Zemra Shqiptare
https://www.zemrashqiptare.net/
https://www.zemrashqiptare.net/
| E enjte, 17.03.2011, 09:00 PM |
DY SHQIPTARË NË FILLIMET E EDITORISË VENEZIANE
5- Botimi i Historisë së Skënderbeut nga Marin Beçikemi (Barleti).
(Vështrim historiografik-filologjik)
Nga Ilia S. Karanxha
Të datosh veprën e parë të Historisë të Skëndërbeut do të thotë të krijosh një koncept krejt të ri mbi autorin e vërtetë të saj gje e cila hap prespektiva të reja e shumë më të pasura për shkencën albanollogjike.
Nga momenti kur doli punimi shkencor i Francesc Pall mbi Marin Barletin(1938) në shkencën shqiptare në lidhje me vitin e botimit të Historisë të Skënderbeut nuk ka pasur asnjë lloj polemike. I vetmi historian që vlen të përmëndet këtu është Fan Noli i cili kur botoi punimin e tij të parë mbi Skëndërbeun(1921) vendosi kufirin 1510 para të cilit vepra kishte parë dritën e botimit edhe pse nuk e kishte pasur shumë të qartë as vendin dhe as vitin e botimit të veprës të Barletit. Arsyeja? Gjon Muzaka në testamentin e tij ishte influencuar nga Barleti.
Punimi shkencor i F. Pall solli një kontribut shumë të çmuar në krijimin e profilit intelektual të humanistit tonë. Në lidhje me datën e botimit të veprës ishte i pari që përcaktoi aty një fakt tepër të rëndësishëm duke shënuar vitin 1508 para të cilit nuk mund të ketë asnjë lloj pretendimi mbi botimin e saj. Arsyeja? Në librin (kapitullin) e dytë të Historisë, Barleti flet për ngjarjet e ndodhura në Himarë në janar -shkurt të këtij viti të cilat janë dokujmentuar edhe nga Marino Sanudo në Diarii (vol. 7, col. 286). Pra ky fakt (ka edhe të tjera) është i mjaftueshëm për të injoruar gjithë supozimet e mundëshme që studiues të djeshëm apo të sotëm, të cilët nuk njohin as veprën e Historisë të Skëndërbeut dhe as studimet albanollogjike, shtyhen të sugjerojnë me hamëndie, shpesh edhe me qëllime dashamirëse, data për një botim të hershëm të veprës me emrin Marin Barleti prift shkodran. E keqja është kur dikush nga një pozitë akademike vihet t'i mbledhë këto sugjerime e t'i paraqase si hulumtime me vlera shkencore mbi gjoja “debatin” e historianve në lidhje me botimin e Historisë të Skënderbeut.
Mirëpo studimi i F. Pall pati anën e dobët se me biografinë e tij të hamendiesuar u pajtua me një Marin Barlet të panjohur dhe krejt jashtë ambientit të rilindjes italiane. Pranoi pa asnjë vështrim kritik si studimin e Apostol Zenos(1753) që kishte veçuara Barletin nga Beçikemi po ashtu edhe sugjerimin, le të themi përsëri dashamirëse, të F. Nolit mbi influencat e Muzakës nga vepra e Historisë të Skënderbeut. Bile albanologu rumun për ta përforcuar më tej mendimin e F. Nolit solli si provë të ashtuquajturën vepra e tretë e Marin Barletit Përmbledhje mbi jetën e papëve dhe perandorve (Compendium...1555)me anë të së cilës vërtetonte me anë të letrës dedikatore drejtuar Pietër Ëngjëllit, vdekur më 1512, botimin e Historsë së Skëndërbeut para këtyre datave pra para vitit 1510. Me që përmbledhja (Compendium..) e jetës së papëve e perandorvë vazhdonte edhe pas vitit 1513 por nga duar të tjera u hipotizua edhe vdekja e Marin Barletit aty nga viti 1512. Lëmshi kështu u mpleks shumë keq dhe me këto rezultate të karakterit vetëm filologjik u azhornua gjithë historiografia shqiptare.
Tre elementë: testamenti i Muzakës, letra dedikatore e Marin Barletit derjtuar Pietro Ëngjëllit dhe vdekja hipotetike e Marin Barletit aty nga viti 1512/1513 çimentuan vitin 1510 para të cilit vepra Historia e Skënderbeut kishte parë dritën e botimit.
