Skënder Hasko: Dardanët janë aty (VI)

Skënder Hasko

 

DARDANËT JANË ATY (VI)

 

Pjesa e tretë

 

Lajme që mos u dëgjofshin kurrë!

 

Shtëpia te Shkëmbi i Shqipes kishte një vit e gjysmë që ndriste dhe të zotët e saj, Azemi e Qerimeja, ndjenin një gëzim të rrallë: familja e tyre tani përbëhej nga tre veta. Ishte shtuar edhe djali, të cilit ia kishin vënë emrin Dardan.

Dardani një vjeç e gjysmë kishte mësuar fjalët e para: mama e baba. Ai kapej pas djepes, çohej më këmbë e përpiqej të ecte, por më shumë rrëzohej sesa ecte. Megjithatë ai nuk qante e nuk mërzitej, çohej përsëri dhe bënte të njëjtën gjë disa herë, gjersa lodhej.

“Kam dëgjuar nga baba se fëmijët që nuk qajnë kur rrëzohen, bëhen trima” thoshte Azemi. Dhe Qerimeja gëzohej, siç gëzohen nënat. Ajo ia kishte hequr gjirin qysh kur mbushi vitin, sepse asaj iu infektua gjiri dhe druheshin se mos qumështi i saj dëmtonte Dardanin e vogël. Kur gjiri i Qerimes u shërua, qumështi ishte shterur. Veç kësaj edhe djali e kishte harruar dhe nuk i qasej më. Tani ai ishte mësuar të ushqehej me qumësht bagëtie.

Ai fëmijë i kishte lumturuar së tepërmi Qerimen e Azemin, saqë edhe ditët e dimrit me shi e ngrica, atyre u dukeshin të bukura, si ditë pranvere me diell. Dielli për ta ishte Dardani. Por…

…Gjithandej Kosovës bëhej luftë. Pushtuesit serbë vrisnin pleq, gra e fëmijë shqiptarë pa gjë të keq, me gëzim e “krenari” prej kafshe grabitqare, digjnin e shkatërronin çdo gjë që u përkiste shqiptarëve, bënin si s’kishin bërë as barbarët e kohëve të vjetra. Më 31 janar të atij viti, në një pritë në afërsi të fshatit Pestovë, në ndeshje me forca të shumta të policise, të sigurimit të fshehtë dhe me njësi speciale serbe, të përforcuara me tanke e helikopterë, ishin vrarë tre trima: Zahir Pajaziti, Edmond Hoxha dhe Hakif Zejnullahu. Dhe Azemi mendonte: “Si mund ta dinin serbët se atë ditë ata tre trima do të kalonin aty ku u qëlluan dhe u vranë?! Mos kishte ndonjë spiunllëk?... Ec e gjeje, por e ardhmja do ta gjejë!...”

Të gjitha këto, familjes Gurabardhi ia zymtësonin ditët, ia hiqnin atë dritë që kishte sjellë biri i tyre, Dardani. Kjo zymtësi ishte e kudondodhur, te çdo kosovar e kosovare, në të rritur e fëmijë.

Gazetat, radiot, televizinet e të gjithë botës, natën dhe ditën, jepnin lajme e pamje rrëqethëse, për krimet e ushtarëve, të milicisë e të parmilitarëve serbë në Kosovë.

Pamjet makabre që jepnin televizionet u fusnin tmerrin fëmijëve. Ata mbyllnin sytë me shuplakat e duarve dhe qanin e bërtisnin: “Fike, fike televizorin!” Një pasdite, kur në familjen e fshatarit Ramë Delia po jepeshin pamjet e masakrës së Raçakut nga një stacion i huaj, djali shtatëvjeçar i Ramës, Sokoli, mbylli sytë, që të mos shikonte, pllakosi veshët me duar, që të mos dëgjonte dhe u ngrit, doli jashtë e nisi të vraponte nëpër arën që ishte para shtëpisë. Rama e ndoqi pas dhe, pasi e kapi, e pyet:

- Ku po shkon, Sokol?!

- Do na vrasin ushtarët e shkjahut, si ata në Raçak, babë!

- Po erdhën të na vrasin, edhe ne do t’i vrasim, - i tha i ati.

- Po ne s’kemi pushkë, babë.

- Kemi, - ia ktheu Rama.- Hajde të ta tregojë baba! - E mori djalin për dore dhe e çoi te muri prapa shtëpisë. Atje hoqi një gur prej murit dhe i tregoi pushkën, që e kishte futur në një si tunnel të vogël. - Ja tek e kemi pushkën, - i tha. - Pastaj ti nuk duhet të trembesh, se e ke emrin “Sokol”. Sokolat janë nga më trimat!

