Lubonja: Rinia ime e mbyllur ne burg

Blendi Fevziu, “Opinion”

Fatos Lubonja

Publicisti i njohur, Fatos Lubonja, ne nje interviste per gazetarin Blendi Fevziu, ne emisionin “Opinion”, te Tv Klan, rrefen me detaje jeten e tij mes kalvarit pafund te perballjes me analet policore dhe qelite e tyre. Ndalet te rinia e kaluar ne burg, duke theksuar se te kaluarit e burgut ne rini, “ka dy ane, te miren edhe te keqen”. Dhe tregon si ne izolim, ishte hapur fjala qe Sherif Merdani kishte vrare veten.

E veshtire gjithmone per te folur per jeten, zoti Lubonja?

Padyshim, aq me teper nuk ka ardhur fundi akoma per te bere biografine.

Gjithsesi, ato ulje e ngritje kane ekzistuar, madje te forta ne jeten tuaj?

Po, disa. Nje ulje-ngritje e madhe ka qene burgu.

Sa vite keni kaluar ne burg?

Kam kaluar ne burg, qe nga viti 1974 deri ne 1991, 17 vjet.

Ne cilat burgje?

Duke filluar nga Tirana, te hetuesia, “Burgu i Tiranes”, qe quhet, pastaj kam kaluar ne Spac, Ballsh, Qafe Bar, perseri Spac, Burrel, Kosove e Madhe.

Kur e mendon sot te duket thuajse e pamundur qe nje njeri te kete 1/3 e jetes se tij ne burg...

Eshte 1/3 dhe eshte pjesa me vitale e njeriut.

Ne c’moshe keni hyre ne burg?

Nga 23 vjec deri ne 40 vjec.

Absolutisht eshte pjesa kur nje njeri jep maksimumin per te vene bazen e karrieres se tij, apo jo?

Per te gjitha. Por, njekohesisht... nganjehere kur me pyesin se cfare te ka bere te mbijetosh, nje nga pergjigjet kryesore qe jap eshte: rinia, energjia e rinise. Njeriu ne ate moshe ka shume energji - edhe per te shtyre vagone, per t’i rezistuar vuajtjes, te ftohtit, torturave e te tjera me radhe. Ka dy ane, te miren edhe te keqen, te kaluarit e burgut ne rini.

Cila eshte psikoza e pare qe te kapi ne burg? A mendoje se je mbyllur aty dhe nuk do te dalesh kurre, apo shpresa per t’u liruar mbetet gjithmone prezent?

Kam shkruar parathenien e nje libri tim me tregime burgu, qe e kam quajtur “Neuroza e ujkut”.

Qe do te thote?

Disa dite perpara se te arrestohesha, me qelloi te shihja ne nje televizion italian, ne ate kohe, nje dokumentar mbi semundjet e kafsheve, qe jetojne ne parqet zoologjike. Ajo qe me beri pershtypje ishte se shume kafshe, kur transportoheshin nga Afrika per ne Evrope, per shembull gjirafat, ngordhnin ngaqe nuk e duronin dot ndryshimin e menjehershem te kushteve te jetes. Pastaj erdhi nje moment kur u pershkrua ujku, dhe folesi, duke treguar ecejaket e vazhdueshme te ujkut ne kafaz, tha: shikoni ujkun ne kafaz se si sillet verdalle rreze hekurave, kjo eshte simptome e semundjes se izolimit, e neurozes se ujkut. Tani - vazhdoi - jane bere parqe te medha zoologjike, por ujku eshte nje kafshe qe ka nje energji te jashtezakonshme, qe ben deri ne 200 kilometra ne dite, prandaj edhe ne keto siperfaqe te hapura parqesh zoologjike, ujku prape sillet verdalle, nuk e ka ate lirine e pyllit. Kater dite me mbrapa, e shoh veten te hapen dyert e burgut, ne biruce, permbys. Eshte nje nga momentet me te veshtira kur te marrin nga liria dhe te hapin deren e burgut, te bejne kontrollin banal dhe pastaj te rrasin ne nje biruce te erret, te vogel; i vetmuar.

Sa e madhe ishte?

Birucat atehere kane qene afersisht 2 metra me 2, ndoshta edhe pak me te medha, ose me te vogla. Pasi mbeta nje ore apo dy i traumatizuar, e pashe veten qe u ngrita ne kembe dhe fillova instinktivisht te beja ecejake pafund ne biruce dhe m’u kujtua neuroza e ujkut. Ky eshte nje moment i paharrueshem, e gjithe jeta e burgut sikur permblidhet ne kete moment. Pastaj, kur shkova ne Spac, nuk harrohet kontakti i pare, impresioni i pare, kur pashe bashkevuajtesit. Vinte autoburgu, dilje, zbrisje, beje nje kontroll dhe pastaj beje disa hapa dhe shikoje te burgosur, qe ishin duke bere xhiro poshte ne fushen e volejbollit; “fusha” i thoshin te burgosurit. Te fusha benin te gjithe ecejake pa fund, si ne nje neuroze kolektive. Dhe une u futa tek ajo neuroze. M’u kujtua filmi “Goja”, kur piktorin e cojne ne cmendine: njerez me kapuca dhe me disa rroba ngjyra-ngjyra, qe silleshin verdalle. Megjithate, kur u afrohesh, shikon fytyra njerezore, sy qe te shikojne, qe te buzeqeshin.

Qofte edhe njerez te njohur?

Edhe njerez te njohur.

A qellonte qe kur ishit midis kesaj vorbulle apo ne momentin e pare qe pate kete vorbull te burgosurish, me kapuc, me xhupa te trashe, qe vinin rrotull ketij burgu. A ju dukej sikur nuk i takonit ketij grupi, sikur ishit rastesisht aty?

Njeriu ka nje dualizem ne raport me keta njerez dhe me kete realitet e rrobe. Me nje ane nuk e pranon ate rrobe, s’eshte rroba ime, thote, pavaresisht qe e mbaj mbi supe, po nuk eshte rroba ime, eshte nje rrobe e perkohshme. Nga ana tjeter, eshte rroba qe e ka veshur dhe qe e mbron nga te ftohtit, madje ai ka edhe merak, nganjehere, qe ajo t’i shkoje, t’i rrije mire. Njekohesisht pra, njeriu ka aftesine per t’iu adoptuar nje realiteti, por edhe ta refuzoje ate realitet: s’eshte i imi, do te iki nga ky realitet i mbrapshte. Ky dualizem, te shoqeron gjate te gjithe jetes ne burg.

Per 17 vite ju ka shoqeruar edhe ju?

Po, besoj se gjate 17 vjetesh gjeja me kryesore per mua ka qene te gjej nje ekuiliber midis adoptimit dhe refuzimit, pasi adoptimi eshte i domosdoshem, pasi do te shkosh te punosh ne miniere. Kujtoj se kur me futen per here te pare, me futen ne nje front, ku ishte Sherif Merdani, kengetari i famshem, minator i grupit.

E njihnit me pare?

E njihja si emer, jo se e kisha takuar.

Dhe e gjetet aty, pasi nuk e dinit qe do ta gjenit aty...

Jo, nuk e dija. Madje, ishte hapur fjala qe Sherif Merdani kishte vrare veten ne burg. Une, perpara se te vija ne burg, duke biseduar me disa shoke, pasi kishim marre vesh qe ishte denuar me 10-12 vjet e kishte vrare veten thame: po mire ka bere qe ka vrare veten, ku kalohen 12 vite ne burg. Ishte hapur ky mit, nuk e di kush e hapte, e hapte Sigurimi per te trembur te tjeret apo... Kur e gjeta atje Sherifin pastaj, ishte me shume energji dhe absolutisht me mendimin se mund te vritej vetja; kjo edhe per veten time.

Ne liri kishit menduar vetevrasje, atje ku ishit izoluar jo?

Po ne liri, aty jo, instinkti i jetes eshte shume i forte...

Eshte me i forte instinkt i jetes ne burg sesa jashte?

Besoj se vitalizohet shume, aktivizohet shume; shpresa dhe instinkti i jetes marrin dimensione shume te forta; sikur trupi prodhon me shume adrenaline per t’i mbijetuar atij realiteti.

Por e kisha fjalen tek adoptimi. Aty me Sherifin ishte edhe nje burre i vjeter qe po mbushte vagonin. “Gomulka” i thoshim ne atij vagoni qe mbante nje ton. Une ia mora lopaten dhe, pasi i hodha 3, 4 apo 5 lopata material, shikoja a po mbushej vagoni apo jo. Kurse ai nuk e kishte problem fare, e dinte se kur mbushej.

Shpejt u bera edhe une nje nga ata qe u adoptova, qe e mbushja vagonin pa e pare, nuk kisha nevoje te ktheja koken. Ky ishte momenti adoptimit, si me thene, ndersa krahas tij qendronte edhe momenti i refuzimit dhe i shpreses. Ne kete dinamike do te luftoje, por e tere jeta me duket se eshte keshtu.

Cila ka qene femijeria juaj? Cila ka qene jeta juaj ne nje familje komunistesh te hershem? Babai dhe mamaja juaj ishin militante te grupeve komunisteve, funksionare komunist shume te rendesishem. Cila ishte jeta e nje femije ne nje familje te tille?

Eshte histori e gjate. Nese do ta permbledh kujtimin e asaj periudhe, gjeja e pare qe do te thosha si identitet i asaj kohe, ku akoma isha femije apo adoleshent, ishte miti i prinderve tane, miti i Luftes Nacionalclirimtare.

Qe e besonit?

Pa dyshim. Keta shiheshin si heronj gati, qe kishin bere luften dhe qe, kur i shihje te rrethuar me ato privilegje qe kishte familja ime, keto te dukeshin si nje pjese organike te ketij miti, qe na takonte.

Cilat ishin privilegjet ne ate kohe?

Po, nje anetar i Komitetit Qendror ne ate kohe, per shembull, sic ishte im at, kishte nje vile, kishte nje grua qe sherbente, nena ime asnjehere nuk thoshte “sherbyesja”, e me keshillonte te mos e perdorja kurre kete fjale me shoket, por te perdorja fjalen “punetorja”, kishte makinen, shoferin.