Një Marin Barleti, pa datëlindje e datëvdekje, pa nënë e pa babë, pa motra e pa vëllezër, dhe mbi të gjitha pa një rreth intelektualësh të kohës që ta njihnin e t'i njihte, humanistë që ta kishin lëvduar apo ta kishin qortuar për veprën e vet, sa më parë ta vdisnim aq më pak talashe krijonte. I vetmi bashkëkohës i Marin Barletit që kishte hedhur një gjysëm ide mbi veprën e Historisë të Skënderbeut duke ja atribuar Marin Beçikemit ka qënë Paolo Xhovio(1483-1552). Kjo ide e vakur u eleminua pa shumë kujdes nga eruditi venecian Aposol Zeno e prej këtu shkenca shqiptare historiografike e filologjike, para se të lindëte si e tillë, ishte spostuar në një rrugë të shkretë.
Ndonjë mendim i ndryshëm (Dh. Shuteriqi, F. Babinger ) jashtë korit unanim të historianve tanë nuk prekën strukturën bazë të konkluzioneve të paracaktuara fillimisht nga Noli e të përforcuara më tej nga F. Pall. Kjo situatë anakronike e ngurtësuar reflektohet sot në tekstin e Historisë të Shqipërisë botim i Akademisë të Shkencave(Tiranë 2002, vol. I, f. 485-490) dhe po kjo mendësi reflektovi së fundi në nismën e Dot. Aurel Plasarit në shtator- tetor 2010 mbi mbajtjen e një konference shkencore mbi Barletin e mbi të gjitha mbi 500-vjetorin e botimit të Historisë së Skëndërbeut me që viti 2010 ishte edhe viti i fundit që na kujtonte këtë jubile të shquar(Shih: Rikthim tek Barleti çka pasur të vërtetë dhe trillim për Skënderbeun. Gazeta Standart 20.09.2010).
Fakti i regjistrimit të kësaj vepre gati nga të gjitha katalogët e bibliotekave të huja, apo nga shumica e tyre, në mënyrë hipotetike apo për traditë si një botim i viteve 1508-1510 nuk mund të jetë kurësesi një argumet apo një provë që mund të kundërshtojë studimet mbi këtëtë çështje.
Nga sa pamë më sipër del e qartë që gjithçka është bazuar vetëm në analiza historiografike e filologjike ku i vetmi element i pakundërshtueshm mbetet viti 1508 para të cilit vepra nuk mund të jetë botuar. Gjithe rezultatet e tjera janë shumë pak bindëse dhe mund të shndrohen objekt diskutimesh. Në lidhje me të gjitha argumetat e sipërpërmëndura kemi folur në veprën Barleti apo Beçikemi? Një pështjellim në shkencën shqiptar (Tiranë, Kumipres 2010 ) ndërsa në veçanti për veprimtarinë fallsifikuese të familjes Ëngjëlli në mes të shek. XVI e për veprën Compendium... shih shkrimin Si e fallsifikuan historinë Ëngjëllorët(Milosao 24.X.2010)
Përsa i përket mendimt të Nolit për influencën e Muzakës nga vepra e Barletit nuk mund t'i vemë asnjë faj mbasi mendimi i parë që lind tek një historishkrues është ai që një vepër e madhe si Histroia e Skëndërbeut influencon por edhe gjeneron shumë vepra të tjera fakt ky i mirënjohur që reflektovi për shekuj me radhë në gjithë historiografinë kastriotiane. Ja pra Noli nuk kishte si ta shikonte aty për aty testamentin e Gjon Muzakës si një përjashtim nga regulli e tradita historiografike. Lëmshi u ngatërua më tej kur Noli në ribotimet që i bëri studimit të tij për Skënderbeun shtoi se Muzaka ishte influencuar edhe nga Dhimitër Frëngu. Kështu dy veprat e para mbi jetën e bëmat e Skëndërbeut u kapërxyen para vitit 1510.
Me një analizë më të kujdesshme filologjike nuk është vështirë të provohet e kundërta e pohimit të Nolit. Pra nuk është Muzaka ai që mori nga Barleti por e kundërta e saj. Ballafaqimi bëhet kryesisht në lidhje me humbjen e komandantëve të Skëndërbeut në betejën e Vajkalit si dhe në fjalët për trajtimin çnjerzor të robërve nga ana e sulltan Mehmetit.
