E premte, 29.03.2024, 10:49 AM (GMT)

Kulturë

Ejup Ajdini: Poeti i zemrës mëmëdhetare

E premte, 25.03.2011, 07:57 PM


POETI I ZEMRËS MËMËDHETARE

 

Nga Dr. Ejup Ajdini

 

Lazim Rexhepi (1920-1983) është një ndër poetët më interesantë të letërsisë së shqiptarëve të Maqedonisë. Deri më tani ka qëndruar në një ekskomunikim më të thellë e më të errët në letrat tona. Prej tij, tash së fundi u botuan në revistën “Albanezul” (Shqiptari, 11 nëntor 1996), vetëm tre poezi: “Sikur të ishte jeta pranverë”, “Qindro trimneshë Kosova e mjerë” dhe “Si shqipe mali sillem vërdallë”, ndërsa në revistën Vlera (nr.5-6, 1996) u botua edhe një poezi tjetër: “Unë dhuroj jetën për lirinë tuaj".

Krahasuar me poetët tjerë paraardhës Lazim Rexhepi ka një individualitet krejt të veçantë, një frymëzim dhe figuracion tepër poetik, një natyrshmëri në rrjedhën e vargut dhe botë emocionale të ndjeshme. Ndryshe nga poetët e tjerë, në poezitë që njohim prej tij. “Uni poetik” është krejtësisht i identifikuar me autorin. Ai s’është as një fëmijë, as një hero i panjohur që mëshiron një ndjenjë apo çështje të përgjithshme, por është poeti vetë që vuan, që përjeton situata të veçanta emocionale. Në frymën e përgjithshme ai është i ngjashëm me heroin romantik që s’ndjehet mirë në realitetin e kohës, që ka vuajtje dhe trishtim në shpirtin e tij. Kështu, një lloj si romantikët e shqetësuar, edhe poeti ynë ndjehet i vetmuar, kërkon prehje dhe mirëkuptim nga të tjerët:

 

Se s’ma njeh kush dhimbjen,

Shpirtin s’ma din.

Si shqipe mali sillem vërdallë,

Po t’më kuptojsh ti je shpirtmadh

Nga dhimbja e saj duhet me u kallë,

A dro mos doni të harroj pa dashtë?

(Si shqipe mali sillem vërdallë)

 

Ashtu si heroi romantik që ëndërron një ditë apo një situatë më të bukur, edhe Lazim Rexhepi derdh në vargjet e poezisë së tij një ëndërr, një dëshirë: “sikur të ishte jeta pranverë/ do të isha në atdhe”. Poezitë e tij janë monostrofike. Ato kanë një ritëm të brendshëm të veçantë, që formohet nga kombinimet e theksave ritmike dhe të rrokjeve të karaktereve të ndryshme nga pesë deri në dhjetë rrokje). Kjo, “thyerje” rrokjesore i jep vargut një elegancë poetike që jo shumë shpesh e gjejmë te poetët e tjerë paraardhës. Metaforat “jeta pranverore”, “dridhet historia”, “premtimet e kohës”, apo hiperbolat “u shkriva i gjithë”, “zemra që digjen”, krahasimet e goditur “si shqipe mali”, simbolet “vullkanet e rrëmbyer fillojnë të vlojnë”, etj., krijojnë një atmosferë poetike, duke dëshmuar për një sens të vërtetë krijues:

 

Zemra mëmëdhetare, flas me vete,

Si një udhëtar në hapsina të largta

Premtimet e kohës vijnë varg e shkojnë

Mbi idetë e mia dridhet historia

Vullkanet e rrëmbyer fillojnë të vlojne

Dyzet vjet me radhë lavën janë tue mbajtë.

(Qindro trimneshë Kosova e mjerë!)

 

Kuptohet që motivi i poezisë së Rexhepit është ai patriotik. Dhimbja e poetit, trishtimi, vetmia, etj, nuk janë situata që i kalon një hero i dashuruar, por janë gjendje emocionale që lidhen me fatin e Kosovës, me dëshirën e poetit për të qenë në Shqipëri. Në tingëllimin e përgjithshëm, vargjet e poezisë së Lazim Rexhepit nuk janë të atij karakteri tradicional (në strofa, rima, rrokje, pra, në veçoritë e metrikës), siç janë poezitë e Sefer Selimit apo të Sadudin Gjurës, etj., ai gjithsesi tingëllon më modern, me përmasa të tjera të shtrirjes figurative. Kur në një poezi mbizotërojnë metafora, alegoria apo simboli, kjo është dëshmia më e qartë dhe më e sigurtë për karakterin poetik të saj. Këtë lloj dëshmie e japin këto tri poezi, që, për fat të keq, i njohëm shumë vonë.

