Agim Vinca: Vajtim për librin shqip ose kultura e mosleximit

Vajtim për librin shqip ose kultura e mosleximit

Nga Agim VINCA

Rënia e sistemit komunist e çliroi letërsinë shqipe nga diktati e censura, por e vuri para sfidash të reja. Tok me sistemin e vjetër ra edhe doktrina e realizmit socialist e instaluar prej tij, me çka letërsisë shqipe, në tërësinë e saj, iu bë i mundur zhvillimi i lirë mbi bazën e pluralizmit estetik. U demonopolizua veprimtaria botuese dhe u rehabilituan krijuesit e ndaluar; u zgjerua harta e vlerave edhe me veprën e këtyre të fundit, të gjallë e të vdekur, gjë që mund të quhet një arritje e kulturës sonë në fillimet e pluralizmit. Por, ekonomia e tregut, në njërën anë dhe rrënimi i mekanizmave vlerësues, në anën tjetër, krijoi mundësinë që gjithkush që kishte para ose edhe një status të caktuar shoqëror të mund të botonte libra, edhe atëherë kur ato nuk i plotësonin as kriteret minimale letrare, estetike, gjuhësore e të tjera.

Pas një periudhe fashe në fillim të viteve nëntëdhjetë dhe kah mesi i kësaj dekade për mungesë letre e normaliteti në Shqipëri, kurse në Kosovë për shkak të apartheidit serb, i cili nuk i kursente as njerëzit e as librat, gradualisht u normalizua veprimtaria botuese në gjuhën shqipe, kurse letërsia shqipe, falë prurjeve të reja, si të krijuesve të afirmuar, ashtu edhe të të rinjve që dolën në skenë ndërkohë, nisi ta marrë veten dhe ta zërë hapin me letërsitë e tjera në rajon dhe, deri diku, edhe në botë. Mirëpo, letërsia, në sistemin e ri të vlerave, që e dikton shoqëria e konsumit, nuk e ka më statusin e dikurshëm dhe nuk është tërheqëse si më parë, kur leximi i veprave letrare, si në poezi, ashtu edhe në prozë dhe veçanërisht i romaneve, ishte një nga kënaqësitë më të mëdha për lexuesin shqiptar.

Tirazhi i veprave letrare në gjuhën shqipe sot është i vogël. Rëndom ai sillet te 500 kopje, në mos edhe më pak. Edhe veprat e shkrimtarit më të njohur, më të përkthyer dhe më të lexuar bashkëkohor shqiptar, Ismail Kadaresë, botohen në 1000 kopje. Në disa syresh, madje, mbase mu për këtë arsye, tirazhi nuk figuron fare (shembull: romani "Aksidenti" dhe libri eseistik "Mosmarrëveshja"). Ka ikur koha kur romanet e këtij shkrimtari botoheshin me tirazh prej 25 mijë kopjesh, siç ndodhte, fjala vjen, me romanin "Dimri i vetmisë së madhe" (1973) dhe shiteshin brenda pak ditësh ose shumë-shumë brenda javës. Kurse rrëfimet për pritje në rend para librarisë për të shtënë në dorë një libër letrar, sot duken si përralla me marsianë.

Nga librat që autori i këtyre rreshtave ka pasur në dorë në kohë të fundit vetëm dy arrijnë shifrën rekorde prej dhjetë mijë kopjesh: libri auto-biografik i biznismenit dhe politikanit Behgjet Pacolli: "Nga sfida në sfidë, një jetë" (2010) dhe libri i publicistit Bedri Islami kushtuar një figure politike, kryetarit të një partie politike, të Bashkimit Demokratik për Integrim (BDI), zotit Ali Ahmeti, me titull: "Ali Ahmeti si e njoha unë ose I vërteti", i shkruar pas aferës së dosjeve në Maqedoni dhe i botuar (e promovuar) në prag të zgjedhjeve më të reja parlamentare në këtë vend. Për hir të së vërtetës duhet thënë se ka pasur edhe vepra letrare që në këto vite janë bërë "bestselerë", natyrisht në rrethana shqiptare, si proza "Preja e një martese të lodhur" (2003) e Rudina Xhungës dhe romani "Të jetosh në ishull" (2008) i Ben Blushit, por zhvillimet e mëvonshme treguan se këto vepra famën e tyre, më parë sesa vlerës artistike, ia detyrojnë mbështetjes mediale të mediave të fuqishme elektronike të Tiranës. Tirazhi i veprave letrare në gjuhën shqipe është i vogël; një pjesë e autorëve ua shpërndajnë falas atë miqve dhe të njohurve ose u mbeten në rafte nëpër shtëpitë e tyre, kurse librat me poezi, me pak përjashtime, as që pranojnë t'i tregtojnë pronarët e librarive për shkak të interesimit të vogël të lexuesve. Dhe është e çuditshme që numri i studentëve dhe i universiteteve, si në Shqipëri, ashtu edhe në Kosovë e në Maqedoni, rritet nga dita në ditë, kurse numri i lexuesve dhe i konsumuesve të librit bie vazhdimisht.