Muzaka në qoftë se do të kishte në dorë librin e Historisë të Skëndërbeut për pozitën e tij si një person i armëve dhe jo i penës do të kishte pasur kënaqësinë më të madhe t'ja përmëndëte emrin historianit të kësaj vepre. Kështu edhe dikush tjetër ishte duke shkrojtur për fatet e familjes së tij, rikonfermoheshin të thënat e tij të cilat ai me stërmundim po përpiqej t'i përmblidhte nga e kaluara e vet plot sakrifica. Pastaj nga pikpamja historiografike por mbi të gjitha humane Muzaka nuk mund të kufizohej të përmëndëte vetëm emrat e tre komandantëve: Muzakë Komnenin (ose i Angjelinës), Moisi Komnenin (ose Golemi) dhe Gjin Muzakën (P. Xhufi: Nga Paleologët tek Muzakajt...Tiranë 55, 2009 Teksti i plotë i testamentit të Muzakës në origjinal(f. 407 ) dhe përkthimi shqip(f. 449)me shpjegime) që u kapën rob nga turqit. Tek veprat që deri më sot i kemi njohur me emrat Marin Barleti (Historia... Tiranë 1982, f. 604) apo Dh. Franku(Commentrio de le cose de turchi, et del S. Georgio Scanderbeg...1539, f. 35) informacioni mbi ngjarjen është gati shterues. Aty janë reshtuar jo tre por tetë komandantët e shquar që humbi Skëndërbeu në betejën e Vajkalit: Moisi Golemi, Gjuric Vladeni, Muzaka i Angjelinës, Gjin Muzaka, Gjon Perlati, Nikollë Berisha, Gjergj Kuka dhe Gjin Maneshi pra kush shkrojti Historitë e Skëndërbeut ka pasur në dorë një dokumentacion të plotë mes të cilave nuk duhet përjashtuar as testamenti i Muzakës hartuar më 1510.
Pa u zgjatur në analiza e arsyetime të imta historiografike viti 1510 bile edhe nga pikpamja filologjike me pak më shumë kujdes mbi testamentin e Muzakës mer të njëjtën vlerë që ka viti 1508 para të cilit nuk mund të ketë pasur asnjë botim të Historisë të Skëndërbeut. Gjon Muzaka paraqitet kështu i pari shqiptar që ka folur për meritat e Skënderbeut në një dokument që merte karakter zyrtar e ligjor duke ja dërguar atë Venedikut dhe me pretendime për veprim mbi bazën e strukturës të shtetit konglomerat feudal shqiptar para pushtimit turk .
Shtojmë këtu dy fakte të tjera plotësuese të një rëndësie parësore. Së pari: asnjë studim në Shqipëri nuk ka marë në konsideratë apektet editoriale, tipografike dhe ikonografike të Historisë.. që lidhen me veprimtarinë e editorit të saj Bernardino de Vitali. Së dyti : asnjë historian brenda apo jashtë Shqipërisë nuk ka menduar se prapa emrit Marin Barleti prift shkodran fshihej profesori i retorikës në Universitetin e Padovës Marin Beçikemi i cili jetovi deri më 1526 dhe për shkrimin e Historisë të Skëndërbeut u bazua në dokumentat e arkivit të Venedikut punë që zgjati për disa vjet.
Princ Essling e renditi Historinë e Skëndërbeut në kapitullin e veprave padatë të botuara në periudhën 1500-1525 (I.er Quart du XVIe Siècle). Bëri komente mbi përmbajtjen e ksilografisë në frontespicion e veprës e më tej shton se ksilografia dhe zbukurimet e gërmave nistore janë komplet një prodhim venecian(les bois et les initiales dont il est orné étant de facture toute vénitienne). Në lidhje me editorin Bernardino de Vitali i cili kishte firmosur këtë vepër vetëm me gërmat e para të emrit të tij shkruan se ai ushtrovi profesionin e vet edhe në Romë nga 1508 deri 1522 (Bernardino Vitali – qui a signé de ses seules initiales plusieurs livres sortis de son atelier – exerça à Roma de 1508 à 1522. Në: Prince d'Essling: Les livres a figures vénitiens...Seconde parte, II, 1909, ff. 526-527; 530-531.) Të njëjtën ide e gjejmë të shprehur edhe nga Tammaro De Marins në enciklopedia e madhe Treccani (1949, vol. XXXV, f. 460) vetëm se këtu shtohet se gjatë periudhës 1508-1522 njihen nga De Vitali edhe botime veneciane më 1516-1518.
