË GOLLAK?

 

Malësia e Gollakut shtrihej nëpër një terren shumë të vështirë kodrinoro- malor, ku nuk kishte kurrfarë zhvillimi të infrastrukturës rrugore dhe kurrfarë zhvillimesh tjera për të zhvilluar një jetë normale . Të gjitha rrugëtimet e këtyre malësorëve për nevojat e ndryshme familjare bëheshin me udhëtime në këmbë, me kuaj, me gomarë, e shumë më rrallë me ndonjë qerre të drunjtë .

Në këso kushtesh , duhej të merreshin edhe nuset nga terrenet e largëta dhe të mundimshme për rrugëtime . Nuset nëpër këto fshatra janë marrë kryesisht me qerre të drunjta , të cilat i tërhiqnin kijet, shumë rrallë me ndonjë qerre që e tërhiqnin kuajt, por më së shpeshti janë marrë me kali, ose me gomar .

Gjatë stinëve të dimrave të rëndë , ku bora arrinte trashësi të konsiderueshme , lëvizja e qerreve të drunjta ishte e pa mundur, atëherë nuset merreshin me saja (zhagësa) , të cilat mund të i tërhiqnin kijet apo kuajt më lehtë .

Kerri i nuses është thurur me thupra të drunjta në formë kupe dhe është mbuluar me qilima të leshtë kuq e zi, si dhe janë stolisur me të qëndisura të nuseve .Në kerrin e nuses kanë shkua zakonisht dy gra (një plakë dhe një bijë e shtëpisë), që janë quajtur “bullat e kerrit” dhe një djalë i vogël, që është quajtur “bullan”.

Udhëtimi i krushqve (dasmorëve) për marrjen e nuseve , është bërë kryesisht duke ecur këmbë, e rrallë kishte ndokush që udhëtonte me kali .

Të gjitha ceremonitë e dasmës në Malësinë e Gollakut ,  përfundojnë me thirrjen e nuses nëpër gosti , ku të gjithë kojshitë, miqtë, dajallarët që kanë mundësi ekonomike do ta ftojnë nusen në gosti bashkë me gratë familjare dhe bijat e shtëpisë ku ajo ka ardhur nuse. Thirrja e nuses në gosti, konsiderohej si nderim dhe respekt shumë i madh ndaj familjes së djalit të martuar, nuses dhe djalit të martuar .

Dhe krejt në fund të këtij studimi, po shtoj se të gjitha këto ceremoni dasmore të përshkruara deri këtu, i takojnë kohërave të kaluara, nga se sot në Malësinë e Gollakut gati të gjitha fshatrat janë boshatisur nga banorët e vet autokton dhe shumë pak familje ka atje, që mund t’i organizojnë dasmat tradicionale e aq më tepër që të ecin në trend me kohën dhe dasmat bashkëkohore .

 

Gjilan, më 02.10. 2011.                                                     Demir KRASNIQI

e- mail: demirkrasniqi@live.com



(Vota: 7 . Mesatare: 4.5/5)

Komentoni
Komenti:


Gallery

Pëllumb Gorica: Magjia e bukurive të nëntokës sulovare
Fotaq Andrea: Një vështrim, një lot, një trishtim – o Zot sa pikëllim!
Pëllumb Gorica: Grimca kënaqësie në Liqenin e Komanit
Shkolla Shqipe “Alba Life” festoi 7 Marsin në Bronx
Kozeta Zylo: Manhattani ndizet flakë për Çamërinë Martire nga Rrënjët Shqiptare dhe Diaspora