Një kolumnist shqiptar nga Shkupi, që është njëkohësisht edhe shkrimtar (nuk është Kim Mehmeti, por Shkëlzen Halimi), shkroi kohë më parë: "Sikur vetëm një për qind e atyre që kanë tituj të magjistrave dhe doktorëve t'i vizitonin libraritë edhe ashtu të pakta, me siguri botuesit tanë nuk do të ankoheshin për pozitën e rëndë të librit shqip". Nuk e di si qëndron puna te popujt e tjerë që janë në tranzicion (një tranzicion i stërzgjatur, që s'i shihet fundi), por te ne shqiptarët aktualisht është shumë më i madh numri i atyre që shkruajnë libra sesa i atyre që lexojnë libra, kurse universitetet tona më shumë se kuadro të afta, të pajisura me dije e kulturë, prodhojnë analfabetë me diplomë.

Qasja e këtillë arsimit shqip, shkollës shqipe dhe kulturës shqiptare mund të duket e zymtë dhe pesimiste, por shpalosja e së vërtetës dhe diagnoza e saktë e sëmundjes është gjithmonë më produktive sesa fshehja dhe zbukurimi i së vërtetës, siç veprojnë ata që duan t'i mashtrojnë njerëzit dhe t'i arsyetojnë dështimet e veta individuale e kolektive. Letërsia shqipe sot, sikurse edhe në të kaluarën, vazhdon të krijohet në kontekste të ndryshme politike e kulturore, por, ndryshe nga ç'ndodhte dikur, duke përjashtuar pjesërisht periudhën e viteve '70, sot është bërë realitet ëndrra e qarkullimit të lirë të njerëzve, librave dhe ideve në relacionin: Prishtinë-Tiranë dhe anasjelltas. Kanë rënë barrierat ideologjike dhe kontrolli i vjetër i kufijve, por hapësira kulturore shqiptare ende nuk funksionon si një e tërë dhe e përbashkët. Është krijuar mundësia e botimit dhe e shkëmbimit të librave, por mungojnë revistat e përbashkëta letrare e kulturore, manifestimet letrare me karakter mbarëkombëtar, projektet e përbashkëta të prezantimit të letërsisë shqipe në botë dhe nisma të tjera të ngjashme me interes për letërsinë dhe kulturën kombëtare. Për integrimet shqiptare flitet vazhdimisht në mënyrë verbale, por pak është bërë konkretisht në këtë plan, si në Prishtinë, ashtu edhe në Tiranë, për të mos thënë se herë-herë bëhen veprime që çojnë në drejtim të kundërt. (Ndoqa këto ditë në TV Klan një emision për poezinë.

Gjatë dy orëve e gjysmë, sa zgjati emisioni, nuk u përmend asnjë emër poeti jashtë territorit të Shqipërisë shtetërore: gjithçka sillej brenda atyre 28 mijë kilometrave famoze, shumë më keq se në kohën e komunizmit. Madje fitohej përshtypja se të ftuarve në studion e TV Klanit as që u shkonte në mend se letërsi shqipe është krijuar dhe krijohet edhe jashtë kufijve të Shqipërisë së cunguar. Asnjë emër poeti, asnjë libër, asnjë vjershë, asnjë varg; asgjë për farë, jashtë territorit të asaj që quhet Republika e Shqipërisë! E ishin ftuar për të biseduar në temën "Të jesh poet" poetë të njohur, dhe poetesha, gjithsej gjashtë, plus moderatori i emisionit, që edhe vetë merret me letërsi. Televizioni i fuqishëm "Klan" nuk e kishte parë të udhës të ftonte qoftë edhe një krijues të vetëm nga Kosova a Maqedonia në emisionin në të cilin flitej për letërsinë kombëtare! Që të mos më zihet për të madhe se po bëj vërejtje të njëanshme, në kuptimin politik të fjalës, po shtoj sakaq se edhe emisioni për librat e rinj, që emetohet çdo të diel në "Top-Channel", ngrihet mbi të njëjtin koncept: shtetëror e jo kombëtar. Në morinë e fytyrave të shkrimtarëve që shfaqen në "shpicën" e emisionit "Libri i ri" të Top-it të dielave në mbrëmje (që edhe ashtu është e pashije), nuk shihet portreti i asnjë shkrimtari jashtë kufijve shtetërorë të Shqipërisë. Dhe sikur të mos mjaftonte "shpica", edhe gjatë emisionit shumë rrallë ndodh, për të mos thënë fare, të paraqitet ndonjë libër i botuar në Prishtinë, në Shkup, në Tetovë, në Ulqin a gjetiu ku jetojnë e krijojnë shqiptarët).

