Visar Zhiti: Shkrimtarët që bënë dosjen time mbajnë pozicione të ndjeshme

Nga Ilda Lumani

 

Çdo përgjigje e tij rrjedh si një poezi... Po a mund të flasë ndryshe një shkrimtar si Visar Zhiti?! Spunton e kësaj intervista e mora nga botimi në gazetën “Mapo” të akt-ekspertizës së shkrimtarëve të Lidhjes (së Shkrimtarëve), që çuan në dënimin e Visar Zhitit. Por biseda me të rrodhi edhe në kanale të tjera, të prekshme, të ndjeshme, të dhimbshme... me të vërteta që djegin. Aq më tepër, kur e di që njerëzit e torturave i sheh jo thjesht rrugëve, por edhe në pozicione të ndjeshme... Apo kur mëson se të tjerë si ai, nuk e përballuan dot dhunën, kërcënimin, shtrëngimin dhe u bënë bashkëpunëtorë të Sigurimit të Shtetit... dashje padashje biseda shkon edhe te shkrimtari Fatos Kongoli. Më tej tek Safo Marko, së cilës, sipas Zhitit, iu targetua edhe faji i shkrimtarit!!!

 

Zoti Zhiti, këto ditë është botuar në gazetën “Mapo” dosja juaj e hetuesisë, ku është e formuluar nga anëtarë te Lidhje akt/ekspertiza për poezinë tuaj, përpara se t’ju arrestonin e t’ju çonin në hetuesi, nga do të vinte më pas edhe dënimi. Cila ka qenë ndjeshmëria juaj?

 

Fillimisht dua t’ju falenderoj për vëmendjen e guximin. Më është dukur një akt qytetarie dhe i vlefshëm për të njohur të vërtetën, qoftë edhe e rëndë. I shërben kujtesës kolektive, i shërben për të njohur paksa nga qëndresa jone. Botimin e pjesëve të asaj dosjeje të mynxyrshme, e shoh si një akt që nuk ka të bëjë thjesht vetëm me mua, por dhe me shoqërinë dhe kthimin edhe njëherë tek përgjegjësitë, pasi shpesh u largohemi atyre. Ndjesia ime vetjake ishte tronditja e fortë! Më kujtohej ajo dosje në hetuesi, e madhe si një gur varri, atëherë në vitin e largët të shekullit të kaluar. Ato fletë më sollën atë jehonë dhe atë zhurmëtirë qelish, prangash, dyersh, hapash, me çizme policësh dhe të zbathura, të të arrestuarve, britma, tortura, ulërima, të cilat kam shumë dëshirë të harrohen, por njëkohësisht të ndërgjegjësohemi edhe më, të forcohemi që të mos i lëmë rrugë të keqes të përsëritet. Shoqëria ka nevojë t’i kujtojë në mënyrë që të krijohet mendësia e qëndresës. Shkurt, ishte një tronditje e vyer tani, ajo që pashë në gazetën tuaj.

 

Ata që përgatitën dosjen e akuzës tuaj ishin kolegë të Lidhjes. I njihnit? E dinit kush ishin?

 

Po, ata i di, sepse m’u shpallën, por unë nuk di emrat paraprakë të pseudonimeve, që më ndiqnin apo që më kanë denoncuar, sepse në dosjen e hetuesisë ata figurojnë si bashkëpunëtorë të policisë politike, me kodin e tyre sekret. Dhe jo se dua t’i di. Shpesh herë kanë pasur dhe pseudonime të bukura, siç është “Penda e Artë”, - që më vjen mirë që nuk e kam marrë atë çmim, se më kujton ndjekjen, - apo edhe pseudonime si Shkëndija, apo Mali. Më është bërë i njohur Peneli, një ordiner nga Kavaja, mjerisht mësues, nuk e di a ka lidhje me atë zhurmën që bëri ajo kavajsja në zgjedhje, por si i tillë ishte edhe ai, me një barrë imagjinare.

 

Po me anëtarë të Lidhjes, shkrimtarë, kishit njohje personale? Dua të them me ata të akt-ekspertizës?