Ju, u dukej qe keto privilegje, qe nuk i kishin te tjeret, ju takonin?

Dukej sikur keto privilegje ishin pjese e figures se ketyre lidereve, te cilet, sic thuhej, e kishin marre pushtetin me gjak. Pushteti i tyre ishte ndertuar mbi mitin e luftes, keta ishin luftetaret e asaj lufte, ata qe nuk dilnin te parakalonin ne bulevard me turmen ne festat, por ne tribune, prej ku ia benin popullit me dore.

Po pse ishte kaq i gjalle miti i luftes edhe ne fund te viteve ‘60 apo ne fillim te ‘70?

Ishte nje mit qe u mbajt gjalle, qe u ushqye vazhdimisht, me propaganden, me filmat e me te gjitha.

Evropa ishte cliruar nga miti i luftes prej kohesh?

Mendoj se Lufta e Dyte Boterore eshte nje ngjarje shume e rendesishme, me te cilen ata qe e kane bere, jane identifikuar. Edhe ne Perendim, nje veteran i luftes eshte i nderuar, por te ne u kthye ne nje instrument pushteti. Domethene, miti i luftes u perdor si nje nga themelet kryesore te asaj diktature qe u hodh. Duke qene se u be keshtu, ai deformoi shume njerez dhe vete lufta duke u kthyer ne mit u deformua, sipas meje. Edhe letersia qe duhej bere u deformua se u detyrua te merrej aq shume me luften; shkruhej pafund per te.

A kishte dogmatizem ne familjen tuaj? Prinderit e tuaj kishin jetuar luften. A kishin edhe ata nje veshtrim dogmatik mbi kete?

Prinderit e mi benin pjese ne eliten intelektuale te partise dhe, pa dyshim, ka pasur dogmatizem, por ajo periudhe qe une kujtoj - pasi femijeria e hershme nuk kujtohet - eshte ajo e pas prishjes me Bashkimin Sovjetik, ne vitet ‘60, kur nje pjese e ketyre njerezve, si im at apo nena ime, kishin filluar tashme te kishin zhgenjimet e tyre.

Ku ishin zhgenjimet?

Mendoj se kushdo qe nuk donte te mbyllte syte dhe te besonte verberisht ato qe thuheshin, por te ndertonte nje autonomi te mendimit te vet, ka pasur raste te dyshonte qe nga fillimet. Per shembull, eliminimin e njerezve te afert, te cilet i ke njohur: si do ta jetosh, me besimin qe ky ishte nje armik, apo do te filloje te te linde dyshimi. Ata qe nuk i rezistonin dot dyshimit, sepse donin te rrinin komfort, e harronin dhe besonin cka thoshte partia. Ky kthehej ne nje forme besimi, ne nje vetembrojtje, do te thosha une. Ndersa, kush donte te ruante autonomine e mendimit, sigurisht qe i lindte nje dyshim qe rritej, por viheshin ne balance pastaj gjerat: po mire, sikur te dal kundra, cfare do te ndodhe, po femijet, po kjo e ajo? Keshtu fillon nje jete e dyfishte. Prinderit e mi, sic e kuptoj une, jane detyruar te jetojne nje jete te dyfishte, por une u jam mirenjohes sepse ne kete jete te dyfishte ishin te vertete me femijet e tyre. E thoshin te verteten ne familje, te pakten ne kohen kur u rrita. Te mos harrojme se jemi ne nje kohe qe njerezit pergjoheshin gjithkund.

Ju keni njohur te gjithe drejtuesit komunist te kohes. Cili ishte formimi i tyre? C’vlera intelektuale kishin pjesa me e madhe e tyre?

Mendimi im per ta, nuk eshte vetem mendim i asaj kohe, por nje mendim qe e kemi vertetuar edhe me pas, edhe sot e kesaj dite kur shohim dokumente rrime e mendojme. Mendimi im, pra, eshte qe niveli intelektual i udheheqjes komuniste ka qene shume i dobet.

C’do me thene i dobet?

Domethene, ata me Enver Hoxhen ne krye, nuk kane njohur as marksizmin, te cilin aq shume e permendnin, e jo me te kishin nje formim me te gjere. Ishte nje formim shume i kufizuar dhe pa kete formim te kufizuar nuk mund te beheshin te gjitha ato krime, them une. Vetem ato krimet tregojne se sa te kufizuar ishin intelektualisht. Po ashtu, struktura piramidale e ndertuar bente edhe nje gje tjeter: qe lideri numer nje te ishte vlera matese, e jo vetem kjo, por edhe ai qe nuk lejonte mendim tjeter. Nje nga udheheqesit e Byrose Politike te asaj kohe thoshte vazhdimisht me te tjeret: “Detyra jone eshte vetem te perifrazojme shokun Enver”.

Ju e keni njohur personalisht Enver Hoxhen?

Jo, nuk e kam njohur, s’kam pasur kontakte.

Po nga drejtuesit e tjere, me cilet keni pasur kontakte?

Disa kontakte i kam pasur nepermjet prinderve ne femijeri me Gogo Nushin, jo kontakte vertet te rendesishme, ndonjehere nga larg, me Mehmet Shehun, por nuk mund te pretendoj qe kam biseduar me ta.

Cili ishte kodi i komunikimit midis drejtuesve te larte komuniste?

Mendimi im, dhe jo vetem i imi, por edhe nga sa kam folur me femijet e tyre, eshte se ky ishte nje kod krejtesisht hipokrit, i pavertete, i pasinqerte. Duket sikur ata ishin shume te lidhur, por absolutisht nuk kane pasur ate miqesi qe tregonin te populli kur dilnin kapur krah per krahu. Pra, nuk e kane njohur miqesine e vertete, as me shoku shokun dhe ky ka qene nje instrument i pushtetit te Enver Hoxhes, qe t’i mbaje gjithmone nen kontroll. Pra, ideja ime eshte kjo: a kishin keta ndonje shok a mik me te cilin te flisnin sinqerisht per cka mendonin, apo flisnin vetem gjuhen zyrtare? Mendimi im, por edhe mjaft i provuar, eshte se keta i konformoheshin asaj gjuhes zyrtare dhe nese dikush kishte ndonje mendim ndryshime e reprimonte, e shtypte ne pavetedije. Te rralle qene ata qe e shprehnin. Nje nga ata ka qene edhe im at - e kete e them jo se ishte im at. Ai edhe fliste dhe thoshte gjera kunder me miqte e tij te afert.

Per shembull?

Pakenaqesi ndaj cfare behej, ndaj vete Enver Hoxhes qe ishte nje diktator. Domethene, jo se ne cdo rast, por ka pasur ai disa miq, me te cilet ka folur.

A kishte disidente brenda udheheqesve komuniste te kohes?

Absolutisht nuk mund te flitet per disident, nese me disident do te kuptojme ate qe shpreh hapur kundershtimin, si modeli i Saharovit, i Mihnikut, i Havelit, qofte brenda partise, qofte edhe si intelektual, sic kane qene keta. Ky lloj pozicioni absolutisht nuk diskutohej ne Shqiperi. Shqiperia mbeti staliniste, kurse elementi disident u fut pas stalinizmit ne vendet e Lindjes. Nese do te permendim momente disidente, do te thosha ka qene vetem ’56-a, kur ndodhi e famshmja Konference e Tiranes. Por, mos te harrojme qe edhe aty kishte nje element qe u dha kuraje ketyre disidenteve, elementi ishte Kongresi 20-te i Hrushovit. Pra, keta dolen edhe kerkuan pse nuk po behen te ne ato qe u premtuan ne ate kongres. Ne momentin kur humbi edhe kjo mbeshtetje e Bashkimit Sovjetik, nuk kishte njerez me kuraje te dilnin, te thoshin. Me sa di une, nje nga qendrimet me te hapura qe jane mbajtur, ka qene ai i Koco Tashkos, kur tha hapur se nuk duhet te prishemi me Bashkimin Sovjetik, ne nje plenum, por jo publikisht, ne gazeta keto nuk ekzistonin.

Cila ishte jeta e nje adoleshenti ne fundviteve ‘60 dhe fillimi i viteve ‘70?

Kjo perkon me adoleshencen time dhe rinine time. Varet nga shtresat, te kuptohemi. Pas prishjes me Bashkimin Sovjetik, rinia shqiptare ne pergjithesi jetoi nje tjeter jete nga ajo e rinise se viteve ‘50. Nese ne vitet ‘50 nje pjese e rinise aspironte te shkonte ne Lindje, vitet ‘60 jane vitet e mbylljes dhe izolimit te Shqiperise. Por njekohesisht jane vitet ku, meqenese Shqiperia u prish me Bashkimin Sovjetik, u eksperimentua futja e televizionit italian. Ne disa familje elitare, jo ne te gjitha. Mehmet Shehu, me sa me kujtohet, tha njehere qe jane 700 qendra korrupsioni ne Tirane, kur u bene 700 televizore, qe i kishin njerez te aferm te partise. Ishte nje rini, flas me shume per ate qe njoh, e cila jetonte midis nje realiteti te perditshem, qe i impononte trekendeshi i famshem “mesim-pune prodhuese -kalitje ushtarake”, dhe tentatives per te ikur me fantazi neper radiot e huaja, italiane, me muzike. Eshte nje periudhe, si te thuash, ku ky brez kerkoi te fillonte te afirmohej sadopak, te kishte ate konfliktin gjeneracional me brezin e eterve, qe erdhi duke u forcuar si konflikt. Por qe, pastaj, u nderpre me goditjen e eger kunder liberalizmit. Eterit nuk i lane bijte ne nje fare menyre ta fitonin kete ndeshje.

Si i shpetonit ju izolimit te tmerrshem qe kishte Shqiperia? Si arritet te dilnit mbi ate izolim?

Nuk mund te them se i kemi shpetuar izolimit, mund te them se ne jetonim ne nje bote virtuale ne menyren tone, ate boten perendimore te kenges apo cka shihnim ne televizion. Ato nuk ishin nje realitet real dhe nuk kishim te gjithe kontekstin. Per shembull, vitet e rinise sime perkojne me revolucionin i rinise studentore i ‘68-es.

Ju i ndiqnit keto ngjarje?