Nëse ndonjë autor tjetër që përmendet  në letërsinë e shqiptarëve të Maqedonisë ka më së shumti vlerë dokumentare, poezia e Lazim Rexhepit zbulon një talent, një poet që ka ndjenjë dhe shije artistike, që sjell një varg poetik në poezinë e shqiptarëve të Rumanisë me prejardhje nga Maqedonia. Ndërsa poezia “Unë dhuroj jetën për lirinë tuaj”, monostrofike dhe me liri të dukshme rimore, ka në themel një konceptim disi më të veçantë nga poezitë tjera. Në aspektin e motiveve të brendshme të saj, mund të hetohen tri vatra kuptimore: dëshira për të parë mëmëdheun të lirë, rreziku i “klerit ballkanik” për Shqipërinë dhe dëshira e krijimit të poetit “për lirinë tuaj shumë herë do të vdes!”.

Në aspektin emocional mbizotëron fryma e poetit romantik që ëndërron të shohë shkrimtarët e “Tetovës plakë”, “Sharrin e lartë, krenar”, etj. Në aspektin stilistik e goditur vjen ndonjë figurë metaforike, si “theni zinxhirët të jetoni të lirë!”, por përgjithësisht nuk janë të shumta përfytyrimet poetike mbi bazën e figuracionit stilistik. Mbizotëron kryesisht shprehja e lirshme e mendimit dhe e ndjenjës së poetit, i cili duket se është rrëmbyer më tepër nga dëshira për të pohuar drejtpërdrejtë, për të porositur bashkëkohësit “mos harroni gjyshërit shqip që u kanë mësuar”, se sa të përpunojë në sistem metrik e stilistikor, që do t’i jepte më shumë ngarkesë emocionale poezisë. Sidoqoftë, kjo i bashkohet krijimeve të pakta poetike, për të kompletuar individualitetin e një poeti, mjaft interesant në sfondin e gjithë atyre krijuesve që prej vitesh janë të dënuar me haresë.

Nga Lazim Rexhepi mbeti dorëshkrim edhe vepra “Romani i ditëve të mia”, të cilin e zbuloi Baki Ymeri në bibliotekën e familjes së tij. Ende i pabotuar, ai dëshmon edhe vlerat e një prozatori që ka stilin e vet të rrëfimit. E gjithë vepra është konceptuar mbi bazën e rrëfimit në vetën e parë, ku rolin e rrëfimtarit e luan vetë autori, pjesëmarrës në ngjarjet e veprës. Bie në sy se rrëfimtari synon të krijojë një komunikim të drejtpërdrejtë dhe të natyrshëm me lexuesin. Në ndonjë moment ai drejtohet: “Ndoshta s’do të besoni të dashur lexues: po për fatin tonë u shkri bora pranë do lisave të ahut dhe tash, kur frynte era, neve na mbulonte dëbora dhe na dukej se ishim të siguruar, ngase edhe gjurmët tona i kishte mbuluar dëbora e trazuar nga era...”.

Vepra e tij, herë-herë merr më shumë pamjen e një ditari, kur tonet epike dhe lirike, situatat dramatike  e mjaft të vështira që kalon rrëfimtari, krijojnë skena, sa reale qa edhe prekëse. Në këtë vepër mbetet i diskutueshëm për t’u parë raporti midis elementit real dhe trillimit, në ç’përmasa është roli i njërit dhe i tjetrit. Rrëfimtari i përgjigjet një krijimi të mirëfilltë artistik apo është heroi real i një ditari që sjell kujtimet e një përndjekjeje në kohën e ish/Jugosllavisë. Njohja tërësore e dorëshkrimit  do të krijojë mundësi për përcaktimin më të qartë të llojit që i përket vepra. Sido që të jetë, stili i rrjedhshëm, aftësia për të  krijuar përfytyrime të gjalla te lexuesi, forma rrëfimtare interesante, krijojnë përshtypjen se kemi të bëjmë me një autor me vlera të veçanta që përfaqësojnë një zë të dallueshëm në letërsinë e shqiptarëve të Maqedonisë.

