Beqir Meta: 500 vite bashkëjetesë me pushtuesit osmanë

Nga Ilir Bushi

SPECIALE / Pas deklaratës së Ministrit të Jashtën turk, për mospërdorimin e fjalës “pushtim”, ndaj gjëmës që ka ndodhur 500 vjet më parë, historiografia jonë po ballafaqohet me një konfuzion të ri analitik, që këtë rradhë, ashtu si kurdoherë, buron nga politika. Në këtë mënyrë, pas tentatvës për të hequr frazën “pushtim”,  duket se heronjtë shqiptarë të rezistencës periodike 500 vjeçare, kanë vënë duart tek vendet e plagëve, duke pasur frikë se mos historianët, mund t’i rivrasin përsëri me anë të kompromiseve . Ndërkaq, këngët, historitë dhe legjendat e thurura në folklor, ndaj kësaj lufte titanike, papritur parandjenë pluhurin e  arkivave të harresë,s  në institute ku e vërteta rrezikon të  përzihet me  kompromisin. Dhe në periudhën midis asaj gjëme, deri në ditët e sotme, ka ndodhur një fakt madhështor: Shqipëria ka rezistuar. Ajo nuk është asimiluar nga tmerret dhe nuk është shkombëtarizuar nga kurthet”. Për të hedhur dritë mbi këtë periudhë, ne iu drejtuam drejtorit të Institutit të Historisë, zotit, Beqir Meta, i cili na tha: “Ky ishte një pushtim, me plot kuptimin e fjalës”. Kaq mjafton që ne ta kuptojmë se këtë radhë shkencën e historisë nuk mund ta verë në gjumë politika.       
Zoti drejtor! Çmendoni për deklaratën e ministrit turk për pesë shekujt e kaluar? A ishte ardhja e ushtrive turke në Shqipëri, një pushtim, apo diçka tjetër?
Po! Padyshim, që ishte një pushtim. Kjo gjë nuk diskutohet nga historianët. Madje, ky ishte pjesë e një invazioni të madh, që kishte nisur qysh me pushtimin e Stambollit. Aty u krijua një perandori. Dhe  për arsye të  zhvillimeve të brendshme që kishte kjo perandori sistemi i tyre ekonomik dhe politik kishte garantuar një forcë të madhe ushtarake. Ata ishin tepër agresivë, prandaj kërkonin ekspansion. Dhe për këtë arsye pushtuan Ballkanin, ku përfshihen edhe tokat shqiptare. Kjo mund të kuptohet lehtësisht edhe nga fakti se shqiptarët  në atë kohë, ishin në tokat e tyre. Pra, për çdo historian sot është e tepërt të shtrohet pyetja, nëse kjo dyndje ishte pushtim, apo jo! Sepse shqiptarët kishin besimin e tyre fetar, raportet e tyre sociale, territoret e tyre, pronat e tyre, etj. Kështu që, natyrisht, kjo shoqëri reagoi për mbrojtje. Sepse synonte të mbronte identitetin e vet, nëpërmjet rezistencës. Një argument tjetër nga i cili mund të kuptohet lehtësisht, se kemi të bëjmë me një pushtim ushtarak, është edhe numri i madh  i viktimave dhe betejave që kanë bërë shqiptarët kundër osmanëve. Të gjitha këto, u bënë për të mbrojtur nga pushtimi,  pronat, identitetin, besimin fetar, memorien dhe ndërgjegjen e vet historike dhe etnike. 
A mund të flasim për krjimin e kombit në atë kohë?
Pavarësisht, se në të vërtetë, ende nuk ishte krijuar kombi, ërsëri ndërgjegja etnike ishte e pastër. Por, nga ana tjetër, nuk duhet të harrojm një gjë tjetër!
Çfarë nuk duhet të harrojmë?
Nuk duhet të harrojmë faktin, se bashkëjetesa e gjatë me perandorinë osmane, apo aspektet e veçanta të bashkëpunimit, kanë krijuar një realitet të ri. Sepse nuk bëhet fjalë për 50-60 vjet por për qindra vje bashkëjetesët. Dhe natyrisht, që krijohet një realitet tjetër. Ndërgjegja fillon e zhvillohet në rrugë të tjera. Kemi proces myslimanizmi, i cili krijoi një lloj homogjeniteti, ku individi filloi të ndjehet si pjesëtar i këtij organizimi shtetëror të madh. Dhe këtu duhet të shohim realishs se, pse në historiografinë tonë të mëparshme, gjithçka është analizuar bardh e zi. 
Sipas jush çfarë duhet të ndryshojë n optikën e sotme ndaj kësaj periudhe?