Për çka flasin shembujt e mësipërm: për mungesë vetëdijeje mbi ekzistimin e një kulture unike kombëtare; për inerci nga e kaluara apo për nënçmim të vlerave të krijuara jashtë kufijve administrativë të "shtetit amë", në "diasporë", siç thuhet shpesh gabimisht edhe kur flitet për shqiptarët që jetojnë në trojet e tyre etnike e jo vetëm në botën e jashtme. Sido që të jetë, për të gjitha ngapak apo për secilën veç e veç, dukuritë e këtilla ndikojnë negativisht te njerëzit që e duan dhe përpiqen me gjithë zemër për bashkimin e kombit të ndarë shqiptar, qoftë edhe në planin shpirtëror dhe i "inkurajojnë" ithtarët e të ashtuquajturit "identitet të ri kosovar", duke u dhënë një "argument" më shumë për ta vazhduar turrin e tyre të marrë kundërhistorik të krijimit të kombit të shpifur "kosovar" dhe, rrjedhimisht, edhe të dy gjuhëve e kulturave kombëtare.

Është për t'u habitur fakti që këtë tezë e mbrojnë të shumtën e herëve mu ata që në vitet '80, kur zhvillohej fushata e egër kundër kulturës shqiptare dhe "propagandës nga Shqipëria fqinje", angazhoheshin për krijimin e hapësirës së përbashkët kulturore jugosllave, përfshirë edhe kulturën shqiptare që krijohej në ish-Jugosllavi, sepse, "duhet të nisemi nga ajo që na bashkon e jo nga ato na ndajnë", arsyetonin ideologët e "hapësirës së përbashkët kulturore jugosllave", që gjenin shumë pika të përbashkëta me Beogradin atëbotë, kurse nuk gjejnë të tilla me Tiranën sot! Bëra dy vërejtje qëllimmira për dy nga mediat më të rëndësishme shqiptare të kohës sonë, televizionet "Klan" dhe "Top-Channel", në lidhje me dy emisione konkrete, por, për hir të së vërtetës duhet thënë se mediat dhe posaçërisht ato elektronike, kanë bërë një punë të madhe në afrimin dhe njohjen e shqiptarëve në të dy anët e kufirit, madje më shumë se universitetet, katedrat e letërsisë, shoqatat e shkrimtarëve, institutet shkencore etj. Mund të thuhet, madje, se televizionet shqiptare, kanë bërë më shumë se institucionet shtetërore të Shqipërisë dhe të Kosovës bashkë në integrimin e shqiptarëve si komb. Rasti i Italisë, sipas Umberto Ekos, tregon se ky fenomen ka ndodhur shumë kohë më parë edhe me popujt e tjerë.

Në një intervistë dhënë gazetës franceze "Le Monde" me rastin e 150- vjetorit të bashkimit të Italisë, shkrimtari dhe semiologu i njohur theksonte rolin e madh të televizionit italian në afrimin e dallimeve gjuhësore e të tjera mes Jugut dhe Veriut. Duke filluar sidomos nga fundi i viteve '50 të shekullit të kaluar, televizioni luajti, sipas Ekos, një rol të rëndësishëm në përhapjen dhe konsolidimin e gjuhës së përbashkët letrare italiane. Falë TV-së, edhe kryeministri problematik italian, Berluskoni, thotë Eko, e flet mirë italishten, kurse polici e taksisti i thjeshtë, shton, "mund të më njohin me të parën". Por roli i televizionit në shoqërinë e sotme është ambivalent: emancipues dhe akulturues njëkohësisht. Sepse ai i largon njerëzit nga libri dhe i bën rob të ekranit, që pasivizon mendjen e njeriut dhe degradon vlerat. E njëjta gjë mund të thuhet pak a shumë edhe për internetin, njërën nga shpikjet më të mëdha të kohës sonë, që po ashtu ka përparësitë dhe dobësitë e veta. Prozatori i talentuar shqiptar nga Shkodra, Ridvan Dibra, shkroi kohë më parë: "Libri në koma. Rroftë Facebooku!".