Ne i ndiqnim pak, por mbi te gjitha dinim shume pak per to. Nderkohe qe ne degjonim “Beatlesat” qe ishin me floket e gjata, pak vete e dinin se keta floke te gjate ishin nje revolte edhe ndaj autoritarizmit te familjes ne Perendim. Pra, ishte nje pjese e atij revolucioni te viteve ‘68, ku rinia theu disa tradita te familjes, te nje shkolle shume represive dhe kerkoi me shume liri, edhe liri seksuale.

Keto percilleshin ne Tirane?

Keto nga propaganda jepeshin si fenomene borgjeze, ne fakt ishin anti-borgjeze. Keto ishin levizje e majte, ndersa ne na jepeshin si shprehje te nje degjenerimi borgjez. Pak vete kishin mundesi te hynin ne kuptimin e kesaj. Keshtu qe ne me shume e shikonim pelqimin e asaj muzike si nje rezistence ndaj realitetit tone. Donim te shkonim atje sepse nuk na pelqente realiteti yne, kendonim ato kenge se nuk na pelqenin kenget e festivaleve tona. Keto nuk mund t’i quaj disidence, por nje tentative per te ruajtur veten nga trushpelarja totale. Kuptohet qe une po flas me shume per ate pjese te brezit tim, qe ne nje fare menyre kishte me shume informacion e qe ndeshej me nje shumice, e cila vinte sidomos nga provinca, qe perqafonte parullat e partise, per te bere karriere.

Kishte dallime midis ketyre dy modeleve te rinise?

Kishte, pa dyshim. Kishte do te thosha tre apo kater kategori, nese do t’i ndaja. Kategoria e atyre qe ishin me aktive dhe shprehnin ndonje gje. Kjo qe nje pakice. Nje kategori te heshturish, apo dhe te tremburish, qe ishin pjese e familjeve te goditura etj., etj., qe i dinin gjerat, por ruheshin. Pastaj ishte nje kategori e madhe e “gardisteve te kuq”, qe vinin e kerkonin karriere, qe ngjiteshin lart, pa i pasur fare keto dyshime, perkundrazi duke eliminuar ata qe shfaqnin hezitime. Midis tyre mund te gjeje edhe nje pjese te rinjsh qe thjesht i futej profesionit, e qe kerkonin te qendronin keshtu.

Perse zgjodhet fiziken?

Zgjodha fiziken, ndonese kisha pasion letersine, pasi im at e kishte deshire kete dege po edhe ngase, sic thashe, im at kishte jeten e tij te dyfishte, ne kuptimin qe me femijet ai donte te ishte i sinqerte. Mua me tha: nese do te futesh ne letersi, do te detyrohesh te shkruash gjera per botim, te besh propagande.

Nderkohe kishe filluar te shkruaje?

Po, shkruaja. Fillimisht dhe kam botuar ndonje gje deri ne momentin kur fillova te ndergjegjesohesha. Pastaj fillova te mbaj gjerat e mia.

Nje arsye e zgjedhjes ishte edhe se une kisha pasion filozofine dhe ideja e tim eti ne ate kohe, ku njeriu dhe influencohet me shume, ishte qe s’mund ta njohesh filozofine po nuk njohe shkencen.

Ju vete kishit pasion per fiziken?

Po, eshte ai pasioni qe buron nga kurioziteti njerezor per te njohur materien, “boten me yje mbi ne”, sic thote Kanti, per te njohur te verteten e fundit, qofte te makrokozmosit, qofte te mikrokozmosit, te atomeve, te grimcave. Ky ishte nje kuriozitet i madh i imi, te pakten ne ate kohe.

Arritet ta mbaronit fakultetin?

Une mbarova vitin e 5-te, duhet te beja nje vit stazh, me emeruan ne Burrel arsimtar, megjithese mbarova fizike berthamore 5-vjecare. Por, u arrestova sapo mbarova zborin e fundit ne Karpen te Kavajes ne korrik te ’74-es.

Lubonja, nga burgu ne liri

Si filloi ajo qe quhej renia e Todi Lubonjes? Si ishte historia?

Une do te them te verteten time, pasi ndonjehere te verteten eshte e veshtire ta gjesh, as ne mendjen e Enver Hoxhes, po te hysh, nuk e gjen dot; se flitet shume nganjehere dhe deformohen gjerat, manipulohen, heroizohen. Duhet te kemi parasysh nje gje, qe ne vitet ‘70 ishte rritur nje rini qe kerkonte dicka me shume nga ajo Shqiperi e izoluar, nje rini qe kerkonte te degjonte muzike te huaj, nje shtrese intelektuale qe po rritej, femijet e udheheqesve qe kerkonin dicka me shume nga ai dogmatizmi i ngushte. Pra, ndjehej nevoja per hapje te Shqiperise. Dhe ne ate kohe, qe ishim ne marredhenie me Kinen, kjo nevoje e Shqiperise korrespondoi me nje sugjerim te kinezeve, qe Shqiperia mundet te lidhej me Rumanine. Keshtu qe, ka pasur dy fjalime te rendesishme te Enver Hoxhes, qe permenden pak, por qe ne nje fare menyre percaktuan ate qe quhet “periudha e liberalizmit”, pavaresisht se njerezit pastaj i ngaterrojne gjerat. Ka qene i famshmi fjalimi i Matit, i Enver Hoxhes dhe e dyta biseda me Agim Meron, qe ishte ne ate kohe rektori i universitetit. Ne fjalimin e Matit, Enver Hoxha hodhi idene se shoket e udheheqjes qe kane bere luften, kane vlerat e tyre, por tani duhet t’ua hapin rrugen kuadrove te reja. Pra, ishte ideja e nje hapjeje dhe nje rinovimi te kuadrove te reja. Ndersa me Agim Meron, midis te tjerash, Enver Hoxha tha se sa te na e degjoje muziken rinia ne radiot e huaja, me mire ta japim ne vete. Ishte nje ide per frymemarrje te rinise. Pa dyshim qe ne keto momente, im at ishte nje njeri qe njihej per prirjet e tij liberale. Pra, nuk mund te thuhet se e solli ai liberalizmin, se ashtu sic qe e kontrolluar Shqiperia nuk behej gje pa vulen e Enver Hoxhes. Fjalimet e Enver Hoxhes ishin te rendesishme per kete. Kjo fryme pastaj u krijua me njerezit liberale te partise, me intelektualet, disa dramaturge, drejtori i radiotelevizionit, filloi muzika, “Beatles”, “Rolling Stones”, filluan dhe ndryshime kuadri aty-ketu. Gjithmone ne kete linje. Pastaj, befas, vijme ne momentin kur behet Festivali i 11-te, i cili eshte bere ne dhjetor te 1972 dhe ai shume shpejt ne janar goditet nga Enver Hoxha. Pikepyetja eshte pse e beri Enver Hoxha kete dhe pse ndryshoi mendje. Une kam variantin tim, ndoshta dikush mendon ndryshe.

A kishte dijeni Enver Hoxha per organizimin e ketij festivali?

Une nuk besoj qe ai kishte dijeni direkt, por pa dyshim qe kishte dijeni indirekt. Kishte dijeni Ramiz Alia, pak a shume, kontrolloheshin keto, por kishte edhe nje besim, ndiqej nje fryme. Mos harrojme qe Shqiperia ne ate kohe kishte nje kontakt qe po shtohej me televizionin italian.

A ishte e vertete se Enver Hoxha u shfaq ne Festivalin e 11-te vete, apo nuk eshte e vertete?

Me sa kujtoj une, nuk ka qene. I kane referuar. Ndoshta gaboj, por, me sa kujtoj, jo. Di qe e kane levduar edhe Mehmet Shehu dhe Ramiz Alia qene dakord. Lind pyetje, pse ndryshoi? Cfare ndryshoi? Cili ishte shkaku?

Cili ishte mekati me i madh i Festivalit te 11-te? Cila ishte gjeja me e tmerrshme per te cilen u denua ky festival?

Mekati me i madh i Festivalit te 11-te, sipas mendimit tim, ishte qe tregoi qe kjo rini, keta njerez, kerkonin ndryshimin, donin dicka qe nuk ua jepnin dot Enver Hoxha me shoke. Ne thelb pra, Festivali i 11-te tregonte qe po te vazhdohej keshtu, shume shpejt keta njerez do te ktheheshin kundra “nesh”.

Kjo gje e trembi Enver Hoxhen?

Ketu eshte pikepyetja, trembi ate apo edhe njerezit e forte, qe ai kishte afer vetes, me te cilet kishte mbajtur pushtetin, se pushteti nuk mbahej me babane tim, ishin njerez te tjere qe kishin vrare dhe qe kishin prere, njerez qe nuk shkonin shume larg ne mendesi. Pa dyshim qe ka qene nje reaksion i tyre. Madje, Agim Mero me ka thene, me duket se e ka shkruar edhe ne librin e tij, qe Nexhmije Hoxha ka korrigjuar edhe disa nga fjalite e Enver Hoxhes ne biseden me te, pasi kishte thene disa gjera akoma me te forta ne favor te nje liberalizimi dhe kjo i korrigjoi ne versionin qe doli ne publik. Pra, pa dyshim, qe ka pasur nje ndjenje instinkti, vetembrojtje te kesaj pjese. Nje version tjeter ne harmoni me kete eshte fakti qe s’duhet harruar qe Sigurimi mblidhte informata, sipas te cilave rezultonte se keta njerez, qe po kendonin keto kenge, donin akoma shume me teper, se keta flisnin shume gjera te tjera mes tyre. Njekohesisht, te mos harrojme qe ne ate kohe ndodhi nje tjeter ngjarje e rendesishme, qe eshte vizita e Niksonit ne Kine, ne vitin 1972, ku u duk qe Kina, qe kishte qene mbeshtetese kryesore e Shqiperise, po merrte nje drejtim drejt Perendimit, cka u duk revizioniste. Enver Hoxha i dergoi nje leter Mao Ce Dunit ne ate kohe, Komitetit Qendror te Kines, ku shprehej kunder kesaj vizite. Ka ndikuar edhe kjo frike se mos po ndodh revizionizmi.

A e mbani mend atmosferen perpara goditjes se babait tuaj, kur filloi thjesht te kritikohej?