Në fakt Bernardino de Vitali gati gjithë veprimtarinë e tij e ka zhvilluar në Venedik. Ka qënë në Romë më 1507 për botimin e veprës së madhe Gjeografia të Ptolemeut dhe në ribotimin që ju bë po kësaj vepre në colophon mbeti përsëri e njëjta datë por thuhet se doli më 1508 në Romë. Në vitin 1509 kemi gjetur të botuar një vepër të tij në Napoli e firmosur përsëri vetëm me gërmat e para të emrit: p. B.V.V. (d.m.th. per Bernardinus Venetus de Vitalibus) ndërsa më 1521 boton një vepër në Rimini. Rikthehet në Romë në maj të vitit 1522.
Kështu i pari që hodhi idenë e botimit të kësaj vepre më 1522 i bie të jetë Frederick John Norton(1904-1986) në veprën e tij mbi editorët italianë në periudhën 1501-1520 (Italian printers 1501-1520, London: Bowes & Bowes 1958, p. 160) Në lidhje me Vitalin mbi argumentin që na intereson ne ai shkruan: Më 1520 tipografia e tij veneciane mbeti përsëri papunë, dhe mund të ketë qënë pastaj ose në një vizitë të fundit në Romë më 1522 që ai shtypi në atë qytet jetën e Skënderbeut të Barletit.
Në këtë deklaratë telegrafike Norton nuk jep shpjegime mirëpo shumë bilioteka të tjera e katalogë kanë marë për bazë pohimin e tij dhe veprën e Historisë të Skënderbeut e referojnë si një botim të vitit 1522 ose afër vitit 1520 (Shih: Early sixteenth centery printed books 1501-
Në mbështetje të idesë të Nortonit ka një sërë argumentash që flasin në favor të saj. Së pari duket pa kuptim por njëkohësisht edhe mjaft e guximëshme ideja e Bernardino de Vitali që të merte rrugën nga Venediku për në Romë për të botuar vetëm një letër të umanisit dalmat Marko Maruli(1450-1524) e për më tepër në një format të vogël dhe vetëm me 8 faqe (Epistola domini Marci Maruli Spalatensis ad Adrianum VI pont. Max...). Duhet të kemi parasysh këtu se Roma në pranverën dhe verën e vitit 1522 u përfshi në një situatë anarkije të plotë për shkak të pakënaqësisë që solli zgjedhje e papës të ri jo-italian. Vjedhjet, grabitjet, përdhunimet e vrasjet ishin në rend të ditës dhe mungonte çfarëdo lloj auteritet i pushteti laik apo fetar për ndalimin e tyre. Në qershor të po këtij viti shpërtheu aty edhe një epidemi kolere.
Të dyja veprat si letra e Maruli-t po ashtu edhe Historia e Skëndërbeut kanë një fill llogjik të përbashkët që i bashkonte. Njëra ishte thirje që i bëhej papës Adriani VI për bashkimin e forcave kristiane kundra invazionit turk që marshonte nga Ballkani drejt Evropër tjetra ishte një model i kësaj lufte të bërë nga princi Shqiptar Gjergj Kastrioti Skënderbe.
Këtu mund të shtrohet çështja në se Bernardino de Vitali kur mbriti në Romë e kishte të shtypur librin e Historisë të Skënderbeut apo e shtypi mbas marjes të lejës d.m.th. pas 1 majit 1522 kur u botua letra e Maruli-t. Kushtet për një punë tipografike normale në Romë siç e pamë ishin krejt të pa përshtatëshme pastaj leja duhet të jetë nxjerë mbi bazën e një teksti të shtypur pra që ekzistonte materialish. Kështu kopjet apo kopjen e parë ai duhet ta kishte me vehte që kur ishte në Venedik pra para majit të vitit 1522 dhe këtu nuk është për të përjashtuar mundësia që puna të ketë vazhduar përsëri në Venedik edhe pas marjes të lejës. Sidoqoftë para gushtit të vitit 1522 siç do ta shikojmë më tej gjithçka kishte marë fund.
Firence 9.III.2011