 

Po, po. Nëse e vutë re akt-ekspertizën që botuat, ajo fillonte me fjalët: Ne, anëtarë të Lidhjes së Shkrimtarëve, me kërkesë të Ministrisë së Punëve të Brendshme... Librin që kisha dorëzuar për botim ua kisha dhënë unë në duart e tyre, jo Sigurimit të shtetit dhe deklaratat e tyre bënë që të merrej ai akt që u ndërmor, u dënova në moshën 27-vjeçare, aq sa ishte dhe Migjeni, kur vdiq. Mua më bën përshtypje se akt-ekspertiza është hartuar para se unë të dënohesha dhe ata përparojnë në drejtimin e së keqes, sepse më trajtojnë si të fajshëm dhe si armik. Gjë, që duhej ta vendoste gjyqi i diktaturës. Pra ata kanë paraprirë gjyqin, ndoshta-ndoshta ata ishin gjyqi i vërtetë!

 

Jeni takuar më pas me këta njerëz?

 

I kam parë, i kam parë! Janë në detyra të ndryshme! Njihen!

 

Kanë pozicione të rëndësishme?

 

E rëndësishme është të jesh njeri. Janë të njohur dhe ata, po jo aq sa unë tani. (qesh)! Një pjesë e tyre kanë emigruar si të persekutuar politikë, kanë marre me vete dëshmitë tona, edhe i kanë blerë.

 

Gjithsesi, akt-ekspertizat apo denoncimet mbase janë shkrimet e tyre më të mira. Akt-ekspertiza për poezinë time është përkthyer dhe italisht, anglisht, etj., pra janë autorë të përkthyer kështu, u takon honorar prapë.

 

Nuk është aspak e lehtë të shohësh pikërisht ata njerëz të jetojnë jetën sikur të mos kenë lënduar askënd në botë...?

 

Unë, të jem sa më i saktë e sa më i drejtë, e di që nuk është me rëndësi shëndoshja morale e vendit. Se janë vetëm ata, shkrimtarët. Ndoshta dhe ata nuk e kanë pasur të lehtë të bëjnë atë që bënë. Jo se ishte e pamundur të kundërshtoje, edhe mund t’u thoshe JO dhunëtarëve, mbase janë ndjerë edhe ata keq, dhe u është kërkuar diku më thellë kjo gjë. Në Komitetin Qendror, a në Kremlin a në Doktrinë... Pra mund të mos ketë qenë e tëra gëzimi i tyre i zi kjo gjë, por nuk kanë pasur forca ta kundërshtojnë dhe pas tyre fshihet mendësia, iluzionet, idealet e rreme, etja gjakatare për sundim. Unë do të pëlqeja që ata më çiltërsisht të shpjegonin diçka: si u është kërkuar bashkëpunimi? Si kanë qenë të detyruar ta bëjnë? Dhe e vetmja keqardhje kur i shoh është, pse nuk e ndihmojnë kohën, veten e tyre dhe të vërtetën, për të qenë më mirë gjithçka! Ndonjë hakmarrje nuk më duket me vend ndaj tyre, sepse ajo që më ndodhi mua nuk ma kthen dot askush, as Zoti! Drejtësi po. Duhet patjetër. E kam thënë: kanë të drejtë të falin vetëm të pushkatuarit. Keqardhje tjetër është se ata shpesh herë mezi na durojnë kur na shikojnë, sepse ne u kujtojmë fajin dhe mëkatin dhe, sipas tyre, duhet të ishim groposur akoma më thellë. Kjo më trishton, që nuk shoh ndjenjë pendimi apo aftësi për të kërkuar ndjesë. Institucioni i ndjesës, ose mungon, ose është keqpërdorur... në ndonjë pothuajse roman!

 

Këtu i referoheni romanit të Fatos Kongolit?

 

Jo, nuk e di, m’u kujtua vetvetiu.

 

Gjithsesi, ai roman dhe ndjesa e tij në të, për dëshminë që ka dhënë në gjyq ndaj një kolegu, është bërë pjesë e debateve të fundit, çka sollën edhe identifikimin e një prej agjenteve, një tjetër personazh i njohur...

 

Po, jam thirrur edhe unë në atë vorbull mediatike. Jam pyetur madje në gazeta e TV. Dhe kam thënë diçka që ma kanë cilësuar si të ashpër. Kam thënë se ato janë si skuadrat e pushkatimit, që pushkatojnë, por nuk pushkatojnë njëkohësisht ata, sepse është një urdhër diku tjetër i atyre që mund të mos kenë kapur kurrë armë me dorë, por ja që firmosin apo urdhërojnë pushkatimin! Por nuk duhet ta lejojnë veten të përdoren, sidomos kur ajo ka të bëjë me njerëz publikë, me shkrimtarin, kur ai në një farë mënyre është deputeti shpirtëror i popullit apo tribuni i tij. Shkrimtarët-deputetë atëherë i kanë shërbyer diktaturës.

