Timo Mërkuri: Vesa mbi këngë

Vesa mbi këngë*

Sprove

Nga Timo Mërkuri

Ishte një moment meditimi. Nga kujtesa ime fluturoi një melodi, si një zog i trembur që brof nga një kaçube. Ndërsa përpiqesha të sillja në mend tekstin e këngës, m’u kujtua edhe se këtë këngë e këndonim shpesh në fëmijëri. Në shtëpinë tonë, ku shumë gjëra mungonin, vetëm kënga s’ka munguar ndonjëherë. Nëna na mblidhte të gjithë ne fëmijët dhe ne, të zënë dorë për dore  në formë rrethi, duke vallëzuar këndonim këngë të ndryshme. Kur them në formë rrethi, nuk dua të them se vinim rrotull tavolinës. Në shtëpinë tonë sofra qe luksi më i madh, se për tavolinë e karrige as që bëhej fjalë. Madje unë, vetëm kur shkova në shkollë mësova ç’do të thoshte fjala karrige, e cila sipas fjalorit tim përkufizohej si “ajo gjëja prej dërrase ku ulet zusha kur shikon regjistrin për të më çuar mua në dërrasë të zezë, pikërisht në ditët që nuk kam mësuar’’. Eh sa shumë i urreja karriget! Me siguri ato ma kishin fajin sidomos ditët e hëna, pas lojës së të dielës dhe ditët e shtuna para së dielës së pushimit.

Por nejse, le të kthehemi te forma rethore e valles së kënduar që kërcenim e këndonim në shtëpinë tonë. Dhoma e vogël dhe numëri i madh i fëmijëve, shto këtu edhe tekat tona, (secili, veç të tjerave, donte të dilte në krye të valles, sa më pranë nënës), s’mund të jepte zgjidhje tjetër veç rrethit, ku secili kujtonte se ishte i pari në valle e në këngë. Buka e pakët në sofër sikur shtohej para e pas këngëve e valleve. Unë nuk e di nëse këtë metodë të shtimit të bukës e ka shpikur e para nëna ime, por di se ne na shijonte së tepërmi përsheshi me dhallë, i cili nuk e ndryshonte ngjyrën as nga uji i tepërt që i hidhnim.

M’u kujtuan disa nga këngët që kemi kënduar e vallëzuar atëherë. Kam kënduar këngën “Në mes të Labovës-o, labovite’’, ndonëse edhe pas kaq vitesh s’kam shkuar ndonjëherë në Labovë. Por ama e dija se te cila fjalë hidhej këmba para e te cila prapa, ku çohej zëri e kur tundej shamia. Atëherë i kam kënduar edhe këngët “Moj leshverdha trëndelinë”, “Moj unaza gurjeshile”, “Bëje dru në përcëllimë”, “Hodha një lule në verë”, “Kur dalin plakat në lëmë” e sa e sa të tjera.

Mbase po të kisha vazhduar shumë vite kështu mund të isha bërë edhe unë këngëtar apo valltar i dëgjuar. Por fati e deshi ndryshe jetën tonë. Një ditë dhjetori, kur qemë ende fëmijë, në shtëpinë tonë nuk u dëgjua më zëri i nënës por gjëmuan vajet për të. Që atëherë s’bëhet më fjalë për këngë e valle në shtëpinë tonë. Dhe kur kemi bërë dasma ndihej mungesa e madhe dhe e pa zëvendësueshme e zërit të saj. Por ama ato këngë dhe valle që kam kënduar e vallëzuar  në fëmijëri, ende si kam harruar dhe s’besoj se do t’i harroj ndonjëherë.

Çdo këngë e valle që lidhet me nënën, për mua është tejet e shtrenjtë. Prandaj më tronditi tani kënga “Më zu vesa në lëndinë”, melodia e të cilës më fluturoi si një zog i trembur nga kujtesa. Më kujtohet, se si një herë, kur këndonim këtë këngë, pas nënës vinte vëllai më i vogël, pastaj motra më e madhe se vëllai por më e vogël se unë dhe pastaj vija unë e më tej të tjerët. Gjithnjë në formë rrethi.