Deri tani, gjithçka është parë kështu:” andej ishin armiqtë dhe këtej ishin viktimat”. Por tani duhet analizuar edhe bashkëpunimi, shkrirja e kulturave, civilizimet, zhvillimet e qyteteve pjesëmarrja në administratën civile, apo ushtarake. Nga nivelet më të larta, deri në më të ultat. Këtu duhet të shënojmë dhe diferencimet e tjera, brenda popullsisë sonë. Ku popullsia ortodokse filloi të cilësohej më shumë, si popullsi grekë, duke mjegulluar kështu, etninë shqiptare. Në këto rrethana duhet të bëjmë studime të hollësishme, për të kuptuar se si mbijetoi populli shqiptar, sepse disa popullsi të tjera, kanë shkuar drejt asimilimit, apo zhdukjes. Këtu duhet të studiojmë qëndresën e popullit tonë, i cili megjithëse, i ndarë nga politikat osmane, në dy fe, përsëri arriti të konservojë gjuhën dhe traditat e veta më të mira. Dhe në fund, të periudhës së pushtimit osman, kombi ynë u rishfaq si një komb i formuar dhe unik. Kjo, falë edhe procesit  të Rilindjes Kombëtare shqiptare, që ka luajtur një rol të jashtëzakonshëm, gjatë asaj periudhe. Por, natyrisht, sot kërkohen studime shumë të thella për këto procese historike. 
Kohët e fundit ka pasur shumë debate në lidhej me figurat tona historike, apo heronjtë tanë, si Skëndërbeu, Ismail Qemali, etj.  Sipas jush, çfarë drite të re faktesh hedhin sot  historianët ndaj këtyre figurave?
Natyrisht, rishikimi i figurave, analizimi i fakteve historike, apo periudhave të ndryshme bëhet  në çdo kohë, nga historianët. Dhe mund të them, se çdo brez e rishqyrton historinë. Por sot, unë dua të them para opinionit publik, se ne shqiptarët duhet të luuftojmë fort, për të përgatitur specialistë të mirë të historisë. Sepse, nuk mund të jetë historiografia shqiptare, një historiografi e izolimit. Me këtë rast, dua të nënvizoj, se edhe investimet, në politikat shtetërore, apo akademike, duhet të jenë të tilla, që të na e japin këtë produkt. 
Ç’mendoni për  figurën e Skëndërbeut? Sipas jush,  është idealizuar më shumë, apo i kanë dhënë më pak merita s’ e ç’i taakojnë?
Figura e Skëndërbeut gjatë disa periudhave historike të veçanta, është idealizuar. Sidomos, kjo mund të thuhet kur bëhet fjalë për periudhën e Rilindjes. Por, kjo i ka shërbyer procesit të unifikimit të identitetit komvbëtar. Pra, le të themi se ishte një glorifikim, apo mitizim pozitiv. Por, këtu dua të nënvizoj, se ky nuk mitizim, nuk ështët absurd, apo i shpikur, siç ka ndodhur me shumë vende të botës. Figura e Skëndëbeut  është reale dhe e verifikueshme nga çdo historian, i vjetër apo i ri.  Pra, në këtë rast, mitizimi nuk ka ndodhur mbi hiçgjë. Sepse kemi të bëjmë me të vëtrrtetë me një figurë historike që ka ekzistur realisht dhe ka realizuar një rezistencë shumë të gjatë ndaj njërës nga fuqitë më të mëdha ushtarake të kohës.  Dhe kjo, ka ndodhur në një territor të vogël, me një popullsi të limituar. 
Po për figurën e Ismail Qemalit çfarë mund të thoni?
Edhe tek Ismail Qemali e ndeshim këtë fenomen. Sepse Ismail Qemali ka qenë një politikan dhe diplomat i madh, që kapi momentin e duhur, me tëc ilin ka hyrë në histori. Unë do të thoja  se në shumicën e analaziave, Ismail Qemali është trajtuar në mënyrë korrekte. Por ka edhe akuza të ndryshme.
Cilat janë akuzat kryesore të sotme, që hidhen mbi Ismail Qemalin? 
P.sh., propozimi  i Ismail Qemalit, për ndarjen e Shqipëri  ënë kantone është trajtur nën zë, por kjoi është një rrëshkitje e ideve të tij. Ky propozim ishte shumë i rrëzikshëm, sepse më vonë Shqipëria nuk mund të formonte dot, një shtet unik,. Por nëse do të bëjmë një analizë më të plotë, ne duhet të kuptojmë se ai ishte një shtetar pragmatist dhe praktik. Ai shihte në atë kohë vështrësi të mëdha,  për të krijuar shtetin unik. Prandaj, ai propozoi një zgjidhje momentale p ër  të shmangur tensionet e brendshme, apo presionet e jashtme, që ishin shumë të rrezikshme. Pra, duhen parë të dyja dimensionet dhe për këtë duhen bërë analiza studimore, të rëndësishme. Gjithashtu, ka mjaft akuza për Ismail Qemalin, se ai ka pasur marrëveshje të fshehta me grekët. Këtë tezë historiografia greke e ka përmendur shpesh. Mirëpo, fakti që deri tani, nuk është nxjerrë ndonjë dokument i faktuar nga grekët, tregon se nuk kemi ndonjë dyshim të bazuar mbi dokumente. Pra, ndaj tij ka mjaft hipoteza, por historiografia shqiptare nuk ngutet të japë definicione. 