E para, desha te them kete, qe nderkohe qe per Festivalin kishte entuziazem, rinia si puna ime e shikonin me percmim. Mos harro, nuk ishte qe ne na pelqente Festivali. Une s’e kam pare Festivalin. Ne ishim tashme te lidhur me muziken perendimore, me “Beatles”, “Rolling Stones” etj. Festivali dukej si nje imitim; prape kishte permbajtje ideologjike, gezimi i jetes etj., etj. Atmosfera qe u krijua, ishte nje atmosfere qe nuk e kapnim dot qe ne fillim. U tha se ne ditelindjen e Mehmet Shehut, ne janar, Enver Hoxha foli kunder festivalit, nese e mbaj mend rreth 16 janarit. Kur foli Enveri kunder festivalit ne fillim u tha se ketu ka dicka. Megjithate filluan hipotezat, cfare do te ndodhe, cfare eshte kjo e Festivalit? U organizua nje fushate qe u rrit hap pas hapi, e keqja nuk vjen menjehere, filluan ftesat per reflektim, mbledhjet ne radiotelevizion, pse ky festival ka pasur gjera te gabuar? Pastaj befas dolen letrat qe i dergonin Hysni Kapos, disa “viktima” te Todi Lubonjes dhe Fadil Pacramit, qe qene hequr nga puna, nderkohe qe ata ishin militante besnike partie.

Si perjetohej kjo ne familje?

Po ne familje dora-dores, qe ecnin gjerat, fillonte rritej shqetesimi. Shqetesimet e para ishin se kjo mund te sillte nje transferim, nje heqje nga ajo pune; pastaj erdhi fjalimi i 3 marsit te Enver Hoxhes, ku ai tha nje fjale qe ishte shume e forte, qe trondiste me shume. “U themi ketyre”, e kishte per Fadil Pacramin e Todi Lubonjen,”me cilin jeni, jeni me ne apo kunder nesh?”.

Atehere ju e kuptuat qe per babane tuaj mund te merrej nje ndeshkim?

Im at ishte njeri me eksperience, une isha i ri. Une kisha me shume besim se e keqja nuk do vinte ashtu si erdhi. U kuptua qe dicka do te ndodhte, por, megjithate, kishte kohe qe ne Shqiperi nuk kishte pasur goditje ne ato nivele. Deri ku do te shkonte? Do te kerkohej nje autokritike dhe kaq, apo do te perjashtohej nga Komiteti Qendror dhe do te ngelej ne parti, apo ndoshta do ta zbrisnin ne kandidat te Komitetit Qendror. Me sa kujtoj une, pastaj erdhi momenti i nje takimi me Hysni Kapon, i cili u komunikoi te dyve vendimin e marre pas mbledhjeve qe u bene ne RTSH me tim at dhe me Fadilin ne Komitetin e Partise se Tiranes me te deleguarit e Komitetit Qendror, qe drejtonin situaten, qe demaskonin, denonconin gjerat. Ky i komunikoi tim eti se do te shkonte drejtor i Ndermarrjes se Ndertimit ne Lezhe, kurse Fadilit drejtori i minieres ne Fushe-Arrez. Por, cka eshte me e rendesishmja, u kerkoi te reflektonin e t’i jepni llogari partise ne Plenumin IV, qe do mbahej ne qershor, se pse kishin vepruar kunder saj. Kjo eshte faza e mbetjes anetar i Komitetit Qendror.

Babai juaj qe kishte eksperience, e ndiente qe kjo ishte paragoditje? E kuptonte?

Po, besoj. Mos te harrojme se nderkaq fillon propaganda neper shtyp, fillojne njerezit qe shkruajne, t’i etiketojne si armiq te rrezikshem.

Ju filluat te kishit frike?

Ne ate rini, une kisha me shume deshire per ta sfiduar friken. Nder shoket e mi kisha prape nga ata donin te tregonin nje lloj solidariteti. Pati edhe nga ata qe prinderit u thane: kujdes, se ketu ka dicka.

Pati miq qe u larguan?

Pa dyshim. Por kishte edhe njerez qe ngelen afer deri ne fund. Nuk shkoje dot me ne shtepite e tyre, pasi prinderit kishin shqetesim. Pa dyshim qe vjen nje faze e tille. Filluan mbledhjet ne universitet, demaskimi i veprimtarise armiqesore te atyre dhe atyre. Kur beheshin te tilla goditje, keto shoqeroheshin me nje propagande te madhe ne shtyp, ne mbledhjet e partive, ne organizatat e rinise.

Si ishte ky momenti i pare i kesaj vetmie, ose izolimi qe po e quaj une, kur fillonin te largoheshin shoket, te afermit, miqte...?

Une, personalisht, nuk e kam jetuar, pasi isha ne mes te rinjsh, qe kishin nje lloj deshire per ta sfiduar kete autoritet, me rrinin afer nje pjese. Me kujtohet kur mbarova vitin e peste, do te behej biografia, do te behej edhe biografia ime, do te flisnin shoket e kursit per biografine e njeri-tjetri, qe do te percaktonte pastaj se ku do te punoje. Pati djem ne kurs qe me kuraje u ngriten dhe folen mire per mua. Nderkohe qe sekretarja e partise nderhyri e tha: shikoni se ky eshte shprehes i modes se degjeneruar, me floke te gjate etj..

I mbaje vertet floket e gjata?

I mbaja te gjata relativisht, aq sa filluan edhe barsoletat.

Kur u arrestuat, ne cilen date dhe dite edhe ku?

Mua me arrestuan ne shtepine e babait, ne Lezhe. Ishim ne nje dhome, kisha dy femije te vegjel, sapo kishin lindur, vajza e madhe 1 vjec e gjysme dhe vajza e vogel nje muajsh, isha me ish-gruan. Erdhen ne mengjes heret, ne pese te mengjesit.

Ishit zgjuar?

Jo, jo. U zgjua nena dhe tha kerkojne Fatosin. Gruaja ime cuditerisht pati nje ndjenje me te forte se une, leshoje nje “hi!”, nje ndjenje keshtu... Une u vesha.

Kush ju kerkonte?

Me kerkonte nje burre, qe me pas mesova se ishte operativi i universitetit, me sa kujtoj, qe merrej me studentet. Me moren me nje “Gaz”, por nuk me thane “je i arrestuar”. Ky eshte interesante si moment, megjithese nuk dua t’i konsumoj se dua t’i shkruaj keto. “Kam urdher te te dergoj ne Tirane, te duan ne Tirane”, me tha.

Ne c’date ishte?

25 korrik 1974.

Ju ishit 23 vjec?

Po. Ishte koha kur behej Plenumi V per te goditur Beqir Ballukun, per kuriozitet. Ky njeri u soll mire, me xhentilese.

A kishit menduar ndonje moment deri asaj kohe qe do te arrestoheshit?

Pa dyshim. Ne fakt mendimi i arrestimit ishte vazhdimisht, por se si mund te vije eshte e cuditshme dhe nuk e pret, nuk e mendon. Fakti lidhet me friken time, une kisha fshehur shkrimet e mia. Pese ditaret e universitetit qe kisha shkruar per pese vite dhe nje antiroman, qe kisha shkruar.

Ku ishin fshehur?

Ishin fshehur ne shtepine e xhaxhait dhe Sigurimi kishte arritur t’i gjente. Historia eshte shume e gjate. Keshtu qe, kur une u arrestova, i kishin gjetur keto.

Rikthehemi te momenti. Ju thane qe u ka dhene urdher t’ju shoqeroje ne Tirane...

Dhe gjate rruges une e pyeta, mos me eshte djegur shtepia, mos me kane hapur shtepine. I beja ndonje pyetje keshtu.

Si reagonte?

Ky jepte pergjigje evazive, pa ndonje tension. Ata ishin ustallare, kuptohet. Ajo qe me beri pershtypje ishte se me cuan ne Drejtorine e Brendshme te Tiranes. Aty ishte heret, nuk kishin ardhur drejtuesit, shefi i hetuesise, drejtori, dy personat kryesore qe une takova me pas atje. Atje mendova se mund te deshironin ndonje informate, ndonje te dhene a ku di une. Kur kerkova te shkoj ne banje, aty kuptova qe kishte dicka tjeter.

Per cfare arsye?

Mendova te nisem, sic shkon njeriu, vetem ne banje. Kur ai zoteria bashke me ate qe ishte aty, erdhen dhe u futen edhe keta ne banje. Ou, thashe une, po keta qe erdhen ne banje! Aty kuptova qe keta ishin aty per te mos me lene te iki, se kishin frike se mund te ikja. Pastaj erdhi shefi hetuesise bashke me Kapllan Sakon, quhej. Me duket se ky ka qene ne Sigurim te Shtetit, drejtor ose nendrejtor. Ky eshte nje moment interesant, pasi une u futa ne zyren e tyre, nje djale i ri, ne ate kohe me dukej vetja i madh, por kur shikoj 23-vjecar, tani them sa i ri kam qene. Sakoja me tha: te kemi marre te te pyesim se cilat jane pikepamjet e tua politike. Tani ne ishim mesuar, se edhe ne ishim pjese e asaj jetes se dyfishte, qe flisnim ato qe duhet te thuheshin, ato qe mendonim vertet nuk i thoshim publikisht, i thoshim me shoket e me miqte. Perballe disa hetuesve, une nuk mund te thosha pikepamjet e mia politike. Keshtu qe, reagova e u thashe qe po me bie si bombe kjo pyetje, ne kuptimin: pse ma beni kete pyetje. “Si bombe te te bjere”, me tha ai. Vura re edhe se kur hyra nuk me dhane doren, si zakonisht qe jepet dora; kishte nje distance. Qe t’i bie shkurt, ata kishin ne dore shkrimet e mia, ku une kisha shkruar kundra. Ai filloi te nxjerre disa gjera qe une i kujtoja qe i kisha shkruar, “te urdherojne idiotet”, “ne kete pellg idiotesh”. Aty e kuptova qe mbarova, qe i kane gjetur shkrimet, se si i kane gjetur s’e di, por mbarova, thashe. E gjithe lufta ishte kush jane keta idiotet. Hajde thuaj ti qe eshte Enver Hoxha ky idioti.

Edhe cfare i thate?