Këndonim e vallëzonim:

Më zu’ vesa në lëndinë

Më lagu fustanin-o

Tek po mblidhja trëndelinë

T’ia çoja bandillit-o.

Korba qyqja ç’u vonova

Ç’do t’i them un’ nënës-o.

Ishalla ta gjej në gjumë,

T’a gënjej të nesmen-o.

Bandilli më tha një fjalë:

Shpejt do kemi dasëm-o,

Ja të prëmte, ja të shtunë

Të dielën’ me domosdo.

E mbaj mend si tani që e hidhja hapin pak “kapardisur” dhe kokën e mbaja lart si një kapedan, ndonëse pantallonat i kisha me tre a  katër arna dhe në gjunjë dhe mbrapa. Ama kjo këngë më bënte të më fluturonte fantazia tej e përtej dhe sa herë që shihja lule, vrisja mendjen se cila vajzë do shkonte t’i këpuste, t’i bënte tufë të bukur e të m’i sillte mua, domethënë “bandillit”. Po puna ishte se vajzat e qytetit ku banonim, nuk para e njihnin mirë trëndelinën dhe mund të më sillnin ndonjë trëndafil a karafil, mbase edhe ndonjë zambak a lule bore. Dhe unë si “tolerant” që isha do t’ua bëja kabull. Mor po edhe lule mëllage të qe prapë s’kisha pretendime unë, vetëm të m’i sillnin.

Dhe nisa t’i shikoja ndryshe lulet. Ja këtë trëndafil do e këputë Sofika e do ma sjellë në agim në cep të murit rrethues të shkollës, këtë tulipan do e këputë Bajamia, e cila do ma sjellë te cepi i rrugës, se është pak e turpshme ajo. Çdo lule e kishte një vajzë që do e këpuste për mua. Unë lulet do t’i pranoja doemos, por mund të ndodhte që vajzat të qenë shumë e unë të mos isha në gjendje t’u mbaja dot radhën, pale edhe për dasmën nuk dija kur do ta bëja të shtunën apo të dielën. Të pyesja babain, aha, s’ma mbante, të pyesja gjyshen, ajo qe gjithnjë e zënë me konizmat dhe ikonat. Nejse, të vinin lulet një herë pa do të mendonim më pas për të tjerat. Se e kisha edhe një hall tjetër: dhëndër me pantallona të shkurtëra as qe parë e as qe dëgjuar ndonjëherë nga anët tona. Tjetër gjë se qenë edhe të arnuara para e prapa.

Dhe çuditërisht, një ditë, kur pothuaj i kisha humbur fare shpresat, pashë të vinte drejt meje, në rrugën e asfaltuar, një vajzë e klasave më të larta me një trëndafil në dorë. Ecte dhe qeshte me vete. Lumturia i rrezëllinte në çdo qelizë të trupit. Për hir të së vërtetës duhet të pranoj se kjo vajzë s’bënte pjesë në listën time të famshme të luleprurëseve, por nejse. Hajt të mos ia prishim. Gjynah e shkreta. Dhe me këtë mendim në kokë dhe me pamjen e një njeriu që e bën kabull diçka të paplanifikuar dhe jo fortë të pëlqyeshme, dhe pse jo dhe pakëz të bezdisshme, i dola përpara dhe, me një vetëbesim të dukshëm, i thashë:

-Hë,erdhe ë? Nejse dhe trëndafili i mirë është.

Ajo hapi sytë (vërtet i kishte të bukur, por pakëz të mëdhenj për shijen time të atëherëshme), më pa nga koka në këmbë, (e çdo mbulonin pantallonat e shkurtëra te gjunjët e vrarë në lojën e futbollit te fusha e qymyrit) dhe siç duket e mori vesh nënkuptimin tim dhe duke qeshur me të madhe më tha:

-Shko more dhe vish pantallona të gjata njëherë, pastaj lëpij ndonjë akullore andej nga  klasa e pestë dhe boll e ke. Do dhe Muçua kafe!