Cilët janë sipas jush, figurat politike dhe intelektuale që duhet të rishikohen, apo rivlerësohen më shumë?
Ka disa të tillë. Të gjithë duhen rishikuar për të nxjerrë në pah kontributet pozitive apo përgjegjësitë negative, në mënyrë që vlerësimi të jetë sa më i plotë. Aktualisht, ne kemi vështirësi në këtë drejtim, sepse nuk kemi forca, aq sa duhet. Por, tani po përpiqemi të kapim thelbin e  periudhave historike të fenomeneve të ndryshme. Ndërsa, figurat i kemi lënë disi për më vonë, sepse ata kërkojnë një studim vertikal, që nga lindja e tyre, e deri në vdekje, duke i analizuar hap pas hapi, metamorfozat dhe evoluimet. Në raport me pyetjen tuaj, unë do të thosha se ka figura të tilla, si Mehdi Frashëri, apo  Mehmet Konica, që ka qenë një diplomat fantastik shqiptar, etj, për  të cilët nuk kemi asnjëë monografi, apo  biografi.   
Cili është mendimi juaj për dy romanet historiko- letrare të Sabri Godos? Pra, për “Skëndërbeun” dhe “Ali Pashë Tepelenën”? 
Do të thosha se janë dy romane elegantë dhe emocionalë. Zoti Sabri ka studiuar shumë nëpër arkiva, për librat e tij dhe kjo ndjehet ngado. Por këto siç e thatë edhe ju, janë libra artistiko-historikë. Plot me emocione dhe figura letrare. Ndërsa historia, në thelbin e vet është e ftohtë. Ka vetëm fakte, ngjarje dhe data. Historisë i mungon dimensioni estetik, të cilën letërsia e ka si prioritet. Mos harroni, se shkrimtarëve u kejohet edhe që të trillojnë. Me kusht, që idetë themelore të tyre, të përputhen me vlerësimet serioze të shkencës historike. Në këtë kontekst, unë do të thoja se romanet e Godos, në përgjithësi, i artikulojnë drejt rezultatet e historiografisë. Pra, puna e Godos është mjaft e admirueshme dhe çmuar, por në disa raste unë kam vërejtjet e mia për disa analiza të veçanta, të tij. Natyrisht, këto vërejtje, nuk dëshëroj t’i them tani. 
Po për librat historikë të Kadaresë, si ”Kështjella”, “Pallati i ëndrrave”, etj, çfarë mund të thoni?
Unë do t’i vija notën dhjetë, në aspektin e letërsisë, ndërsa në lidhje me të vërtetat historike, do të flisja ndryshe. Por e thashë edhe më lart, se, si Godo, ashtu edhe Kadare janë shkrimtarë dhe ata nuk kanë asnjë detyrim, ndaj shkencës historike, përveç detyrimit që të mos shklelin parametrat kryesorë. Ndërsa, shumë personazhe, data, ngjarje fenomene etj, janë të trilluar, ashtu siç ndodh shpesh, në letërsi. Historia, siç e thashë edhe më lart, është më e ftohtë dhe ajo e bën vlerësimin, vetëm mbi fakte. Ne përdorim shpesh një shprehje të njohur, se “historia pa data, është një përallë”. Prandaj, këtu ndahemi nga shkrimtarët. Sidoqoftë, për të dy emrat që përmendët ju, unë kam respektin maksimal, si dy profesionistë të shëkëlqyer.
Çfarë ndodh nëshkencat  histtorke, kur ndërhyn politika? 
Ndërhyrja e politikës është e papranueshme në aktivitetin akademik kërkimor. Edhe kur kjo ndërhyrje bëhet në distancë, ajo e shkurajon aktivitetin kërkimor dhe shkencor. Kështu që, artikulimi politik për historinë është i papranueshëm dhe i dëmshëm. Por, tanimë, ne, kemi një liri akademike, pa ndërhyrje të politikës, apo të qeverisë dhe për këtë mendoj se, klima është mjaft e mirë. 
Me çfarë po merreni, aktualisht?
Tani sapo kam mbyllur një monografi, me dy vëllime, për minoritetet. Me plot argumente dhe fakte. Natyrisht, vlerësimi për këtë libër do të jepet pasi të lexohet nga shtresat e ndryshme të popullatës. Pastaj, secili mund të bëjë edhe kritika, apo replika të ndryshme      
Pytetja e fundit, ka të bëjë me mozaikun, tek Muzueu Historik! Jeni për heqjen, apo transferimin e tij? 
Unë kam qenë për transferimin në mjediset e brendshme të Muzeut. Jo, për shkatërrimin, apo heqjen. Por, në propozimin tim jam keqkuptuar ”gabimisht”, nga ata, që duan të keqkuptohen. Megjithatë, jam kundër qëndrimit të tij, aty ku është.