 

Sipas jush, dëshmia e Kongolit ishte po aq e dëmshme sa edhe ata që e spiunuan, denoncuan e më tej ndëshkuan?

 

Mund të thoshte JO. Pse jo?! Mund të thoshte jo, e mbase nuk do të ishte shkrimtar i realizmit socialist, i pa përkëdhelur apo s’do ishte shef i botimeve, por ama nuk ishte e thënë se do të shkonte ku shkoi ai, kolegu i tij, të cilin e përcolli me dëshminë e vet, shkrimtari! I cili më shumë ka dënuar ndërgjegjen e vet kështu.

 

Po faktin që e publikoi këtë të dhënë pas kaq vitesh, si e komentoni?

 

E ndjeu së brendshmi ta thoshte tani, është puna e tij, e ka shpjeguar. Kur e lexoj më dhimbet! Më vjen keq! Ia vlerësoj. Por mund të tregonte më shumë në kujtimet e veta. Ne jemi ajo që kujtojmë, thotë një poet i njohur.

 

Z. Zhiti, ju vetë keni pasur oferta për të qenë bashkëpunëtor i Sigurimit?

 

Po. Njëherë kur u arrestova, hetuesi më ulëriste duke më thënë “i poshtër, maskara, ti nuk e meriton atë që kemi menduar për ty... dhe kërkesën tonë”. Meqë e hapët këtë, kujtoj një provokator që e kam pasur në qeli. Është histori e gjatë për të thënë, pse e di që ishte provokator, (e kam shpjeguar në librin tim “Rrugët e ferrit”), i thosha shpesh atij një poezi të habitshme se si qe botuar tek ne, të përkthyer nga Petro Marko për bashkëpunëtorët e sigurimit. Poezi e një poeti kuban, Nicolas Guillen, “E gjora Donja Maria/ e mjera që s’di gjë/ biri i saj gjarpër pa zë/ paguhet nga policia/ Dje si dhelpra me hile/ me hodhi ca vështrime/ vinte rrotull shtëpisë sime/ i veshur me rroba civile/ E gjora Donja Maria/ e mjera që s’di gjë/ bir i saj gjarpër pa zë/ paguhet nga policia/. Më bënte shumë përshtypje kjo elegji, vaji është për nënën, e mjera ajo. E mjera Shqipëri, shtoja me vete për bijtë që ka. Dhe në një farë mënyre, më është kujtuar këto kohë dhe kam thënë: i mjeri Petro Marko, sepse atë që nuk ja bëri dot e tmerrshmja lufta civile e Spanjës, atë që s’ia bënë burgjet e fashizmit, e komunizmit, e mbretërisë shpesh herë, si të thuash ja bëri familja! Gjëja më e rëndë për të ishte burgosja e të birit. Ai të paktën nuk e pa ikjen e tij të parakohshme, dhe njëkohësisht nuk pa atë gjëmën që bënë gazetat duke nxjerrë emrin e bashkëshortes së tij, si agjente sigurimi. Por investigimi duhej të shkonte më thellë, pse e thyen atë grua dhe si dhe e keqpërdorën, kujt i duhej? KUJT?

 

Mendoni se Petro Marko e ka ditur për bashkëshorten e tij?

 

Besoj jo! Nuk do t’ia miratonte. Edhe ajo nuk ka pasur forcë ta kundërshtojë të keqen. Duhet të ketë pasur dhe mashtrime e zore. Së fundmi, ka dashur që të nxjerrë të birin nga burgu me çmimin e tmerrshëm duke futur të tjerët.

 

E justifikoni veprimin e saj?