Këtë punën e Muços që kërkonte kafe dhe atë të akulloreve që duhej të lëpija në klasën time, vetëm kur shkova në gjimnaz i mora kuptova.

Po kjo ngjarje më bëri t’i urreja lulet.

Dhe kaq shumë m’u fiksua kjo puna e luleve, saqë, sa herë kaloja para lulishteve të qytetit tim, më dukej se lulet më përqeshnin. Disa herë me inat edhe i kam shkelur me këmbë. Por sa para bën. Ato, vajzat pra, me fustanin e lagur nga vesa e mëngjesit s’erdhen që s’erdhen te unë, gjersa një ditë, mote më vonë, këputa vetë një lule të bukur dhe ia dhurova dikujt.

Po le të rikthehemi te kënga. Kjo nuk është këngë e fitoreve të socializmit dhe të Partisë. Është një këngë shekullore. Dhe nuk është si zakonisht ku djali mbledh (apo blen) lule dhe ia çon vajzës. Këtu është krejt ndryshe. Një vajzë mbledh lule trëndelinë në një lëndinë dhe deklaron publikisht se do t’ia çojë bandillit që ajo do. Dhe do të bëhet gati për martesë ja të prëmte ja të shtunë, të dielën me domosdo.

Kjo vajzë nuk zbret nga auditorët e universiteteve europiane ku ka mësuar art e shkencë e civilizim, nuk është as vajzë e epokës së njeriut të ri. Është shumë e hershme se kaq. E për më tepër është thjeshtë një vajzë fshati, ndoshta një bareshë e vogël, që teksa i laget fustani i gjatë gjer në thembra nga vesa e mëngjesit, ajo mbledh lulet e i bën tufë për bandillin e saj. Ajo s’ka drojë ta deklamojë faktin që i mbledh lulet t’ia çojë djalit, madje këtë fakt ajo e pohon edhe në mes të fshatit kur këndon e kërcen me shoqet  ditën e Pashkës së Madhe, a në ndonjë ditë tjetër feste. Dhe kjo këngë është vërtetë shumë e bukur. Kur ndezi fantazinë e një fëmije me pantallona të shkurtëra, siç isha unë, mendo se si i ka përvëluar djemtë e rritur kur i kanë dëgjuar vargjet e saj.

Unë nuk mund t’i caktojë datëlindjeje kësaj kënge, por që është shumë e hershmë për këtë s’kam asnjë dyshim. Teknika e të kënduarit në valle vajzash dëshmon për vjetërsinë e saj. Ndoshta është krijuar shumë më herët se sa koha kur Tatjana e ndrojtur i shkruante Eugjeni Onjeginit:

Po marr guximin që t’ju shkruaj

Ç’do deshët më veç shpirtit tim.

E di që ësht’ e drejta juaj

Që të më zbrapsni me përçmim,

Por ju që shihni si po vuaj,

Me pak mëshirë, sado pak,

Nuk do më zbrapsni zemërak.

etj. etj.

Mjafton të lexosh këtë roman në vargje që të  njohësh madhështinë e Pushkinit. Por për Tatianën unë qysh në leximin e parë  e kam frenuar entusiazmin. Se si na duket kjo Tatjanë e famshme e kënduar, e vallëzuar e filmuar nëpër skenat e famshme europiane para asaj vajzës së vogël shqiptare, që me krenari i shpall botës dashurinë e saj dhe nuk tutet të mbledhe lule për bandillin e t’ia çojë atij aty ku është, në stan a në arrë. Sa e trëmbur është Tatjana, sa e ndrojtur është. Thua se kemi të bëjmë me një skllave të përulur që s’e di ku është liria e saj, që e lyp si lëmoshë dashurinë.