 

 

Poetul inimii patriotice

 

Dr. Ejup Ajdini

 

Lazim Rexhepi (1920-1983) este unul din poe?ii cei mai interesan?i ai albanezilor din Macedonia. Datorit? atitudinilor antiiugoslave, pân? târziu a fost cenzurat ?i excomunicat din lumea literelor. Gra?iei poetului Baki Ymeri, revistele “Albanezul” din Bucure?ti ?i “Vlera” (Valoarea) din Tetova, au publicat în 1996 câteva texte ?i poeme, precum: “Dac? ar fi via?a prim?var?”, “Rezist? viteaz? Kosova mea”, “Ca vulturul de munte m?-nvârt”, “Eu d?ruiesc via?a pentru libertatea voastr?”. Comparat cu al?i poe?i predecesori, Lazim Rexhepi are o individualitate complet diferit?, o inspira?ie ?i o figura?ie foarte poetic?, o naturale?e aparte în curgerea versului, o lume emo?ional? ?i sensibil?.

Diferi?i fa?? de ceilal?i poe?i, în poeziile pe care le cunoa?tem de la el, Ego-ul poetic este identificat complet cu autorul. El nu este nici copil, nici erou necunoscut care se apleac? în fa?a unui sentiment sau a unei chestiuni generale, ci este poetul însu?i care sufer?, care tr?ie?te situa?ii diferite emo?ionale. În spiritul general, el este identic cu eroul romantic care nu se simte bine în realitatea timpului, înc?rcat cu durere ?i triste?e în spiritul s?u. Astfel, la fel ca ?i romanticii îngrijora?i, ?i poetul nostru se simte singur, cerând alinare ?i în?elegere din partea celorlal?i: “C? nimeni nu-mi cunoa?te durerea/ Sufletul nu mi-l ?tie/ Ca vulturul m?-nvârt/ Doar tu m?-n?elegi, e?ti un suflet mare/ Din durerea de patrie m? arunc în fl?c?ri”.

La fel ca ?i eroul romantic care viseaz? o zi sau o situa?ie frumoas?, ?i Lazim Rexhepi vars? în versurile poeziei sale un vis, o dorin??: “dac? ar fi via?a prim?var?, a? fi în patrie!” Poeziile sale sunt o schel?rie de cuvinte în imagini cu esen?? filosofic?. Ele au un ritm intern special, care se formeaz? din combina?iile accentelor ritmice ?i ale silabelor caracterelor diferite din cinci pân? la zece silabe. Aceast? “spargere” silabic? îi d? versului o elegan?? poetic? pe care nu o întâlnim la majoritatea poe?ilor genera?iei sale. Metaforele “via?a prim?v?ratic?”, “se cutremur? istoria”, “promisiunile timpului” sau hiperbolele “m-am topit cu totul”, “inima care arde”, compara?iile precum “ca vulturul de munte”, simbolurile “vulcani r?pi?i încep s? curg?”, etc., creaz? o atmosfer? poetic?, dovedind un sens adev?rat creator: “Inima patriotic?, vorbesc cu mine/ Ca un c?l?tor în spa?ii îndep?rtate/ Promisiunile timpului vin ?i se duc/ Cu ideile mele cutremur? istoria/ Vulcanii r?pi?i încep s? fiarb? / De dou?zeci de ani î?i ?in lava”.

           Se în?elege c? motivul poeziei este patriotic. Durerea poetului, triste?ea ?i singur?tatea în exil, nu sunt situa?ii care dep??esc un erou îndr?gostit, dar starea emo?ional? este asociat? cu soarta Kosovei ?i cu dorinta poetului de a fi în Albania. În sunetul general, versurile poeziei lui Lazim Rexhepi nu sunt ale acelui caracter tradi?ional (în strofe, rime, silabe, ?i anume caracteristici metrice), el sun? mai modern, cu alte dimensiuni ale extensiei figurative. Atunci când într-o poezie domin? metafora, alegoria sau simbolul, aceasta este m?rturia cea mai clar? ?i mai sigur? pentru caracterul s?u poetic. Acest tip de probe sunt oferite de aceste poeme, scrise în urm? cu 40 de ani (1970). În cazul în care orice alt autor care este men?ionat în literatura albanezilor din Macedonia, are mai mult valoare documentar?, poezia lui Lazim Rexhepi din România dezv?luie un talent autentic, un poet dotat cu har ?i sensibilitate artistic?, care aduce un suflu nou în poezia albanezilor din diaspora.