 

Nuk i jap vetes këtë të drejtë. Kishte plot përgjigje të tjera, me humbje natyrisht, por them vetëm kaq, më vjen keq. Nëse ngelet hetimi apo kërkimi i shkaqeve të dënimeve me fillesë një Fatos Kongol e pastaj të thuhet se pas kësaj është zonja SH, po cila është kjo, Sh, Sh, Shqipëria mbase? Jo nuk mbaron me znj. Safo Marko. Le të bëjë dhe ajo një gjoja pikturë dhe të kërkojë falje. Të dy këta ishin mjete, janë përdorur. Ngul këmbë, duhet gjetur se kush i urdhëroi. Pse i urdhëroi? Urdhëruesit, kush i urdhëroi? Dhe të mbajnë përgjegjësi penale! Të gjithë nga sa u takon. Përgjegjësia është pjesë e moralit. Pa moral nuk ka popull.

 

Fakti që doli në këtë mënyrë emri i Safo Markos, për shkak të rrugës që ndoqi kjo histori, a nuk është e gabuar?

 

E gjykoj të padrejtë! Madje ne e pëshpëritnim emrin e saj e të të tjerëve si ajo, i dinim me njëri-tjetrin, por kur bëhen publike, pra zyrtarizohen në një farë mënyre, unë do të thosha se nuk ishte radha e saj apo e atyre. Dhe kur prish hierarkinë e së keqes, duket sikur po e ndëshkon të keqen me një të keqe tjetër. Kjo është e padrejtë.

 

Ju duket e vonuar hapja e dosjeve? A do të hapen një ditë ato?

 

Dosjet duhen hapur. Edhe janë hapur. Por duhen hapur të atyre njerëzve që shquhen apo kërkojnë të shquhen. Është e nevojshme që opinioni ta dijë me kë ka të bëjë, kush del përsipër. Kemi një rrjet të tmerrshëm e të fuqishëm, mendoj, një solidaritet të atyre që kanë bërë keq e ia marrin frymën demokracisë. E kaluara i del para së ardhmes...

 

Ndoshta kjo është edhe arsyeja pse nuk hapen dosjet!?

 

Po në dobi të vendit, në dobi të kohës, edhe në dobi të tyre, do të ishte mirë që të hapeshin pa dëmtuar ndërgjegjen kombëtare, por njëkohësisht duke shëndoshur atë, pasi ka një rënie morali dhe të vlerave që kanë në thelb moralin..

 

Ka moral sot në Shqipëri?

 

Po, natyrisht, patjetër. Ndryshe... vetë pyetja tregon se shqetësohemi për të. Diku ka rënë, diku është plagosur, diku qëndron më shumë, por ne jemi popull i moralshëm. Populli nuk përbëhet nga shumica gjithmonë, përbëhet dhe nga individë, nga dinjitarë të tillë. Unë jam një nga ata që besojnë se Shqipëria së brendshmi është e fuqishme, e mrekullueshme.

 

Z. Zhiti, po rikthehem edhe njëherë tek oferta e bashkëpunimit. Përsa ju përket juve, mund të na tregoni konkretisht, ato kanë ekzistuar vetëm brenda burgut apo edhe kur keni dalë jashtë tij?

 

Pse kjo bisedë prapë? Ka pasur oferta të zeza dhe shtrëngime, dhe kërcënime, qoftë në kohën e burgut, edhe mbas tij. Sidomos mbas burgut më kanë thirrur, më merrnin hoteleve nënkryetari i Degës në qytetin N, operativi i Intelektualëve A. G., (më çudisnin termat e tillë, që paskësh pasur operativ të intelektualëve) dhe vinin, madje më mbyllnin në dhoma hoteli me orë të tëra. Hiqnin xhaketën që t’u dukej arma, aq sa më në fund e humbën durimin dhe më thanë që ti do të shkosh prapë në burg, do ngelesh gjithë jetën punëtor... Dhe unë u thashë, po sipas stilit të tyre, se Partia e Punës është në pushtet dhe ata, çudi për t’u çuditur, me thanë, ‘Po, po, aty mbahu ti, me ato jeto, me budallallëqe të tilla’. Pra as ata vetë partinë e tyre s’e donin. Apo e shpërdoronin. Apo e dinin që ajo është një maskë, një klik vrasësish, që vriste përditë njerëz. U duhej. Për fat, ra sistemi i tyre.

 

Vetë humbja e lirisë është gjëja më e rëndë për një individ, por torturat e burgut sa të dhimbshme ishin...