Po Tatjana e Pushkinit paska ditur dhe shkrim e këndim, more. Po të kishte patur rastin të dëgjonte këtë këngë të vajzave shqiptare, me siguri, më ndryshe do kishte vepruar. Do të kishte vajtur ta mbërthente atë Onjeginin nga leshrat e kokës a nga mustaqet dhe do t’i thoshte: “Ti i bëke naze zemrës sime, more pizeveng. Po pse, ç’e di veten ti. Mos ke zënë qiellin me dorë. Ke pesë para e ç’ë pastaj? Po Tatjanë ke ti? Jo! E pra ja ku jam unë Tatjana. O eja, o të erdha! Dhe mos u fsheh e mos më mundo shumë, se i ziu ti pastaj.”

Kështu do të sillej Tatjana me domosdo, po të kishte ardhur e të rinte për verim ndonjë muaj, p.sh. në fshatin tim, në Pilur të Himarës. Pa, a do ikte, a do e lënin të ikte djemtë e Pilurit? Për këtë s’jam dhe shumë i sigurtë. Po që do të bëhej kapedane vajzë, për këtë ju siguroj unë.

Po nejse, të vazhdojmë më tej. Ndërsa Tatjana qante heshturazi në qoshe të shtëpisë duke shkruar e rishkruar letra dashurie (artistikisht të mrekullueshme) vajzat e Pilurit (dhe të gjithë Shqipërisë) i shpallnin botës në kor dashurinë e tyre:

Bëj të flë gjumi s’më zë

Cula bie ëmbëlë.

………………………

Në mëngjes pa gdhirë mirë

Do takonem me barinë.

Sa për letra dashurie s’ia thonë shumë vajzat e fshatit tim. E ç’u duhen ato kur ia thonë me këngë:

Peshk me hala un’ do bëhem

Lumin do kaloj

Dhe me ty do vij,

Dhe me ty do shkoj.

Se letrat të prishin punë nganjëherë. Ja, t’i gjeti babai apo nëna, hajde jepu sqarime pastaj. Ndërsa për këngë, mirë se ta dëgjojnë. Bile edhe të përgëzojnë nganjëherë kur këndon bukur. Tjetër muhabet se vajza këndon për tjetrin. Sa ta marrin vesh prindërit,është bërë paja gati.

Duke dëgjuar këtë këngën e vajzës së vogël  fustanlagur në lëndinë vetvetiu mendon: Sa shumë civilizim ka patur në jetën shqiptare në epokën paraosmane, sepse kjo këngë me siguri e kësaj kohe është. E pra, kaq shumë civilizim  dhe emacipim as tani nuk e kemi aritur. Për këtë jam dëshmitar vetë; mua nuk m’i sollën akoma lulet xhanëm, ndonëse prita e prita te bordurat e lulishtes.

Do thuash ti, hë mo se mos ia çoi vërtet lulet vajza bandillit. Kjo thjeshtë duhet marrë si një ëndërr vajzash. E pranojmë edhe këtë variant. Pra vajzat ëndërrojnë t’u çojnë lule djemve. Pak a shumë siç ëndërrojnë edhe djemtë t’u çojnë lule vajzave. Por këto ëndrra s’janë shumë larg realitetit. Dikë ka parë kjo vajzë dhe ëndërron që tani ta bëjë edhe vetë këtë hap  të guximshëm. Por le ta marrim edhe si një ëndërr të guximëshme.

Ëndrra të guximshme shikojnë vetëm njerëzit e guximshëm. Hajdutët shohin ëndrra me të ikur me vrap, trimat ëndërrojnë trimëri. Vajzat ëndërrojnë barazi në dashuri (në një kohë që Tatjana lutej e përgjërohej për pakëz vëmendje nga Onjegini). Dhe këtë barazi e ka vetëm një botë e civilizuar dhe e emacipuar shpirtërisht në radhë të parë.

Por në realitet, vërtet vajzat u çojnë lule djemve (dhe kur ata janë ushtarë ua palosin edhe nëpër letra dashurie). Rastet i kemi të shumta e s’na del koha t’i rendisim si dëshmi.

Por ju, shënojeni edhe këtë këngë të kënduar nëpër shekuj si  një dëshmi e këtij konstatimi.

*Nga libri “Vesa mbi kenge”