Ai e mori vogëlushin për dore për ta qetësuar dhe mendja i shkoi te ngjarja e tri ditëve më parë, që kishte ndodhur në një luginë të fshatit fqinj. Ramës iu shfaq si në ekran:

… Një togë milicës kishin hyrë shtëpi më shtëpi dhe rrëmbyer dhjetë burra të rinj e të moshuar, i kishin vënë përpara, duke i shtyrë me kondakët e armëve e duke i sharë me fjalët më të ndyra poshtëruese, i kishin çuar te lugina tutje fshatit, i kishin detyruar të hapnin një gropë të madhe e të thellë, pastaj u kishin lidhur duart pas shpine, i kishin vendosur në rresht pranë gropës e u kishin thënë:

- Tani thërrisni “Rroftë Millosheviçi! Rroftë Serbia! Poshtë Kosova e kosovarët!”, që të mos u vrasim e të mos u mbulojmë në gropën që hapët me duart tuaja!

- Kurrë në këtë botë! - shpërtheu tërë mëri njeri nga burrat e lidhur dhe kishte pështyrë me neveri mu përpara këmbëve të oficerit të milicisë.

Oficeri serb, për të nxjerrë inatin ndaj fyerjes që iu bë dhe për të frikësuar të tjerët, e qëlloi tri herë me revole në gjoks. Burri vdiq menjëherë dhe ra në gropë. Oficeri “trim” pasi rrotulloi revolen nja dy-tri herë nëpër dorë e pasi u zgërdhi me tallje, iu drejtua të lidhurve të tjerë:

- Hë, si thoni, do të bëni siç ju thashë, apo…, - dhe, për t’u dhënë të kuptonin nëntekstin e asaj “apo…” pa vazhdim, rrotulloi përsëri revolen nëpër dorë.

Njeri prej të lidhurve, me moshë rreth të dyzetave, me një trup si lastar lisi, me një palë musaqe pis të zeza e me një palë sy që i lëshonin xixa, e drejtoi trupin edhe më mirë e i  tha oficerit:

- Dëgjo, or ti, këlysh-vegël e Millosheviçit e i “viçave” të tjerë: Se vdesim ne, nuk vdesin gjithë djemtë e çikat e Kosovës! Ata do t’ju ndjekin pas gjer në vorr! Dhe dije: Bota ka vesh e dëgjon, ka sy e shikon, nuk është as shurdhe, as e verbër! Kosova nuk ka vdekur e nuk do të vdesi kurrë, se bijt e saj janë stërnipa dardanas, se Kosova është e kosovarëve e jo e serbëve si ti, që duan atë që s’është e tyre! Hajt, pra, shkofsh atje nga ku ke dalë!…

Fjalët aq therëse të atij burri trim e tërbuan oficerin, i cili filloi të dridhej i tëri e të bënte disa lëvizje si prej të çmenduri. U kthye rrëmbimthi nga toga e milicëve dhe bërtiti me një zë të çjerrë, që nuk i ngjante fare zërit të tij:

- Automatiksa, nga një për secilin!

Para secilit duarlidhur doli një milic.

- Gatiii, për zjarr! - tha oficeri. Në çast u dëgjua lëvizja e shulëve të armëve. Oficeri, me një cinizëm të pashoq, vazhdoi: - të shohim si do të “shohë” Bota… Zjarr!

Të pushkatuarit u rrëzuan në gropë pa as më të voglin rënkim.

Këtë masakër, e cila mund të krahasohej vetëm me ato të Hitlerit, e kishte vëzhguar një djalë pesëmbëdhjetëvjeçar, që ishte strukur në disa shkurre nja 50 metra larg vendit të ngjarjes. Kur pa se bashkëfshatarët e tij u pushkatuan, midis të cilëve ishte edhe xhaxhai i tij, ai deshi të larghej me kujdes për të mos u vënë re, por, pa dashur, i ngeci bluza në një degë shkurreje dhe u bë zhurmë. Njeri nga milicët e pikasi e tha:

- Dikush na ka përgjuar, ja tek po ikën!

- Vriteni! - bërtiti oficeri, - se ai mund të tregojë ç’pa këtu e të tregojë edhe vendin ku i groposëm.

Sakaq, mbi djaloshin u lëshuan qindra plumba, që dolën nga grykat e automatikëve të milicëve, duke pasur brenda tyre urrejtjen neveritëse të ultranacionalistëve serbë. Trupi i vogëlushit të pafajshëm u nda në mes. Ata e morën dhe e hodhën në gropë, bashkë me të tjerët. I mbuluan me dhe. Me dheun e ëmbël të vendit të tyre, që ishte shkelur e përdhosur prej barbarëve të kohëve moderne.

Ramë Delia u shkund për një çast nga kujtimet e asaj ngjarjeje të kobshme dhe i erdhën ndër mend vargjet e Ben Labovitit, që thoshin:

 

Njeriut shpirti iu tha,

Sa çudit dhe kafshërinë,

Ujku-ujkun nuk e ha,

Njeriu e vret njerinë…

 

Dhe përsëri mendja i shkoi te një ngjarje tjetër, që kishte ndodhur  tri ditë më parë në një fshat të Drenicës. Ia kishte treguar djali i xhaxhait, Abdyli.