Ne fakt, ajo pjese ishte e ditarit te Lacit, ku kisha qene heret aty, qe atehere fillonte ditari. U thashe, “kane qene disa njerez atje ne Lac”. Por, une shkruaja aty “jo vetem ketu ne Lac, por edhe ne Tirane”, nuk mund t’u thosha Enver Hoxha. Dridhesha, mundohesha te gjeja nje variant keshtu edhe i thosha qe kam qene edhe shume i merzitur ne ate kohe. “Pse i ke fshehur keto shkrime?”, tha. “Ti ke pritur te permbyset regjimi qe i ke fshehur keto, t’i botosh kur te permbyset regjimi.” Mirepo nuk mund t’u thosha qe prisja te permbysej regjimi. “Po i kam fshehur se i kam dashur, pasi ishin shkrimet e mia dhe kisha frike se, meqenese goditet babane, mund te m’i gjenit.” Njeriu gjen ato menyra e veta per te shpetuar. Donin deklarata qe ti i ke fshehur se prisje t’i botoje, pasi te permbysej regjimi. Por, une s’e thosha dot kete.

Si mund te kerkohej ti realisht permbysjen e nje regjimi, ne te cilin babai yt ishte nje nga drejtuesit?

Ai me tha, ti je me i poshter se yt at. Ky Kapllan Sako, me ka ngelur ne mendje. Duhet te dish nje gje, qe njerezit e kishin kete koshience, qe po te shkoi fjala atje se ke share Enver Hoxhen, mbarove, je brenda.

Ne ate moment ju arrestuan?

Fill pas kesaj me moren dhe me cuan me nje “Gaz” nga ato te deges ne burgun e Tiranes, ku, pasi bene ato kontrollet, me dhane nje dyshek kashte, dy batanije, dhe me futen ne biruce.

A patet nje moment kur ju futen ne biruce dhe menduat qe ishte nje keqkuptim dhe do te zgjidhej, apo ishit te bindur tashme qe denimi juaj do te ishte i gjate?

Jo, nuk pata shprese ne ato kushte, duke ditur peshen e atij shteti dhe idene, qe ishte krijuar te mitit te tmerrshem te Sigurimit, te burgosjeve.

C’akuze patet?

Agjitacion e propagande.

Sa vjet u denuat?

7 vjet.

Burgu ishte nje realitet krejt i panjohur per ju. Cila ishte impresioni i pare qe patet ne perballje me te?

E para duhet te kesh parasysh qe kur kalon nje kohe te gjate ne biruce, ne vetmi ose me nje spiun birucash (ashtu e kisha une) ke nje nevoje per njerez. Zakonisht rruga qe kalonin te burgosurit ishte dalja ne “kaush”. “Kaush” quhej ajo dhome e burgut, poshte ne katin e pare, ku mblidheshin te burgosurit e te gjitha rretheve dhe prej ku shperndaheshin neper kampet e burgjeve te Shqiperise, pas denimit.

Sa veta kishte “kaushi” ne momentin qe ju u denuat?

“Kaushi” kur shkova une, nuk mund ta them dot me saktesi, por zakonisht “kaushi” permbante afersisht 20-30 vete, te cilet shperndaheshin dhe ngelte qe te vinin te tjere.

C’perberje ishin?

Keta ishin te ardhurit e rinj, plus ndonje i burgosur i vjeter, qe transferohej nga nje kamp ne nje kamp tjeter.

Kryesisht te shkolluar?

Ne pergjithesi them se “kaushi” ishte nje moster e gjithe burgjeve per nivelin e te burgosurve. Kishte nga te gjitha kategorite. Duhet te kemi parasysh nje gje, qe ne periudhen qe shkova une, behet fjale per vitet ‘70-‘74, pastaj filloi goditja ushtarake, ne ekonomi, ne nafte e te tjera me radhe. Ne ushtri e para pas nesh. Ne ate kohe, une gjeta ne Spac atehere rreth 400 te burgosur, te cilet ishin nga te burgosurit “e staxhionuar”, qe kishin nje kohe te gjate ne burg. Pastaj filloi vala e re; brenda shtate vjetesh shkuan ne 1500.

Nga 400 ne 1500?

Po, u mbush. U rriten shtreterit, nga dy kate u bene tre kate, u shtua, u shtua. Prandaj perberja ishte nje cike heterogjene, duhet te keni parasysh qe ishte nje periudhe ku vitet ‘60 per mendimin tim, ka qene nje periudhe qe ka pasur me pak te burgosur dhe ne perberjen, deri ne viteve ‘70, ishin te deklasuar te vjeter qe ishin denuar. Ajo pjesa intelektuale e pare ishte liruar. Se eshte nje lloj miti sikur burgu ishe i mbushur me intelektuale. Aty gjeje edhe shume njerez te thjeshte. Nese do te pyesesh per arsimin, nje pjese e mire nuk ishin me arsim te larte edhe per nje arsye shume te thjeshte, se Enver Hoxha beri ate qe quhet dhe lufte klasash; klasat “e permbysura” nuk i lejonin te shkonin ne arsim te larte, deri ne shkolle te mesme mund te shkoje. Keshtu qe, kur shkova une gjeta njerez me shkolle te mesme, njerez qytetare, qe kishin tentuar te arratiseshin, per agjitacion, fshatare te denoncuar andej kendej. Pas viteve ‘70 kur filloi goditja e liberalizmit, filluan te vine edhe nga njerezit e partise, qe kishin bere edhe shkolla. Une gjeta njekohesisht aty edhe pak vete, por te rendesishem si te burgosur, qe qene te goditurit e viteve ‘60 si Fadil Kokomani, Vangjel Lezho. Keta ishin disa grupe intelektualesh qe kishin mbaruar shkollen ne Lindje dhe qe qene goditur pasi qene kunder prishjes me BS.

Si ishte gjendja e burgjeve ne ate kohe?

Tani une Spacin e gjeta ne periudhen pas revoltes. Ne ‘73-shin kishte ndodhur e famshmja revolte e Spacit. Flitej qe perpara revoltes, meqenese ishte edhe liberalizmi, ishte nje situate ku te burgosurit kishin pasur hapesira lirie, ne jeten e tyre te brendshme.

Po kushtet?

Kushtet, po t’i shohesh sot, jane mjerane. Por aty nuk behej fjale me per kushte, por per raporte me policine, raportin me birucat.

Ne c’kuptim?

Sa here te fusnin ne biruce, sa here te kontrollonin, cfare lirish te linin per te levizur, sa here kontrolle te benin, si te silleshin; nese punoje shume apo pak cfare do te ndodhte. Une e kam gjetur Spacin ne nje gjendje te llahtarshme. Domethene Spaci ishte nje sketerre ne kuptimin e raportit, me policine, me shtetin. Gjeta police qe mbanin distance te jashtezakonshme, gjeta njerez qe ndeshkoheshin neper biruca per hic gje.

Ushtrohej dhune neper burgje?

Pa dyshim. E para e punes, dhune ishte vete puna.

Dhune fizike flas. Ndeshkime?

Ndeshkimet qe gjeta une, qe ishin me te shpeshta, ishte lidhja me hekura, kur nuk beje punen sa duhet, kur i thoshe ndonje fjale brigadierit, apo rojes se punes, policit, nese nuk realizoje planin, normen - ky ishte i famshmi “cikli” qe ndryshe quhej, “material - trupa - bira”. Duhet te hiqje materialin, duhet te vendosje nje pale trupa, e te beje birat qe te behej plasja, qe te vinte turni tjeter qe perseri te hiqte materialin, te vinte trupa, te bente bira qe te behej plasja, qe te ecte galeria deri te bakri apo piriti. Pra, mosrealizimi i ketyre te kushtonte ose lidhje me hekura ose futje ne biruce.

Si lidhje me hekura?

Lidhja mbrapa, qendroje 2-3 ore me pranga te shtrenguar “deri ne zero”, thoshim ne, domethene deri ne kocke.

Me duart prapa?

Po.

I lidhur?

Po.

Ne kembe apo ulur?

Ne kembe.

Ishte nje ndeshkim i tmerrshem...

Po, ishte nje ndeshkim qe te linte plage duart dhe aty gjeja me interesante - se detajet jane shume interesante - me kujtohet, ka qene modifikimi i te famshmeve pranga gjermane. Keto ishin ne forme “U”-je me nje hekur ne mes. Duart futeshin nga prapa, ne te dy hapesirat e kesaj “U”, qe ishte e ndare me nje vide ne mes dhe me nje piaster qe zhytej dhe qe e zvogelonte kete hapesire me nje flutur qe e vidhoste, e shtrengonte kete. Ne prangat gjermane, hekuri vide i mesit e kishte hapin shume te madh, dhe flutura nuk kishte fuqi shtrengimi shume. Ngecte te kocka dhe polici e linte pasi kishe arritur. Ndersa keta i kishin bere nje modifikim, ne vend qe te vendosnin viden gjermane me hap te gjere, e kishin bere me hap te ngushte viden. Domethene flutura qe shtynte pjastren ecte sa te doje ti, pasi vida me hap te vogel ecen pa fund.

Edhe prangat i kishin modifikuar?

Po, i kishin modifikuar nje pjese, si ne gjalpe hynte ajo. Ndonjehere polici priste qe te shikonte qe te binin te fiket per te ndaluar. Ndeshkimi kryesor ishte biruca.

Sa qendroje aty?

Nga 5-10 dite deri ne nje muaj.

Sa e madhe?

Biruca ishte nje hapesire nje meter e gjysme me nje e cerek, ishin kater biruca, me nga nje dere secila.

Nuk mund te rrije shtrire besoj?

Ndoshta sa nje trup njeriu e gjate. Dy veta flinin keshtu, kur beheshin kater flinin me kembe ne mure, pasi ne vere i fusnin shume.

Kater veta ne nje biruce?

Po se ne vere i fusnin shume edhe ndonjehere fusnin edhe gjashte qe te vuanin nga vapa.

Si mund te flinin gjashte vete?

Po, por ishte forme ndeshkimi.

Nje muaj atje?

Po.

Cfare temperaturash kishte ne dimer dhe cfare temperaturash kishte ne vere?