Libri klasik, i shtypur në letër, me shkronja tipash e madhësish të ndryshme dhe i lidhur mes dy kopertinash, të forta a të buta, po rrezikohet gjithnjë e më shumë nga komunikimi virtual. Lartmadhëria e tij, Interneti, është bërë si një sirenë bashkëkohore, tundimit të të cilit nuk mund t'i rezistojë askush. Letërsia po e humbet karakterin e saj elitar, kurse puna krijuese po bëhet gjithnjë e më shumë çështje private. Pozitën e shkrimtarit shqiptar sot, vetminë dhe braktisjen e tij, e ka shprehur më së miri, nëpërmjet një parabole interesante, poeti Anton Papleka në parathënien e librit të tij me poezi "Udhëhumbur" (2000). E kam cituar edhe një herë tjetër këtë tekst, prandaj po e jap në mënyrë paksa të shkurtuar. "Duke vrarë mendjen për gjendjen time pa rrugëdalje një ditë m'u kujtuan barinjtë e vendlindjes (…). Në bjeshkët e larta, në vetmi (…), befas ndaleshin diku dhe sokëllinin sa u hante zëri. Ai vrushkull tingujsh (…), i ngjante një pasthirrme, por nuk ishte një pasthirrmë e zakonshme. Sokëllima e tyre nuk i drejtohej ndonjë njeriu konkret. Ata nuk shpresonin që atë ta dëgjonte ndokush. Ca më pak, që të merrnin përgjigje. Ata sokëllinin për veten e tyre. Ishte një reagim instinktiv kundër vetmisë, kundër izolimit. Me sokëllimat e tyre, ata (…), donin ta bindnin veten se gjallonin diku. Donin të sfidonin, në një farë mënyre, vetminë dhe shurdhërinë që i rrethonte".

Një reagim instinktiv kundër vetmisë dhe izolimit; një "klithmë ekzistenciale". Kjo është poezia e kohës sonë. Një mënyrë për të sfiduar vetminë dhe shurdhërinë që na rrethon. Mbase një iluzion. Si pasojë e zhvil- limeve socio-kulturore dhe tekniko-teknologjike, letërsia nuk e luan më rolin që kishte dikur në jetën e njerëzve dhe në gjirin e shoqërisë, kurse kultura shqiptare ballafaqohet me disa probleme specifike, që dolën nga kutia e Pandorës në periudhën postkomuniste. Është shqetësues fakti që në emër të lirisë së mendimit, të rishikimit të së kaluarës dhe të kinse çmistifikimit të miteve nacionale, në hapësirën shqiptare janë shfaqur tendenca çintegruese dhe janë ringjallur paragjykimet krahinoriste, të cilat kombin shqiptar e trajtojnë më shumë si ansambël fisesh sesa si komb modern me vetëdije historike për të kaluarën e vet dhe me vizion të qartë për të ardhmen.

Vlerat identitare të kombit, ato që quhen shtylla të tij: gjuha, tradita, kultura, heronjtë kombëtarë etj. kanë marrë dhe vazhdojnë të marrin goditje nga më të shëmtuarat nga të ashtuquajturit "rimohues" (term i Kadaresë), që, në të vërtetë, s'janë tjetër pos mercenarë intelektualë të të gjitha ngjyrave. Letërsia shqipe sot krijohet jashtë caqeve të një metode të vetme krijuese, çfarë ishte realizmi socialist në të kaluarën, në Shqipëri, por edhe një lloj estetizmi shterp në Kosovë. Shkrimtari shqiptar sot, ndryshe nga ç'ndodhte më parë, sidomos në Tiranë, është i lirë ta zgjedhë temën, stilin dhe metodën e vet krijuese.

Rënia e censurës dhe e diktatit i hoqi kufizimet në këtë plan. Por censura e dikurshme, e cila në Shqipëri kishte karakter kryesisht ideologjik, kurse në Kosovë karakter kryesisht kombëtar, është zëvendësuar tani, në erën e pluralizmit dhe të mendësisë konsumuese, nga shpërfillja e lexuesve dhe e shoqërisë ndaj librit, që, sipas Josif Brodskit, është më e keqe se censura dhe mund të quhet krim. Djegien e librave në sistemet totalitare, Brodski e quan krim. Por ka një krim edhe më të rëndë - thotë ky poet, laureat i Çmimit Nobel në vitin 1987 - përbuzja e librave, mosleximi i tyre - shton ai, për të përfunduar se kur këtë krim e kryen individi e paguan me jetën e vet, por nëse këtë krim e kryen kombi - ai e paguan me historinë e vet.