…Kishte qenë buzëmbrëje. Dielli kishte marrë teposhtën, për t’u “fshehur” pas vijës së horizontit, për të ndriçuar e ngrohur anën tjetër të globit e për t’i lënë kësaj ane  errësirën dhe të ftohtit.

Një kompani e tërë ushtarësh serbë u ndanë në grupe nga eprori i tyre, me porosinë: “Bëni ç’të mundni e ç’tju dojë kokrra e qejfit, që këta shiftarët të marrin vesh se zot këtu është Serbia!” Pesë-gjashtë nga këto monstra, të pajisur me kartabiankën e eprorit e të “stolisur” me lloj-lloj armësh, shqyen me shkelma derën e shtëpisë së Dedë Zekës,  i cili kishte rënë dëshmor para tre muajsh, në luftë me çetnikët. Kur u futën brenda, siç futet ujku në vathë, gjetën tre veta: një plakë sakate të mbërthyer për shtrati, gruan e Dedës, Zemriën, dhe djalin e saj që s’kishte mbushur ende motin dhe ishte i lidhur në djep.

Njeri nga ushtarët shkoi pranë plakës sakate dhe, me tytën e automatikut e “guduliste” poshtë mjekrës. Një tjetër e mbështeti Zemriën për muri dhe i qëndroi përballë me gishtin në këmbëz të automatikut. Pas këtij demonstrimi të forces përpara grave, njeri prej “trimave” millosheviçianë, që me sa dukej ishte komandanti, iu drejtua një zdapi të gjatë me fytyrë bulldoku:

- Argëtues, “argëtoje” pakëz këtë qënien e gjallë të djepit!...

Dhe fytyrëbulldoku, me një kënaqësi prej antikapati, nxori nga xhepi një kuti, e hapi dhe, prej saj, nxori një mi. E kapi miun për bishti dhe shkoi te djepi. Miun, që përpëlitej në duart e “argëtuesit”, ia vuri  njomcakut te fytyra. Miu e gërvishi me thonj te hunda e te mollëzat e faqeve dhe djali, i lemerisur, filloi të qante, deri sa iu nxi fytyra nga të mekurit.

Ushtarët-përbindësha zgërdhiheshin, plaka sakate rënkonte e lëshonte lotë, ndërsa Zemria shtyjti ushtarin që i rrinte përballë dhe u sul mbi djepin e të birit duke bërtitur:

- Largoje atë ndyrësirë nga fytyra e djalit tim, o bishë!

Ngaqë ajo ra nxitimthi djepi u përmbys. Ndërkohë u dëgjuan breshëritë e automatikëve, plumbat e të cilëve morën jetën e një nëne të re dhe të një foshnje, që s’kishte mësuar ende se ç’ishte jeta. U qëlluan nga passhpina, ashtu siç qëllojnë vetëm cubat. U vra ripërtritësja e jetës; u vra edhe filiza e së ardhmes. Përfaqësuesit e errësirës, pasi kundruan me gjakftohtësi e cinizëm kufomat, dolën jashtë. Komandanti i tyre, u tha çakenjve të vetë që plakën sakate ta linin gjallë, se ajo meqë ishte e mbërthyer në shtrat, do të vdiste nga  marazi duke vështruar nusen dhe nipin të shtrirë pa jetë pranë saj.

Pas këtij udhëzimi kafshëror, iu drejtua ushtarit që kishte në krahë granadëhedhësen:

- Jepi, Zjarrvënës!

Zjarrvënësi, e hodhi armën mbi sup tërë kënaqësi dhe gjuajti mbi çatinë e shtëpisë. U dëgjua zhurma shurdhuese karakteristike dhe, pas pak, shpërthyen flakët si gjuhët e kuçedrës. “Trimat”, që nuk ngjasonin me njerëz, po largoheshin të ngazëllyer, duke u fjalosur me njeri-tjetrin me ca zëra që ngjanin me zërin e hienave kur vijnë rrotull viktimës, duke përcjellë jargët që u mbushin gojën e pistë.

Ramë Delia shkundi e tundi kokën, si për të përzënë imazhet rrëqethëse dhe fshiu ballin e mbushur me djersë të ftohta prej sikletit të atyre kujtimeve. Pasi ofshajti tërë mllef, mori  Sokolin e vogël për dore dhe e çoi brenda, pastaj u kthye te muri prapa shtëpisë, mori pushkën e tha me vete: “Nuk rrihet më në shtëpi, duhet shkuar te luftëtarët e lirisë! Nuk durohet armiku në votër!” I erdhi vetëtimthi ndër mend thënia e një të mençuri: “Ata që dinë të luftojnë kundër tiranisë, dalin të fituar”.

Dhe u nis.

 

Vrasje që mori dy jetë

 

Ishte një ditë e  fundvjeshtës, e zymtë, me një mjegull që kishte zbritur gjer pranë tokës. Rigonte një shi i imët, që më shumë i ngjante vesës së mesnatës. Temperatura kishte zbritur afër zeros.