Ne Spac arrinte deri ne -13,-17 grade ne dimer, ne vere ishte shkemb, ishte shume vape, djegie e madhe.

Cfare perdorej ne dimer ne -13 apo -17 grade?

Tani te tregoj une metoda te pafund qe nxjerr i burgosuri per te mbijetuar, qe jane me te vertete gjera interesante. Per shembull, aty njeriu meson gjerat me te thjeshta per ngrohje si qendrimet kurriz me kurrize ngjitur, qe te pakesosh kontaktin me siperfaqen e ajrit te ftohte. Domethene ky qendrim apo mbledhja e trupit pakeson siperfaqen e kontaktit me te ftohtet. Keshtu qe, duke pakesuar siperfaqen, ben qe ate ngrohtesi qe ke brenda, ta ruash sa me shume. Nje instinkt ky qe e ka njeriu. Pastaj metodat per te futur dhe per te mbajtur batanijen brenda, pasi nuk ta lejonin. Batanijet t’i jepnin ne darke nga ora 9 dhe t’i hiqnin ne 5.

Pse nuk i linin?

Qe te kishe ftohte, qe te vuaje, sigurisht. Variantet qe gjenin te burgosurit per te mbajtur batanijen brenda qene lloj-lloje, sipas policit te cilit i njihnin stilin e kontrollit. Njeri kishte nje stil, tjetri kishte nje stil. Njeri thoshte “ngrini derrasat”, se kishim nje pale derrasa aty dhe ky kontrollonte se mos e kishe futur batanijen aty. Ketij ia mbanim batanijen prapa kurrizit tone dhe i rrinim perballe. Atyre qe thoshin, “kthehu mbrapa” per te na pare kurrizin ua fusnim nen derrasa. Aty kam pare edhe mrekulline se si mund te besh nje batanije te qendroj ne nje cep te tavanit te biruces, pa e mbajtur me asgje, vetem duke e shtrenguar dhe duke shfrytezuar hapjen e batanijes. Pastaj mund te te flas per lidhjen e batanijes me nje fill spangoje qe, kur mbylleshin dyert, ti e terhiqje dhe e fusje brenda qe poshte deres. Ishin edhe rastet kur te burgosurit qe liroheshin nga biruca linin batanijen e tyre atje qellimisht dhe kjo pritej copa-copa, rripa-rripa dhe me to lidheshin gjunjet, e pjeset e trupit qe ndjenin me ftohte.

Po per nevoja personale, ju nxirrnin jashte?

Po na nxirrnin ne korridorin e birucave, ku qe dhe banja tre here ne dite per ushqimin dhe nevoja personale. Gjysme ore kishte ajrosje biruca, pastaj pjesa tjeter kalohej mbyllur aty brenda.

24 ore i mbyllur ne ate biruce?

Po.

Ju ka qelluar shpesh t’ju mbyllin?

Po, pasi u denova heren e dyte. Kur me kthyen ne Spac, nuk pranova me te punoj ne miniere. Pasi megjithate, tmerri me i madh per mua mbetet puna ne miniere.

Kishte rrezik aksidentesh?

Kane vdekur disa, disa edhe jane paralizuar, kishte rrezik shembjeje, ku binin blloqe dhe disa kane vdekur dhe disa kane ngelur te paralizuar. Une refuzova te punoj, pasi m’u shtuan edhe 16 vjet tjera, te punoja aty ishte nje skandal dhe thashe po bej nje rezistence, te deklaroj qe nuk punoj dhe te iki. Bera 4 muaj biruce rresht, nje cikel birucal ku i kam provuar te gjitha, greven e urise, rrahjen...

Si mund te rezistoje organizmi ne ato temperatura minus?

Shume njerez jane semure, pa dyshim. Por mos harro qe, sic thashe, edhe mosha e re, edhe imuniteti, pa dyshim ndihmojne kur flasim per te ngrohtin apo per te ftohtin. E vetmja ngrohje qe kam njohur ishte ajo kur dilnim nga galeria, canim ndonje dru dhe e ndiznin dhe ngroheshin.

Po jashte biruces ne c’kapanone flinit? Sa veta ishit?

Jashte biruces ne Spac fillimisht ka pasur baraka, pastaj u ndertuan dy ndertesa te medha qe jane edhe sot, besoj se jane, kam qene disa here. Keto qene ndertesa normale, me dhoma qe fillimisht une i gjeta me dy kate shtreterish qe beheshin afro 25 te burgosur, pastaj sic thashe, kur u mbush u bene 40-45 ne nje dhome.

Sa ishte dhoma e madhe?

Ishte 5 ose 6, me 5, qe mbanin rreth 40 veta ne tre kate.

Ne nje interviste qe kam pyetur Maks Velon, qe ka qene se bashku me ju ne burg, me eshte shprehur qe nje nga gjerat me tmerrshme qe kishte burgu, ishte ridenimi. Nje nga gjerat qe psikologjikisht te shkaterronte. Ju keni qene nje nga ata njerez qe jeni i ridenuar. Sa vjet burg kishit bere kur moret ridenimin?

Une kisha bere afro 5 vjet. Me kishin mbetur edhe dy.

Si ndodhi? A mund te ma pershkruani?

Me pare dua te them kete, ridenimi, sic ju ka thene Velo, ishte nje nga presionet e medha, mekanizmat e medha te dhunes. Une fillimisht kur shkova ne burg, mezi po prisja te shkoja ne vendin e lirise, ku me ne fund mund te thosha c’te doja. Mendova qe atje do te gjeja shoket e mi, ata njerez me te cilet ndajme te njejtat ideale. Por gjeja e pare qe gjeta atje ishte frika dhe terrori i madh nga ridenimi. Burgu nuk ishte ashtu sic e kisha imagjinuar, kishte edhe ai mekanizmat e veta te survejimit. Ndahej ne njerez te mire dhe njerez qe spiunonin, me te cilet nuk duhet te rrije se te denonin.

Kishte shume spiune?

E kam veshtire te them. Por mendoj se kishte, pasi nje pjese jane rekrutuar ndermjet shtrengimit dhe besoj se kishte. Por, ama kishte nje gje, qe asnjehere nuk e merrje vesh ekzakt, kjo e bente me te frikshme kete pune. Pra, ajo qe gjeta une aty, fatkeqesisht, ne vend te kesaj lirie, ishte nje situate ku duhet te gjeje njerezit e tu te besuar, me te cilet te ndaje mendimet, perseri si ne jeten e lire, por akoma me shume presion. Me pjesen tjeter duhet te ishe apolitik, nuk duhet te flisje per politike dhe njekohesisht te mos shoqeroheshe me ata qe quheshin “deshmitar profesioniste”.

Sa here i takonit familjaret?

Rregullorja e burgut kishte dy takime ne muaj, me 10 ose 15 minuta. Por, mos harrojme qe per te ardhur ne Spac, familja ime per shembull, qe ishte e internuar ne Lezhe dhe pastaj ne fshatrat e Lezhes duhet te vuante shume. Pasi atehere nuk kishte makina dhe duhet te dilnin e te nderronin kushedi se sa makina, deri tek Ura e Zogut per ne Rreshen, pastaj nga Rresheni per ne Rreps, pastaj nga atje per ne Spac. Qene kamionet, qe merrnin bakrin atje. Me keto behej transporti, ne kushte te llahtarshme. Shpeshhere e benin ne kembe 5 kilometershin, Rreps- Spac. Mos te harrojme qe mundesite ekonomike nuk ishin, pasi njerezit qe jetonin ne internime mezi mbaheshin gjalle. Babai im ishte ne burg dhe familja ime duhet te shkonte edhe atje. Kishte shume familje qe ishin me dy njerez dhe te ndare se nuk i linin bashke. Keshtu qe, ne fillim familja vinte pak me shpesh pasi shiste ndonje gje dhe vinin me shpesh, nje here ne muaj ose dy, pastaj nje here deri ne tre muaj dhe periudhen e fundit deri ne nje here ne vit. Kishte te tjere qe kishin kushte pak me te mira dhe nuk i kishte goditur regjimi aq fort, i kishin lene familjen ne Tirane, per shembull, dhe ata vinin me shpesh, nje here ne muaj.

Sa ushqime lejoheshin te sillnin?

Ushqimet fillimisht qene pak kile, por pa kufizim, pastaj, me sa kujtoj, vune nje sasi te kufizuar tre-kater kilesh. Familja ime bente c’ishte e mundur. Ushqimeve u benin nje kontroll te imet, po te sillnin kek e keshtu gjerash, p.sh., i benin cope-cope, vezet i hapnin.

Perse?

Per shume gjera po te besh pyetjen “pse?”, do te pergjigjem me banalitetin e te keqes, se banal ishin keta njerez. Mos te harrojme qe njerezit qe futeshin ne burg shikoheshin si qenie qe sa per shpirt po i mbajme gjalle, sic mbajme gjalle kafshet, sic kemi ne idene per kafshen. T’i thyenin e t’i benin cope-cope ushqimet, atje ishte normale.

Si arrinit te shkruanit ne burg? Kam pare nje roman qe keni shkruar “Flete duhani”...

Ai roman i perket periudhes se Burrelit. Eshte nje periudhe e fundit te jetes sime ne burg, 3-4 vitet e fundit. Atje nuk jetohej si ne Spac jashte. Atje 22 ore do te rrije i mbyllur, vetem dy ore kishte ajrosje. Ne Burrel te burgosurit kishin mundesi te shkruanin, nuk u hiqej kjo e drejte, por beheshin kontrolle nje here ne dy jave. Ajo qe keni pare ju eshte nje kopjim si te thuash, ne leter duhani, i nje romani qe kam shkruar une, qe te ruhej, te fshihej, brenda nje kapaku te nje libri, prapa. Keshtu qe ne rast te nje kontrolli te policise, - ku edhe te merrnin, kur u tekej, gjerat e shkruara - ajo te mbetej. Shkruhej me nje laps te mprehur.

Lajmet si i merrnit ne burg?