 

Në burg, ne nuk duhej të jetonim, por thjesht të rronim! Ishim qënie që merrnim frymë sa për të shërbyer, për të shtyrë vagonë, për të nxjerrë mineralin. Është një punë e madhe kolosale e papaguar. Me vlerën e asaj pune janë paguar spiunët, janë botuar botimet e shkrimtarëve që sot janë bërë të lavdishëm, janë paguar udhëtimet e tyre, udhëtimet e bllokut. Por ne qëndruam. Ishim e ardhmja e vështirë. Unë e kam thënë që në Shqipëri ekzistonte një simetri, simetria midis dritës dhe errësirës. Çdo buzëqeshje e gjithkujt në atë kohë paguhej me lotët apo me errësirën e të tjerëve. Që Shqipëria të vendosë drejtpeshim shpirtëror e moral ka nevojë që të dy anët e simetrisë të ballafaqohen dhe të falin njëra-tjetrën.

 

Po pas burgut?

 

Pas burgut, unë isha i dënuar me heqjen e së drejtës elektorale dhe të së drejtës së profesionit. Isha mësues, kisha mbaruar për gjuhë-letërsi, njëkohësisht me ishte hequr dhe e drejta e botimit, ashtu si dhe e tim eti. Po unë shkruaja fshehurazi edhe në burg, edhe kur dola prej tij, shkruaja. Mbas ’90 post diktatoriale, u evidentuan edhe shkrimtarët e burgjeve dhe duhet t’i jemi mirënjohës kohës. Jo vetëm që nuk i ndaloi shkrimtarët që i shërbyen diktaturës, siç bëri ajo, por e bashkoi letërsinë, të dënuarën, atë të përtej kufijve shtetërore, risolli Fishtën që i kishin ndaluar edhe varrin, erdhi Konica, Ernest Koliqi, korifejtë e panteonit të letërsisë shqipe. Ndërkohë erdhën dhe emra të prangosur si Kasëm Trebeshina, Pjetër Arbnori, romancieri ende i panjohur, Astrit Delvina, poetë heronj, pra një plejadë yjesh të përgjakur (po e quaj në këtë rast) që po i sjellin dritë letërsisë shqipe, një lloj fosfori si ai i eshtrave të martirëve.

 

Në dokumentet e botuara përmendet dhe njohjen, miqësinë tuaj me Frederik Reshpjan...

 

Kam pasur miqësi, Frederik Rreshpja ishte një nga njerëzit që po të mos kishte diktaturë, po të mos kishte dhunë, ishte një nga njerëzit më të mrekullueshëm, me një fantazi të çthurur, një mitomani gjeniale, do të thosha, që po të mos kishte diktaturë, e përsëris, ai do të bënte vepra më me rëndësi. Unë e njihja, kur isha student në qytetin e tij në Shkodër, na afronte shumë, ishte i lirshëm, guxonte, dinte të tallej me dhunën e shtetit, por ama nuk dinte t’i rezistonte presionit, torturës. Nuk është faji i kurrkujt.

 

Cilat kanë qenë torturat më të rënda? Për ata që i kërkoni si bashkëpunëtorë të së keqes...

 

Torturat ishin nga format më mesjetare, t’ia lidhësh këmbët me rripin e pushkës dhe t’i biesh pushkës për t’i enjtur këmbët, t’i krijosh plagë dhe t’ia lyesh me kripë që t’i djegin, t’i shkulësh thonjtë, t’i shkulësh dhëmbët, ta varësh në mënyrë të tillë që këmbët t’i cikin pak në tokë, por njëkohësisht të mos preheshin dot, lënia pa ujë, lënia në uri, lënia në diell me orë të tëra, ose rënia e pikës së ujit në kafkë gjatë me net të tëra dhe e fundit fare, ajo më e turpshmja, përdhunimi i pjesëtarëve të familjes në prani të personit... e keqja është se vërtetë ka pasur ligje të rënda diktatoriale, që shkeleshin katërcipërisht të drejtat e njeriut, shkelej jeta e tij dhe vdekja e tij, por edhe këto ligje kaq të poshtra tejkaloheshin. Forcat e sigurimit të diktaturës, armata e operativëve, e oficerëve, e spiunëve e kanë tejkaluar me dhunën e tyre dhe ligjet e tyre. Shpesh herë ambiciet apo epshet, ata i kanë realizuar duke përdorur detyrën dhe shtetin e tyre. Dhe diktatura i ka përkrahur atëherë, i ka mbështetur, i ka dekoruar, ndërsa sot...

 

E pse te mos flasim për gjëra të gëzueshme?