Një skuadër ushtarësh serbë, ku bënte pjesë edhe djali i Zoran Çoviçit, Radkoja, ishte futur në një luginë të thellë, që rrethohej nga të dy anët me pyje të ndendur dhe po ngjitej përpjetë, drejt qafës së malit, ku thuhej se ishin parë nja gjashtë-shtatë djem të UÇK-ës, të cilët paskeshin vrarë një oficer serb e tre ushtarët që e shoqëronin.

Në atë skuadër “trimash” serbë s’kishte njeri që të mos kishte vrarë një shqiptar, të mos kishte djegur një shtëpi, të mos kishte vrarë një lopë, të mos kishte keqtrajtuar një të moshuar, një grua apo një fëmijë. Radko Çoviçit i kishte mbetur merak, se vërtetë kishte rrahur keqas një plakë shqiptare rreth të shtatëdhjetave, po nuk i ishte dhënë rasti të vriste ndonjë djalosh shqiptar. Dhe, ja, atë ditë që po ecnin nëpër atë luginë, nja katërqind metra poshtë tyre, vunë re një njeri të veshur me tesha malësori, në kokën e të cilit spikaste plisi i bardhë, që as mjegulla dhe zymtësia e asaj dite nuk ia zbehnin bardhësinë. U kuptua që “malësori” ishte i ri, ngaqë ai ecte si një dre, gjë që nuk mund ta bënte asnjë i moshuar. Në dorë nuk kishte armë, por një copë dru. Sapo ushtarët serbë e panë, secili prej tyre bëri gati automatikun që ta qëllonte, por Radko Çoviçi, iu lut:

- M’a lini mua atë shiftar, se dua të hakmerrem për vdekjen e babait!

Shokët ia plotësuan dëshirën: e lanë ta vriste ai, por me kusht që ta godiste me herë të parë dhe vetëm me tre plumba, në rast të kundërt atë ditë nuk do të hante drekë… Ai u mbështet pas një guri të madh dhe lëshoi në drejtim të “shqiptarit” të tre plumbat e “bastit”…

Viktima ra si një pemë e sharruar. Skuadërkomandanti i tha Radkos:

- Të lumtë, nuk e humbe drekën!

- Do shkoj të shoh se ku e kanë marrë plumbat, - tha Radkoja tepër i gëzuar dhe, pa marrë përgjigje, u sul tatëpjetë. Nga pas dëgjoi zërin e skuadërkomandantit:

- Mos u vono, ë! Të presim në qafa e malit!

Kur Radkoja u afrua, vuri re se të vrarit i kishte rënë plisi nga koka dhe, atje, pranë trupit të tij, ngjante me një copëz bore ardhur prej maleve të Karadakut. Ky shëmbëllim i plisit me borën e malit e zemëroi edhe më keq vrasësin. I vuri viktimës thembrën e këpucës te supi dhe e shtyjti me forcë e inat, që ta kthente me fytyrën lartë, ngaqë i vrari kishte rënë përmbys. I vrari mori frymë mundimshëm dhe mezi hapi sytë. Si nëpër mjegull pa fytyrën e Radkos. Mblodhi fuqitë që i kishin mbetur e tha:

- Rad…kooo, u bëre kri…miii…nel, si Mi…llosh… e… viçi… Edhe mua?!…

Radkoja kishte shqyer sytë e kishte mbetur gojëhapur, pa frymë. Ai kishte vrarë djalin e xhaxhait, Lubomirin i cili ishte veshur ashtu, që të mos e njihnin kur kalonte tutje-tëhu, ngaqë nuk dëshironte të shkonte ushtar e të bëhej vrasës. Si nëpër kllapi, Lubomiri vazhddoi t’i thoshte kushëririt:

- Na hoo…oqi trutë Mi…llosh…e…viçi, Rad…kooo! Na bë…ri  të urrrr…ejmë njeri-tje…trin, të vrasi vë…llai - vëllaaanë, Radkooo!

Kaq tha Lubomiri, me shumë vështirësi, pastaj iu var koka anash dhe sytë iu fikën, siç fiket qiriu në mbarim. Fryma iu sos.

Radkoja, me sy të mjegulluar prej lotëve, filloi ta tundte e ta shkundte, duke i folur me zë të lartë:

- Lubomir! Lubomiiiir!

Jehona e zërit të tij mori përrenjtë e pyjet përreth, duke përhapur dhimbjen e shpirtit të tij, por Lubomiri nuk mund të thoshte dot asnjë fjalë, nuk mund të nxirrte asnjë grimë frymë. Ai ishte përzënë nga jeta prej plumbave të djalit të xhaxhait të vetë.