Per lajmet do te permendja nje pasazh nga Mbreti Lir, i Shekspirit. Ka nje moment qe mbreti i thote njeres prej bijave te tij: hajde te shkojme ne burg qe te mesojme se cfare po ndodh ne oborr. Ka kuptimin qe i burgosuri, duke qene se fati i tij eshte shume i lidhur me zhvillimet jashte, ka antenat e veta, me te cilat merr vesh se cfare po ndodh. Cilat ishin keto antena dhe ku drejtoheshin? Kryesisht ishin ndonje gje qe rreshqiste nga familjaret, ndonese takimet beheshin me polic, por mbi te gjitha te rinjte qe vinin, te cilet sillnin informacionet e reja te fundit, me detaje. Leximi neper rreshtat e gazetes, “Zeri Popullit”, ku e gjeje lajmin neper rreshta. Ne ndonje rast te vecante, sidomos neper burgje pak me liberale sesa Spaci, ndonje kontakt qe kishin te burgosur te vecante me ndonje polic, qe leshonte ndonje fjale, pasi ne Spac ishin shume te mbyllur.

A eshte e vertete qe ju vinin te lexonin veprat e Enver Hoxhes ne burg?

Jo, nuk na vinin te lexonim, por na benin nje lexim te detyruar. Se ka nje ndryshim, nuk do te thote se na jepnin librin qe ta lexonim, por, sipas burgut, keto na lexoheshin kolektivisht. Ne Spac behej ne nje salle, qe ishte mensa, dhe leximi kishte orarin e vet. Ata qe ishin ne pune e kishin me detyrim gjysme ore lexim gazete - ne fakt, jo vepra te Enver Hoxhes, por “Zeri i Popullit”. Kur kthehej turni i pare nga puna, pasi behej apeli, rreth ores kater lexohej gazeta nga nje i burgosur per gjysme ore.

Me detyrim?

Do te rrije atje, nuk mund te shkoje jashte dhe te mos degjoje. Kjo do te thoshte biruce direkt. Ndersa papunesia e kishte dy ore leximin e veprave te Hoxhes, me pak pushim paradite, kurse gazeten pasdite. Flas per papunesine, per ata qe ishin semure dhe nuk punonin.

Si ndodhi ridenimi dhe cila ishte akuza? Ju keni shkruar nje liber shume interesant per kete.

Aty ishte, sic te thashe, nje situate ku nje pjese njerezish, ne menyre te cuditshme ndiheshin qe ishin ne shenjester, se nuk do te liheshin te liroheshin. Nje pjese ruheshin, por nje pjese e ndjenin qe ishin me ne shenjester. Ishte nje nuhatje apo sinjal qe vinte andej-kendej. Pergjithesisht zgjedhja qe bera une, pasi e dija qe ishte rreziku i ridenimit, qe te ruhesha, por rreziku i ridenimit nuk do te thoshte qe te shkoje te spiunoje te tjeret per te shpetuar. As te rrije me ata qe konsideroheshin pjese e komandes, por te ruheshe ne ate rrethin tend. Kush ishte denuar pak, se kush ishte denuar shume ishte me i hapur per te folur, por pergjithesisht situata e burgut ishte mjaft e tensionuar, nuk ishte ashtu sic mund te mendohet ne liri. Flas per Spacin e viteve ‘70, se atehere erdhen ridenimet. Mua me erdhen disa fjale qe shiko se operativi ka thirrur e pyetur njerez per ty, se interesohen per ty, as une nuk e di se si, por fakti eshte qe tani, qe kam mundur te marr vesh disa gjera, kam mesuar se dosja ime une eshte rihapur nje vit para se te ridenohem.

Pra, ishte e vendosur qe ti te denoheshe?

Ishte e vendosur dhe rasti im qelloi me dramatik. Pasi zakonisht ata qe ridenoheshin ne burg, ridenoheshin per agjitacion propagande.

Po ju?

Ndersa rasti im lidhet me denimin e Fadil Kokomanit dhe Vangjel Lezhos. Historia eshte kjo: Fadil Kokomanit, Vangel Lezhes, Xhelal Koprenca ishin tre te burgosur qe kishin bere 16 vjet burg dhe qe kishin per te bere 10-15 te tjera. Ishin denuar rreth 25 vjet. Ne vitin ‘78, Fadili e Vangjeli vec dhe Xhelali vec, meqenese ishte koha kur u ndje qe Shqiperia po prishej me Kinen - te mos harrojme qe te burgosurit benin edhe politike, e ata te dy ishin edhe gazetare - u hipi nje ide te shkruanin letra Komitetit Qendror kunder Enver Hoxhes, kur kerkonin ndryshimin e vijes politike. Aty ndjehej rreziku qe te kanosej, por keta paten nje kuraje, per mua te jashtezakonshme. Fadili e Vangjeli, meqenese ishin komuniste, leniniste, anti-staliniste, kerkonin futjen e Shqiperise perseri ne kampin e Lindjes, ne socializmin humanist, sic e idealizonin ata, duke qene ne burg qe nga vitet ‘60. Xhelali kerkoi lidhjen me SHBA-ne, sic po lidhej Kina. Dhe ai prape ishte ne dezinformacion, dukej sikur Kina po merrte nje drejtim qe s’ishte ne fakt i vertete. Ishin dy letra te burgosurish, tek e fundit, qe shkruanin nga burgu. Historine une e kam shkruar po s’mund te them se e di deri ne fund gjithe te verteten. Keta sigurisht e moren parasysh nje denim per agjitacion propagande per kete. Por c’ndodhi? Keta u moren, u arrestuan e u denuan per agjitacion propagande, per letren 10 vjet. Pastaj - ketu eshte enigma - ose dikush mbeti i pakenaqur per kete denim, ose ishte bere plan qe pas denimit per agjitacion te ndodhte ajo qe ndodhi - dhe per kete s’e di kush e ka marre vendimin. Ndoshta Enver Hoxha, ndoshta thone Hysni Kapo nepermjet Enver Hoxhes, ndoshta Sigurimi vete per t’u treguar servil ndaj tyre. Keta donin t’i denonin jo kaq keta njerez, por me vdekje dhe, qe t’i denonin me vdekje, duhej nje tjeter nen i Kodit Penal. Se duhet te keni parasysh qe ne ate regjim, prej kohesh, nuk behej fjale me per zhdukje pa gjurme, te tipit u vra diku. Kishte kohe qe kishte mbaruar kjo. Pushteti ishte aq i sigurt me mekanizmin shtypes qe kishte ngritur, saqe te conte ty ne vdekje nepermjet nje gjykate, keshtu qe te binte ty pergjegjesia. Ata kerkuan nje nen te Kodit Penal, qe nuk ishte si agjitacion propaganda nga 3-10 vjet, por qe ishte nga 10 deri me vdekje, pra qe te kishte denimin me vdekje brenda. Gjeten nenin e krijimit te nje organizate kriminale. Ndoshta ideja ne paranojat e tyre ishte qe te ndeshkonin edhe disa te tjera rreth e rrotull tyre qe te krijonin nje goditje me te forte. Keshtu qe, keta zgjodhen njerez, qe i kishin ne liste, per pjesetare te organizates, sic me zgjodhen mua ose i zgjodhen aty per aty.

Patet frike qe do te denoheshit me vdekje?

E kam pershkruar ne liber. Frika me e madhe vinte nga fakti se ishte nje akuze qe nuk ekzistonte. Dhe kur nuk ekziston akuza, atehere ke me shume frike, pasi derisa e kane ndertuar kane nje qellim, pse te mos me fusnin ne agjitacion, por ne nje nen me vdekje. Ishte nje presion i madh, ne nje gjyq me dyer te mbyllura.

Ne fund u denuat me?

Ne fund u kuptua qarte qe i gjithe skenari ishte qe te denoheshin me vdekje keta te tre dhe te ndeshkoheshin te tjeret rreth e rrotull. Fadil Kokomani dhe Vangjel Lezho u denuan me vdekje. Edhe Xhelali. Une u denova me ta, meqenese si nje djale ish-komunisti me futen ne organizaten e tyre. U denova me 16 vjet te tjera, domethene me shkoi 23 vjet.

Kur e ndjete ne burg qe situata po ndryshonte?

Ne burg shume vone eshte ndiere. Mos te harrojme qe regjimi kishte nje propagande te vazhdueshme. Edhe pas vdekjes se Enver Hoxhes pati disa iluzione gjate viteve ‘80. Pati nje iluzion, madje, edhe kur u godit Mehmet Shehu, se mund te kete nje goditje te ekstremizmit, te radikalizmit te Mehmet Shehut dhe Kadri Azbiut. Kurse perkundrazi, ai i quajti keta pjese e grupit te madh. Pati pak shprese kur vdiq Enver Hoxha, se u be nje amnisti e vogel. U hoq pak frika e ridenimeve pas viteve ‘85, por nuk eshte se u hoq fare. Ndersa deri vone, kur filluan ngjarjet ne Lindje me renien e “Murit te Berlinit”, te them te drejten, meqenese Shqiperia ishte e vecuar nga kampi i Lindjes, mendova qe ne do te ngeleshim te vecuar. Nuk kishim informacione te sakta per gjendjen ekonomike te vendit, a mbahej dot apo jo. Nje nga shkaqet e dorezimit ka qene rrenimi ekonomik. Keshtu qe, befas ne vitet ‘90, filloi te ndihej dicka. Na futen televizore ne burgun e Burrelit, na futen ca shtreter me te mire dhe befas filluan te lirojne disa te burgosur qe kishin kaluar 25 vjet burg. Pasi aty ka pasur te burgosur qe kane bere edhe 37 vjet edhe 42 vjet burg. S’i permend njeri; Sami Dangllia quhet, nuk ia ze njeri emrin ne goje, 42 vjet denime dhe ridenime, tere jeten ne burg, ka vdekur ne burg me duket.