În timp ce poemul "Eu dau viata pentru libertatea ta”, monostrofic? ?i cu o libertate accentuat? a rimei, are în fundament o concep?ie mai deosebit? de celelalte poeme, în ceea ce prive?te motivele sale interne, pot fi detectate trei focare semantice: dorin?a de a vedea patria liber?, riscul "clerului” din Balcani fa?? de Albania, ?i valoare moral? a  poetului care subliniaz? c? “Pentru libertatea ta voi muri de multe ori". În aspectul emo?ional domin? spiritul sensibil al poetului romantic care viseaz? s? vad? "Vechea Tetov?", “Sharr-ul mare ?i mândru”, etc., iar în aspectul stilistic apare figura metaforic?: "Rupe?i lan?urile ca s? tr?i?i liberi", de?i c? în general exist? mai multe imagini pe baza figura?iei stilistice. În acest sens, domin? în principal expresia liber? a sentimentului poetului, care pare c? este furat de dorin?a afirmat? direct pentru a da sfaturi contemporanilor: “Nu uita?i bunicii care au înv??at albanez?", cât ?i faptul pentru c? prelucreaz? un sistem metric ?i stilistic care îi d? poeziei o mai mare sarcin? emotional?.

Cu toate acestea, se al?tur? câtorva crea?ii poetice, pentru a finaliza individualitatea unui poet, destul de interesant în fundalul tuturor acelor arti?ti care de ani de zile au fost condamna?i la uitare. De la Lazim Rexhepi, m?rturie vie a r?mas manuscrisul “Romanul zilelor mele, un manuscris în care autorul dovede?te valoarea unui prozator care are propriul s?u stil de povestire. Întreaga oper? este conceput? pe baza de o poveste real? la persoana întâi, unde rolul de povestitor îl joac? însu?i autorul, participant la evenimentele operei. La un moment dat se adreseaz?: "Probabil c? nu a?i crede dragi cititori! Pentru soarta noastr? s-a topit zapada în apropiarea câtorva fagi ?i acum, când vântul a suflat, pe noi ne va acoperi z?pada ?i va trebui s? fim asigura?i c? urmele noastre au fost acoperite de z?pada deranjat? de vânt.” În aceast? lucrare r?mâne discutabil de a vedea raportul dintre real ?i fic?iune, în ce m?sur? este rolul unuia sau a altuia. Povestitorul r?spunde unei crea?ii artistice sau este eroul real al unui jurnal care aduce amintirile într-o urm?rire în teritoriile albaneze ocupate de slavi.

Cunoa?terea total? a manuscrisului va crea posibilitate pentru definirea mai clar? a tipului c?ruia îi apar?ine opera. Oricum ar fi, stilul curg?tor, capacitatea de a crea imagini vii cititorului, forma de nara?iune interesant? creaz? impresia c? avem de-a face cu un autor de valoare, care reprezint? o voce deosebit? în literatura albanezilor din România, n?scut în urm? cu 90 de ani în actuala Macedonie de Vest, care în perioada otoman? apar?inea vilaietului Kosova. (Prima versiune a acestei recensi a ap?rut la cotidianul Fakti din Scopie/Shkupi, 27 August 1998. Traducere în limba român? de Mona Agrigoroaiei).



(Vota: 22 . Mesatare: 5/5)

Komentoni
Komenti:


Gallery

Pëllumb Gorica: Magjia e bukurive të nëntokës sulovare
Fotaq Andrea: Një vështrim, një lot, një trishtim – o Zot sa pikëllim!
Pëllumb Gorica: Grimca kënaqësie në Liqenin e Komanit
Shkolla Shqipe “Alba Life” festoi 7 Marsin në Bronx
Kozeta Zylo: Manhattani ndizet flakë për Çamërinë Martire nga Rrënjët Shqiptare dhe Diaspora