Radkoja rrëmbeu automatikun, e kapi nga tyta dhe, tamam si një i lajthitur, nisi t’ia përplaste qytën pas një guri. Arma u bë copë e çikë. Ai e pështyjti dhe e flaku në një pellg që u ndodh aty pranë. Filloi të vinte rrotull me duart në kokë, ngaqë s’dinte ç’të bënte. Më në fund i ra ndër mend se Lubomiri duhej varrosur mu aty, sepse s’kishte si të bënte ndryshe. Me lopatën e vogël që kishte të varur në brez, nisi të gërryente tokën me sa fuqi që kishte. Gërryente, gulçonte e qante. Pas një copë here kishte hapur një gropë të cekët, aq sa të mundte të nxinte trupin e të kushëririt. E mori me kujdes, sikur druhej se mos të vdekurit i dhimbnin plagët e plumbave, dhe e vendosi në gropën-varr. Këputi disa degë me gjethe dhe ia hodhi sipër, pastaj e mbuloi me dhe. Vuri mbi grumbullin e dheut disa gurë, si punë qivuri, u përkul sipër tij dhe iku. Iku poshtë e jo lartë për te skuadra që e priste në qafën e malit. Po për ku po ikte? As ai nuk e dinte se për ku ishte nisur e ku do shkonte. Ikte kuturu.

Nuk kishte kaluar as një orë, kur Radko Çoviçi filloi të vraponte kot së koti e të thërriste sa i hante gurmazi: “Poshtë Hitleri! Rroftë Çezari!” Vraponte, qeshte e përsëri thërriste: “Pooosht, pooosht, pooosht! Laaart, laaart… Rroftë! Çezari…, Hitleri…Çezari, Hitleeeriii! Haha-haaaa!” Ishte çmendur. Duke vrapuar, ishte afruar te rruga e trenit. Kur vuri re trenin që po afrohej,  doli papritmas e nxitimthi nja 20 metra përpara lokomotivës dhe ngriti të dy duart lartë, duke i bërë shenjë që të ndalonte, por… Lokomotiva e futi nën rrota dhe e bëri pelte.

Kështu, Radkoja mbeti pa varr, ndërsa varri i Lubomirit nuk dihet as sot e kësaj dite se ku ndodhet, ngaqë ai që e varrosi, nuk jetoi që të tregonte se ku, si e qysh.

 

Një dhuratë e çuditshme

 

E tërë Kosova ishte në një katrahurë të tmerrshme: vrasje e djegie, burgosje e zhdukje pa kurrfarë shenje, braktisje shtëpishë e largim familjesh të tëra për në Shqipëri, Maqedoni e gjetkë. NATO-ja kishte paralajmëruar për bombardime, po qe se Serbia nuk i ndalte raprezaljet. Të gjithë ishin në ankth e në pritje. Ata të UÇK-ës luftonin si kurrë ndonjëherë.

Dardani i vogël ishte me kollë e kullim hundësh dhe me një temperaturë të lehtë. Por, prindërit si prindërit, bëhen merak edhe për një të teshtitur të fëmijës…

Në një nga ditët e asaj fundvjeshte, të kthjellët dhe të ngrohtë, Azemi, qysh në pikë të mëngjesit, mori një bidon kauçuku, hodhi edhe armën në krahë dhe i tha Qerimes:

- Shote, unë po shkoj të vjel mjaltin e asaj bletës që ka kthyer në zgjua zgavrën e lisit te Pylli i Komitëve.  Hojet janë mbushur dhe s’kam ç’të pres më. Mjalti do t’i bëjë mirë Dardanit tonë.

- Aman, or burrë, se gjithandej vërshëllejnë plumbat e, Zot na ruaj!... Ç’ta duam atë mjaltë pastaj?!

- Me plumba e kam edhe unë këtë, - ia ktheu Azemi, duke i treguar armën. - S’më janë tharë duart që të rri e të bëj sehir… Sido që të vijë puna, hakun tim e tuajin do ta marr!

- Uf, si po më flet, - tha Qerimeja dhe i kaluan të dridhura nëpër trup.  Me Dardanin në krahë, u fut brenda.

Azemi u nis për atje ku tha. Iu ngjit pas edhe qeni që e thërrisnin Larush, ngaqë ishte i zi me pulla të bardha. Larushi kishte trup të madh, sa një viç i porsalindur. Kishte edhe një zë, që kur lehte, jehonte pylli e honet përreth. Ai ishte qen i zgjuar, i dëgjonte dhe i zbatonte porositë e të zotëve të shtëpisë si të ishte njeri. Po ngandonjëherë bënte edhe siç “i thoshte” koka…

Azemi shkoi atje ku kishin bërë folenë bletët, hodhi armën krahëqafë, mori bidonin në njerën dorë dhe iu ngjit lisit deri te zgavra. Bletët u alarmuan dhe filluan të zukasnin si të tërbuara. Azemi, si të fjalosej me njeri, u thoshte:

- Mos u mërzisni, se do marr mjaltë, por edhe do lë, që të ushqeheni e ta kaloni dimrin pa telashe… Ju duhet ta dini se edhe ai Dardani im do pak mjaltë nga juaji… Vërtetë në këto hoje është mundi dhe djersa juaj, po ama mjaltin e kini mbledhur në lulet e pronave tona… Heheee!...