Pra liruan keta qe kishin kaluar 25-en. U lirua Bardhyl Belishova, qe ishte edhe me mua atje. Pastaj ndodhi transferimi i burgut te Burrelit, gje e cuditshme, ne muajin maj, nderkohe u fol qe Peres de Kuelari, do te vinte ne Shqiperi dhe befas shikojme nje boshatisje te burgut te Burrelit te atyre qe keta i konsideronin si me te rrezikshmit, ku bente pjese grupi ku qeshe une dhe disa te tjere. Ne ate kohe, une kam qene me ish- armiqte e Partise se Punes. Na moren dhe na derguan ne Kosove te Madhe, ku ishte duke u ndertuar burgu, nuk ishte i mbaruar, ishte nje ish burg i grave, qe po transformohej ne burg me regjim si te Burrelit. Por fakti qe nje burg i grave po transformohej ne burg, nuk te linte shpresen qe ti do te liroheshe. Me vone besoj se shkaku kryesor i transferimit ka qene se Peres de Kuelari kishte marre nje informacion per burgun e Burrelit dhe do te kerkonte te shkonte ne kete burg. Me duket se i ka pas shkruar edhe Arshi Pipa. Ne kete periudhe ne jemi ne Kosoven e Madhe, pra kur fillojne dyndjet ne ambasada qe kane filluar andej nga qershor-korriku.

Filluat t’i merrnit informacionet me pas?

Po, pa dyshim. Lexohej shtypi, shikohej televizioni. Domethene u pa nje liberalizim, nje liri ne trajtimin e te burgosurve. Ne filluam te leme edhe floke. Pastaj me llamarinat e tavolinave te menses beme edhe nja dy antena televizioni, per te pare Italine dhe Maqedonine, aty ne burg. Megjithate, befas, nje dite te bukur na vine nga Tirana grupet speciale, na qethen me dhune, na hoqen antenat, na bene nje masaker. U nderrua rregullorja. Hekuran Isai vuri nje rregullore shume te ashper. Nderkaq, ne Shqiperi filluan ngjarjet, iku Kadareja ne France, pastaj ngjarjet studentore te dhjetorit. Formimi i Partise Demokratike. Befas filloi edhe lirimi nga burgu me grupe. Na erdhi informacioni, une kam mbetur nga te fundit.

Kur jeni liruar?

Ne 17 mars te vitit 1991.

I fundit ndoshta...

Ky ishte grupi i fundit vetem politik, se ngeli edhe nje grup me te denuar politik dhe ordiner perziere, qe i mbajten me idene se po i mbajne per krimin ordiner.

Me krijimin e Partise Demokratike e kuptuat qe do te dilnit?

Gjer ne fund kishte shprese, kishte dhe frike dhe dyshim. U mor vesh qe kishte ardhur Marteli, zv/kryeministri italian, dhe kishte deklaruar qe kishte akoma te burgosur politike qe duhet te liroheshin. Nderhyrja e tij beri qe te kryhej dhe ky lirim i fundit, pasi donin te na mbanin. Dhe interesant, si eshte miti qe krijohet i te burgosurve. Dyshoj qe na kane mbajtur deri me 17 mars qellimisht se nga 17 deri 31 mars (dita e zgjedhjeve te para pluraliste) eshte me pak se dy jave qe, sipas ligjit, eshte afati i fundit per regjistrim per deputet. Dhe ata ndoshta mendonin se do te dilnim dhe me vrap do te regjistroheshin per deputet. Ndersa situata ishte shume ndryshe.

Kur ju arrestuan, pra kur trokiten ne deren e shtepise suaj ne Lezhe, late nje vajze nje muajsh dhe nje vajze 1 vjec e gjysme. I keni gjetur 18 dhe 17 vjec. Cili ishte reagimi pare?

E di cfare ka qene gjeja me e rende qe kam jetuar une diten e lirimit? Qe e mora si ogur te keq se cfare do te me ndodhte prapa. Une ne ate kohe isha me i vjetri ne burg, se ishte liruar nje pjese e atyre qe kishin bere me shume se une. Dita e lirimit eshte dita qe njeriu e pret, e enderron qe nga dita e pare qe bie ne burg. Prej 17 vitesh enderroja diten e lirimit qe te shkoja te takohesha e perqafohesha me familjen. Tani cfare ndodhi? Meqenese keta e moren vesh qe nuk lirohen, keta shqiptaret e tjere, bashkevuajtesit tane qe po i mbanin per krimet ordinere, menduan si t’i bejme ne qe te vijne ketu dhe te te kujtohen edhe per ne. Ata, kur dolen ne ajrosjen e mengjesit, se ishin te ndare nga ne, ne vend qe te behen burra dhe te marrin ndonje polic peng, ia moren policit celesat, na mbyllen neve dhe nxoren policin jashte, se ishte krijuar liri e madhe, sic thashe, dhe u thane atyre te komandes: “Po nuk na erdhen ketu ne nga te drejtat e njeriut (se ishte krijuar nderkaq Forumi i te Drejtave te Njeriut), po nuk erdhen prokurore ne nuk i lirojme keta”. Spartak Ngjela ishte liruar nje muaj me perpara, kishte mbaruar denimin, por kishte aty me mua te atin. Mendo c’situate qesharake: ky kerkonte neper Tirane Ylli Popen e Arben Puton per t’i sjelle aty qe te liroheshim ne. Keshtu na mbajten deri ne oren 7 te darkes pa u liruar. Diten qe do te lirohesh, bashkevuajtesit e tu te mbajne deri ne oren 7 te mbremjes. E kam shkruar ne liber, se mbaja nje ditar aty; ky ishte nje ogur shume i keq per ate se cfare do te benin shqiptaret edhe ne lirine qe po vinte. Kjo eshte mbresa me e forte e dites se lirimit. Pastaj erdha ne familje ne oren 9, ne darke, do flinim, ne erresire, nuk kishe ku flije. Ne ishin ne nje shtepi, te shtepia e xhaxhit, se kishin ardhur nga internimi, ne ishim 17 vete ne tre dhoma. Ishte familja e xhaxhait, familja e djalit te xhaxhait i martuar, baba im me nenen, vellai me gruan e dy femije, u futa edhe une atje me familjen time, ne bodrumin e shtepise se gjyshit.

Cili ishte realiteti qe gjetet jashte?

Realiteti ishte i mjere, por ne nuk shikonim mjerimin, por shikonim shpresen.

Cila ishte sfida e pare qe duhet te perballnit pas 17 viteve burg?

Sfida e pare ishte mbijetesa, gjetja e nje pune.

A ishte e veshtire pershtatja me lirine?

Por, une ate periudhe e mendoj megjithate si nje periudhe e shpresave te medha; njeriu jetonte edhe me pak ne ate kohe, se cmimet ishin te uleta. Ishte nje periudhe e shpresave te medha ku nuk shikohej ku flije, ku jetonte, aq me teper per ne.

Pershtatja me lirine? Varet se cfare quajme liri, se problem i veshtire ky. Lira eshte edhe nje dimension i brendshem, qe ne ne burg e kishim, mendoj. Por, tani ishe i lire “nga” prangat, qe eshte nje liri negative dhe po kaloje ne nje liri “per” te ndertuar dicka. Ne kete kuptim ishte nje liri e kufizuar shume. Cfare do te behet, ku, cfare, si, ku do shkosh? Problemi pra ishte ai i lirise pozitive, “per” te ndertuar. Dhe shqiptaret ne teresi, per mendimin tim, diten te lirohen nga prangat, por nuk diten te ndertojne lirine pozitive, nje liri, “per” te ndertuar dicka. Ne, po keshtu ishim, ne kete situate, por edhe me me veshtiresi; ishim pa shtepi, pasi familjen e kisha ne internim dhe shkova te shikoj se ku kishin jetuar ata ne internim, ne nje fshat atje per disa dite, ne Torovice. Sic thashe, ajo qe kujtoj nga ajo kohe ishte shpresa e madhe dhe ngrohtesia njerezore dhe pergjithesisht entuziazmi se tani do te zhvillohet nje...

Shpresat nuk ju kishin lene edhe pas 17 viteve burg?

Ne burg nje nga gjerat qe shikoje te shkruara neper mure qelish, ishte nje “SKSKS”, qe kishte kuptimin “sa kam shpirt, kam shprese”. Domethene njeriu shpresen e ka nje dimension te brendshem, shpresa nuk eshte nje drite qe e sheh jashte, por nje drite e jotja e brendshmja qe rri ndezur. Kur shuhet ajo, shuhet brenda. Drite mund te mos kete fare jashte, por ti e ke brenda dhe e sheh nje shprese.

Ju thate qe ju liruan duke kalkuluar edhe ditet qe te mos regjistroheshit dot per deputet. A patet ndonje moment tundimi per t’u marre me politike?

Te them te drejten, patem edhe oferta. Ne nje fare menyre politike ishte edhe ajo qe zgjodha: u bera sekretar i Forumit te Drejtave te Njeriut, qe u be Komiteti i Helsinkit me prapa. Nuk pata shume deshire te futem ne Partine Demokratike apo parti te tjera, pasi ishin njerez te panjohur per mua. Pastaj te gjithe ata qe kane hyre atje, eshte interesante historia se si hyne, por me sa rezultuan ngjarjet, nuk e njihnin njeri-tjetrin. Eshte tjeter gje te krijosh nje parti me njerez qe i njeh, tjeter gje te krijosh nje parti sic eshte krijuar ajo. Tjeter gje eshte kur e krijon me njerezit e tu, me nje fryme te caktuar. Atje ca i bashkoi nje entuziazem, ca u futen per karriere. Une qendrova i rezervuar se kisha nje dyshim, me te thene te drejten, dhe me duket se koha me dha te drejte. Kisha nje dyshim, qe nuk do te funksiononte ndonjehere sic duhej Partia Demokratike.

Cili eshte projekti me i madh qe ju ka mbetur pa kryer ne jeten tuaj?

Projekti me i madh eshte te shkruaj ato libra qe me kane mbetur pergjysme, ose qe nuk i kam filluar. Ata ne nje fare menyre jane rijetimi edhe nje here i jetes sime. Per te lene nje deshmi te jetes. Si nje kuptim i jetes. Cdo njeri kerkon t’i jape nje kujtim kesaj jete, pse ka ardhur dhe si po iken. Per mua kuptimi i jetes eshte ky: asaj jete qe kam bere, t’i jap kuptimin duke e shkruar. Jo thjesht biografine. Te rrefej sic rrefejme me njerezit dhe u transmetojme nje eksperience tonen, ndjenja, emocione dhe leme nje gjurme tek ata. Kur shkruan, tek e fundit kete ben njeriu. Ky eshte projekti me i madh. Eshte i pambaruar sepse jane shume libra ende gjysme te perfunduar ose te panisur.