Larushi ishte ulur në shesh pranë lisit dhe po çuditej me të zotin, duke pyetur veten: “Me kë po fjaloset im zot?! Unë nuk po shoh tjetër njeri këtu…”

“Bashkëbisedimin” me bletët Azemit ia ndërpreu një breshëri e zgjatur automatikësh matanë një bregoreje. Sapo u ndërpre breshëria, u krijua një qetësi si në mort. Dëgjohej vetëm jehona e breshërisë, që po përhapej nëpër përrenj e poshtë luginës, si një vajtim mali të plagosur.

Azemi e ndërpreu punën.“Ç’të ketë qenë kjo breshëri, e cila s’mori përgjigje nga ndonjë palë tjetër? Rrezik të kenë vrarë ndokënd ushtarët a paramilitarët serbë” - tha me vete dhe zbriti nga lisi. Enën prej kauçuku, me ato pak hoje mjalti që kishte marrë, e vari në një degë të thatë afër fundit të pemës. Për çudi vuri re se Larushi nuk ndodhej aty. E hoqi armën nga krahëqafa, e mori në dorë dhe u nis në drejtim të kodrës prapa së cilës pati dëgjuar breshërinë e automatikëve. Nuk kishte ecur as dyqind metra kur dëgjoi të lehura të egra të Larushit. “Ky po leh si në bishë” - tha Azemi dhe nxitoi hapat. Përpara se të arrinte te një lirishtë e vogël midis pyllit, u dha te këmbët e tij Larushi, duke çaluar e duke marrë frymë me zor. Tundte bishtin, lëshoi një të lehur , duke e vështruar të zotin në sy, pastaj u kthe dhe eci për andej nga erdhi. Herë-herë kthente kokën për të parë nëse i zoti po e ndiqte pas. Ecte dhe çalonte në njerën nga këmbët e para.

- Larush, prit aty! - e urdhëroi Azemi. Qeni ndaloi, por u ankua duke kuisur. Këmbën e kishte me plagë në të dy anët dhe i kullonte gjak. I zoti nuk e dinte se Larushi kishte luftuar me një ujk atje, te lirishta ku po e çonte e ku kishte ndodhur një gjëmë. Larushi kishte dalë fitimtar mbi bishën, e cila ishte larguar me plagë të rënda në trup.

Kur u futën në lirishtë Azemi u shtang dhe vuri duart në kokë. Përpara tij ndodheshin disa trupa të pajetë: një burrë rreth të dyzetave, një grua rreth të tridhjetë e pesave, një vajzë 15-16 vjeçe dhe, në gjirin e nënës, një foshnje rreth 4-5 muajshe, që ishte spërkatur me gjakun e së ëmës.

Xhaketa e burrit të sakatosur nga plumbat e automatikut të ushtarit serb, ishte hapur anash dhe, aty, te gryka e xhepit të brendshëm, Azemi vuri re se zbardhte një copëz letër. E nxori nga xhepi i të vrarit me shumë kujdes, sikur mos po e lëndonte fatkeqin. Ishte një fletë dyshe e shkëptur nga mesi i një fletoreje. E hapi dhe aty pa një vjershë të shkruar me dorë. Nisi ta lexonte duke lëvizur buzët, por pa nxjerrë zë:

 

 

SATRAPIT  MILOSHEVIÇ

 

O bishë, o horr,

Që vret e djeg,

Që grin e korr,

Që ther e pjek!

 

O bish’ e ndyrë,

Dy herë Hitler,

Që s’ke fytyrë,

As besë, as nder!

 

O qen-zagar,

Që kafshon tinëz,

Që bën pazar,

Nga prapa shpinës!

 

O kryekafshë,

Që vret fëmijë,

Në prag mos pafsh,

As bir, as bijë!

 

Ti je kasap,

Pleqësh e grash,

Ti je satrap,

Që s’di të qash!…

 

Ti hienë-çakall,

Ti djall me bri,

Që vret e kall,

Mbjell kob e zi!

 

Gjithë rrufetë,

Rënçin mbi ty,

Mbetësh për jetë,

Pa dritë në sy!

 

U pjeksh, u djegsh,

Në flakë Ferri,

Në hi u kthefsh,

Këlysh Hitleri!

 

Ndërkohë që lexonte Azemit i dridheshin duart dhe ndër sy, pa vetëdije, i bulëzuan lotët. E palosi dyfletëshin e letrës dhe e futi në xhepin e vet. “Do t’ia lexoj edhe Qerimes” tha me vete dhe u ul të mbërthente xhaketën e të vrarit. E kapi me shumë kujdes, sikur po kujdesej që të mos i dhimbnin plagët, e ktheu mbi gjoksin e njeriut pa jetë dhe i mbërtheu të trija pullat. Vajti pastaj te gruaja, së cilës i kishte mbetur njeri gji zbuluar ngaqë kishte  qenë duke mëkuar foshnjën. Ia mbuloi gjirin dhe i mbërtheu jelekun tërë qendisma me motive kombëtare. Vajzës i rregulloi flokët e zinj kaçurrelë dhe deshi t’i mbyllte sytë, por ata kishin ngrirë të hapur, me vështrim drjet qiellit, dhe nuk mbylleshin.

Kur Azemi po mundohej të mbyllte sytë e vajzës, e cila ishte e shtrirë pranë të atit, ndjeu të qarat e trembura të foshnjës. Ktheu kokën rrëmbimthi dhe, për çudi, vuri re Larushin që po lëpinte fëmjën në fytyrë. Vogëlushi qenkej gjallë. Azemi e rrëmbeu, e mori përpara duarve, hoqi xhaketën e tij dhe ia hodhi mbi rrobat  me të cilat e kishte pështjellë e ëma para se ta vrisnin.

- Eja, Larush! - i tha qenit dhe u nis. Shkoi te lisi, mori enën me hojet e mjaltit dhe nxitoi për në shtëpi, më mirë të themi “fluturoi”. Larushi, çalë-çalë, herë i rrinte prapa e herë nxitonte t’i dilte përpara. Kur dilte përpara qeni hidhte sytë te duart e të zotit, ku ishte rehatuar foshnja që fati e kishte shpëtuar  prej plumbave të ushtarëve-kriminelë. Me sa kuptohej Larushi ndjehej i lumtur, që e kishte shpëtuar vogëlushin nga dhëmbët e ujkut.

Sapo u fut në oborrin e shtëpisë, Azemi i thirri së shoqes me një zë që nuk kuptohej se ç’tregonte: dhimbje apo gëzim.

- Oj fisnike, dil ku je!

Qerimeja sakaq u gjend te pragu i derës.  Azemi lëshoi enën me hojet e mjaltit në tokë dhe zgjati drejt së shoqes duart me foshnjen e mbështjellë krejt me tesha e me xhaketën e tij, që ngjasonte me një bohçe nga ku nuk vihej re asgjë. .

- Eja merre, oj grua! Të kam sjellë një dhuratë, që nuk besoj se ia ka çuar gruas së vetë tjetërkush në Kosovë e as gjetkë në Evropë e në botë…

Qerimeja u nis drejt tij me njëfarë dyshimi, se mos Azemi i kishte sajuar ndonjë shaka për ta trembur.

- Merre Shote, - i tha Azemi, - se djali ynë, Dardani, u bë: o me vëlla, o me motër, se nuk e dimë ende se ç’është.

Qerimeja shqeu sytë nga ç’po dëgjonte prej të shoqit dhe e mori “bohçen” në duart e veta. Nuk duroi dhe e zbuloi. Kur pa foshnjën gati mbeti pa frymë dhe, duke iu marrë goja, pyeti Azemin:

- Si?! Ku,… si,… kush?… I kujt?

- Eja të futemi brenda, se do të t’i tregoj të gjitha, - i tha Azemi.

U futën brenda. Qerimeja e vuri foshnjen përmbi shtrat dhe po e çlironte nga teshat që e kishin ngujuar, por edhe që e kishin shpëtuar nga ndonjë e ftohur, sepse, si bebe 5-6 muajshe që ishte, qe njomur keqas. Azemi rrinte pranë shtratit, më këmbë, duke pritur tërë kërshëri se çfarë do të ishte: djalë apo vajzë?

- Djalë! Djalë qenka, - thirri tërë gëzim Qerimeja.

- Dardani u bë me vëlla, - tha Azemi, - po edhe Kosovës iu shtua një pushkë.

Ndërkohë djali nisi të qante. Ndoshta qante ngaqë nuk po shihte nënën e vetë, apo ndoshta qante nga uria? Ec ta merrje vesh!

- Ta lajmë njëherë, - tha Qerimeja.

Të dy, burrë e grua, nxitonin nëpër shtëpi kush e kush të sillte sa më parë mjetet e nevojshme për t’i bërë shërbimet e domosdoshme pjesëtarit më të ri të familjes Gurabardhi.

Pasi i bënë një banjë për merak, e veshën me disa nga teshat e Dardanit, që Qerimeja i kishte ruajtur kur ai ishte pesë-gjashtë muajsh, me mendjen se do të lindnin edhe fëmijë të tjerë, sipas porosisë së babait Riza. Zien qumësht dhije dhe e hodhën në shishesn me biberon, që tani e tutje do t’i “sekustrohej” Dardanit dhe do të bëhej pronë e të sapoardhurit.

- Po ç’emër ka ky djalë? - pyeti Qerimeja. - As se kur ka lindur nuk e dimë.

- Për të lindur, sot ka lindur, o grua! Sot, më 20 Nëntor 199... Kurse emrin… Do ta thërresim Liridon, se për lirinë që kërkonin ua morën jetën prindërve të tij.

Qerimeja e ngriti vogëlushin lartë, përmbi kryet e saj dhe, me një gaz të papërshkruar ndër sy, pa e vrarë mendjen nëse ai merrte vesh apo jo, i foli:

- Mirë se erdhe në shtëpinë tënde të re, o Liridoni i mamit! - Pastaj, nëpër mollëzat e faqeve të saj u dukën pikëza loti, që shkëlqenin si rruaza diamanti.

- Oh, u vonova! - tha Azemi, duke i rënë ballit me dorë.

- Për ku?! - e pyeti Qerimeja.

- Për te lirishta. Duhet të shkoj t’i shtij në dhe ata të tre të mjerët: prindërit dhe motrën e Liridonit.

- Kujdes! - u dëgjua të thoshte Qerimeja dhe nuk e zgjati më tej.

Azemi rrëmbeu një kazmë e një lopatë, hodhi në krahë armën dhe u nis gati me vrap për atje ku i tha së shoqes.

***

Kur Azem Gurabardhi mbërriti te lirishta ku preheshin të afërmit e atij që e quajtën Liridon, vuri re se nëpër pemë ishin grumbulluar korba e sorra, gati të suleshin mbi trupat e pajetë. Azemi hoqi armën e u bë gati t’i gjuante, por u kujtua se ishte punë me rrezik, ndaj e la gjuajtjen me armë dhe rrëmbeu disa gurë e ua lëshoi vetëtimthi, duke sharë me zë të lartë: “Ç’kishit ndërmend të bënit, o ndyrësira?! Oh, ç’po më ngjani me ata që u kanë marrë jetën këtyre fatzinjve!” Korbat e sorrat u larguan të frikësuar, duke lëshuar disa krakëllima të neveritshme.

Azemi, pasi e mbështeti armën te një pemë aty pranë, mori kazmën dhe nisi të hapte një gropë të gjerë, aq sa mendonte se mund t’i merrte lirshëm të tria viktimat. U mëshonte krahëve me tërë forcën që kishte. Pas gati dy orësh, gropa ishte gati. I mori trupat e të vrarëve dhe i vendosi me shumë kujdes, në atë gropë që, nga ai çast e tutje, do të quhej “Varri i familjes”.  Në fillim vendosi gruan,  pastaj vajzën e, në fund, nja  tridhjetë centimetra më tutje, burrin. I ktheu të tre me fytyrë drejt qiellit dhe fliste me vete: “ Ja, kështu! Edhe aty ku jini të shihni qiellin e Kosovës! Vajzën ua vura në mes, që ta mbani ngrohtë… Apo nuk e kini vajzë, por është motra e ndonjerit prej jush? Eh, si ta gjej unë i shkreti?!... Ata që ju kanë vrarë, mos gjetshin as vend për varr!”

Para se t’u hidhte dheun përsipër, mori një sasi degësh me gjethe prej pemëve përreth dhe mbuloi trupat e tyre, pastaj filloi të hidhte dheun me lopatë.

Pasi i mbuloi mirë e mirë, u vendosi nga një gur te kryet e nga një te këmbët. Ndihej tepër i lodhur, por edhe i lehtësuar në shpirt. Para se të largohej, që të preheshin të qetë, u foli si të fliste me të gjallë:

“Për Liridonin mos u bëni hiç merak! Ju do ta keni thirrur me emër tjetër, po ne nuk kishte si ta mësonim, ndaj e quajtëm Liridon. Emër i bukur është edhe ky që i kemi vënë ne, apo jo! E pra, ai do të rritet si të ishte në duart tuaja! Ne do ta kemi barabar me Dardanin, deri sa të vdesim. Ai nuk do ta mësojë kurrë se nuk ka ardhur në jetë nga unë e nga Qerimeja… Do të vij t’ju vizitoj shpesh dhe, kur të çlirohemi nga kuçedra Serbi, do të përpiqem të gjej nga ç’katund ishit e t’u mësoj edhe emrat. Pastaj…Pastaj do t’ju shpie të preheni në vorrezat e fshatit tuaj. Po sikur të mos e gjej dot se nga jeni e kush jeni? Ama e di që jeni shqiptarë e unë, si shqiptar që jam, do t’ju rehatoj në vorrezat e fshatit tim, pranë eshtarev të njerëzve të familjes sime. Do t’ju shkruaj edhe nga një emër te koka. Ju jap fjalën e besën e Gurabardhëve! Ju betohem për shpirtin e nënës e të babës dhe për shpirtin e vëllait Shkelzen, që m’a pat vrarë shkjahu, ashtu si juve”.

U nis për në shtëpi. Po të kishte qenë ndonjeri aty pranë, do të kishte vënë re se, në ecje e sipër, Azem Gurabardhi fshinte lotët që i rridhnin pa lejen e tij… Eh, ç’t’i bësh, disa ndjenja njeriu nuk i mposht dot.